📜
(๖) ๑. พฺราหฺมณวคฺโค
๑. ปมทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๕๒. พฺราหฺมณวคฺคสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม ชิณฺณาติ ชราชิณฺณา. วุทฺธาติ วโยวุทฺธา. มหลฺลกาติ ชาติมหลฺลกา. อทฺธคตาติ ตโย อทฺเธ อติกฺกนฺตา. วโยอนุปฺปตฺตาติ ตติยํ วยํ อนุปฺปตฺตา. เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ ปุตฺตทาเร อตฺตโน วจนํ อกโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นิยฺยานิกมคฺคํ คเวสิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมึสุ. มยมสฺสุ, โภ โคตม, พฺราหฺมณาติ; โภ โคตม, มยํ พฺราหฺมณา น ขตฺติยา นามจฺจา น คหปติกาติ พฺราหฺมณภาวํ ชานาเปตฺวา ชิณฺณาติอาทิมาหํสุ. อกตภีรุตฺตาณาติ อกตภยปริตฺตาณา. อวสฺสยภูตํ ปติฏฺากมฺมํ อมฺเหหิ น กตนฺติ ทสฺเสนฺติ. ตคฺฆาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต, สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ วา. เอกนฺเตน ตุมฺเห เอวรูปา, อหมฺปิ โข เอตํ สมฺปฏิจฺฉามีติ จ ทสฺเสติ. อุปนียตีติ อุปสํหรียติ. อยํ หิ ชาติยา ชรํ อุปนียติ, ชราย พฺยาธึ, พฺยาธินา มรณํ, มรเณน ปุน ชาตึ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปนียตี’’ติ.
อิทานิ ยสฺมา เต พฺราหฺมณา มหลฺลกตฺตา ปพฺพชิตฺวาปิ วตฺตํ ปูเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, ตสฺมา เน ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปนฺโต ภควา โยธ กาเยน สํยโมติอาทิมาห. ตตฺถ กาเยน สํยโมติ กายทฺวาเรน สํวโร. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตํ ตสฺส เปตสฺสาติ ตํ ปฺุํ ตสฺส ปรโลกํ คตสฺส ตายนฏฺเน ตาณํ, นิลียนฏฺเน เลณํ, ปติฏฺานฏฺเน ทีโป, อวสฺสยนฏฺเน สรณํ, อุตฺตมคติวเสน ปรายณฺจ โหตีติ ทสฺเสติ. คาถา อุตฺตานตฺถาเยว. เอวํ ¶ เต พฺราหฺมณา ตถาคเตน ปฺจสุ สีเลสุ สมาทปิตา ยาวชีวํ ปฺจ สีลานิ รกฺขิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตึสุ.
๒. ทุติยทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๕๓. ทุติเย ¶ ¶ ภาชนนฺติ ยํกิฺจิ ภณฺฑกํ. เสสํ ปเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๓. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๕๔. ตติเย สมฺโมทนียนฺติ สมฺโมทชนนึ. สารณียนฺติ สริตพฺพยุตฺตกํ. วีติสาเรตฺวาติ ปริโยสาเปตฺวา. กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน. สนฺทิฏฺิโก ธมฺโม โหตีติ สามํ ปสฺสิตพฺโพ โหติ. อกาลิโกติ น กาลนฺตเร ผลทายโก. เอหิปสฺสิโกติ ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ เอวํ ทสฺเสตุํ สกฺกาติ อาคมนียปฏิปทํ ปุจฺฉติ. โอปเนยฺยิโกติ อตฺตโน จิตฺตํ อุปเนตพฺโพ. ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพติ สามํเยว ชานิตพฺโพ. วิฺูหีติ ปณฺฑิเตหิ. ปริยาทินฺนจิตฺโตติ อาทินฺนคหิตปรามฏฺจิตฺโต หุตฺวา. เจเตตีติ จินฺเตติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต พฺราหฺมเณน โลกุตฺตรมคฺโค ปุจฺฉิโต, สตฺถาราปิ โสเยว กถิโต. โส หิ สามํ ปสฺสิตพฺพตฺตา สนฺทิฏฺิโก นามาติ.
๔. ปริพฺพาชกสุตฺตวณฺณนา
๕๕. จตุตฺเถ พฺราหฺมณปริพฺพาชโกติ พฺราหฺมณชาติโก ปริพฺพาชโก, น ขตฺติยาทิชาติโก. อตฺตตฺถมฺปีติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ อตฺตโน อตฺถํ.
๕. นิพฺพุตสุตฺตวณฺณนา
๕๖. ปฺจเม อกาลิกนฺติ น กาลนฺตเร ปตฺตพฺพํ. โอปเนยฺยิกนฺติ ปฏิปตฺติยา อุปคนฺตพฺพํ.
๖. ปโลกสุตฺตวณฺณนา
๕๗. ฉฏฺเ อาจริยปาจริยานนฺติ อาจริยานฺเจว อาจริยาจริยานฺจ. อวีจิ มฺเ ผุโฏ อโหสีติ ยถา อวีจิ มหานิรโย นิรนฺตรผุโฏ เนรยิกสตฺเตหิ ปริปุณฺโณ, มนุสฺเสหิ ¶ เอวํ ปริปุณฺโณ โหติ. กุกฺกุฏสํปาติกาติ เอกคามสฺส ฉทนปิฏฺิโต อุปฺปติตฺวา อิตรคามสฺส ¶ ¶ ฉทนปิฏฺเ ปตนสงฺขาโต กุกฺกุฏสํปาโต เอตาสุ อตฺถีติ กุกฺกุฏสํปาติกา. กุกฺกุฏสํปาทิกาติปิ ปาโ, คามนฺตรโต คามนฺตรํ กุกฺกุฏานํ ปทสา คมนสงฺขาโต กุกฺกุฏสํปาโท เอตาสุ อตฺถีติ อตฺโถ. อุภยมฺเปตํ ฆนนิวาสตํเยว ทีเปติ. อธมฺมราครตฺตาติ ราโค นาม เอกนฺเตเนว อธมฺโม, อตฺตโน ปริกฺขาเรสุ ปน อุปฺปชฺชมาโน น อธมฺมราโคติ อธิปฺเปโต, ปรปริกฺขาเรสุ อุปฺปชฺชมาโนว อธมฺมราโคติ. วิสมโลภาภิภูตาติ โลภสฺส สมกาโล นาม นตฺถิ, เอกนฺตํ วิสโมว เอส. อตฺตนา ปริคฺคหิตวตฺถุมฺหิ ปน อุปฺปชฺชมาโน สมโลโภ นาม, ปรปริคฺคหิตวตฺถุมฺหิ อุปฺปชฺชมาโนว วิสโมติ อธิปฺเปโต. มิจฺฉาธมฺมปเรตาติ อวตฺถุปฏิเสวนสงฺขาเตน มิจฺฉาธมฺเมน สมนฺนาคตา. เทโว น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺฉตีติ วสฺสิตพฺพยุตฺเต กาเล วสฺสํ น วสฺสติ. ทุพฺภิกฺขนฺติ ทุลฺลภภิกฺขํ. ทุสฺสสฺสนฺติ วิวิธสสฺสานํ อสมฺปชฺชเนน ทุสฺสสฺสํ. เสตฏฺิกนฺติ สสฺเส สมฺปชฺชมาเน ปาณกา ปตนฺติ, เตหิ ทฏฺตฺตา นิกฺขนฺตนิกฺขนฺตานิ สาลิสีสานิ เสตวณฺณานิ โหนฺติ นิสฺสารานิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เสตฏฺิก’’นฺติ. สลากาวุตฺตนฺติ วปิตํ วปิตํ สสฺสํ สลากามตฺตเมว สมฺปชฺชติ, ผลํ น เทตีติ อตฺโถ. ยกฺขาติ ยกฺขาธิปติโน. วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺตีติ จณฺฑยกฺเข มนุสฺสปเถ วิสฺสชฺเชนฺติ, เต ลทฺโธกาสา มหาชนํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติ.
๗. วจฺฉโคตฺตสุตฺตวณฺณนา
๕๘. สตฺตเม มหปฺผลนฺติ มหาวิปากํ. ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรนฺตีติ เอตฺถ ธมฺโม นาม กถิตกถา, อนุธมฺโม นาม กถิตสฺส ปฏิกถนํ. สหธมฺมิโกติ สการโณ สเหตุโก. วาทานุปาโตติ วาทสฺส อนุปาโต, อนุปตนํ ปวตฺตีติ อตฺโถ. คารยฺหํ ¶ านนฺติ ครหิตพฺพยุตฺตํ การณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โภตา โคตเมน วุตฺตา สการณา วาทปฺปวตฺติ กิฺจิปิ คารยฺหํ การณํ น อาคจฺฉตีติ. อถ วา เตหิ ปเรหิ วุตฺตา สการณา วาทปฺปวตฺติ กิฺจิ คารยฺหํ การณํ น อาคจฺฉตีติ ปุจฺฉติ.
อนฺตรายกโร ¶ โหตีติ อนฺตรายํ วินาสํ กิจฺฉลาภกํ วิโลมกํ กโรติ. ปาริปนฺถิโกติ ปนฺถทูหนโจโร. ขโต จ โหตีติ คุณขนเนน ขโต โหติ. อุปหโตติ คุณุปฆาเตเนว อุปหโต.
จนฺทนิกายาติ ¶ อสุจิกลลกูเป. โอลิคลฺเลติ นิทฺธมนกลเล. โส จาติ โส สีลวาติ วุตฺตขีณาสโว. สีลกฺขนฺเธนาติ สีลราสินา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ วิมุตฺติาณทสฺสนํ วุจฺจติ ปจฺจเวกฺขณาณํ, ตํ อเสกฺขสฺส ปวตฺตตฺตา อเสกฺขนฺติ วุตฺตํ. อิตรานิ สิกฺขาปริโยสานปฺปตฺตตาย สยมฺปิ อเสกฺขาเนว. ตานิ จ ปน โลกุตฺตรานิ, ปจฺจเวกฺขณาณํ โลกิยํ.
โรหิณีสูติ รตฺตวณฺณาสุ. สรูปาสูติ อตฺตโน วจฺฉเกหิ สมานรูปาสุ. ปาเรวตาสูติ กโปตวณฺณาสุ. ทนฺโตติ นิพฺพิเสวโน. ปุงฺคโวติ อุสโภ. โธรยฺโหติ ธุรวาโห. กลฺยาณชวนิกฺกโมติ กลฺยาเณน อุชุนา ชเวน คนฺตา. นาสฺส วณฺณํ ปริกฺขเรติ อสฺส โคณสฺส สรีรวณฺณํ น อุปปริกฺขนฺติ, ธุรวหนกมฺมเมว ปน อุปปริกฺขนฺติ. ยสฺมึ กสฺมิฺจิ ชาติเยติ ยตฺถ กตฺถจิ กุลชาเต. ยาสุ กาสุจิ เอตาสูติ เอตาสุ ขตฺติยาทิปฺปเภทาสุ ยาสุ กาสุจิ ชาตีสุ.
พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ พฺรหฺมจริยสฺส เกวเลน สมนฺนาคโต, ปริปุณฺณภาเวน ยุตฺโตติ อตฺโถ. ขีณาสโว หิ สกลพฺรหฺมจารี นาม โหติ. เตเนตํ วุตฺตํ. ปนฺนภาโรติ ¶ โอโรปิตภาโร, ขนฺธภารํ กิเลสภารํ กามคุณภารฺจ โอโรเปตฺวา ิโตติ อตฺโถ. กตกิจฺโจติ จตูหิ มคฺเคหิ กิจฺจํ กตฺวา ิโต. ปารคู สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺพธมฺมา วุจฺจนฺติ ปฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส ธาตุโย, เตสํ สพฺพธมฺมานํ อภิฺาปารํ, ปริฺาปารํ, ปหานปารํ, ภาวนาปารํ, สจฺฉิกิริยาปารํ, สมาปตฺติปารฺจาติ ฉพฺพิธํ ปารํ คตตฺตา ปารคู. อนุปาทายาติ อคฺคเหตฺวา. นิพฺพุโตติ กิเลสสนฺตาปรหิโต. วิรเชติ ราคโทสโมหรชรหิเต.
อวิชานนฺตาติ ¶ เขตฺตํ อชานนฺตา. ทุมฺเมธาติ นิปฺปฺา. อสฺสุตาวิโนติ เขตฺตวินิจฺฉยสวเนน รหิตา. พหิทฺธาติ อิมมฺหา สาสนา พหิทฺธา. น หิ สนฺเต อุปาสเรติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสเว อุตฺตมปุริเส น อุปสงฺกมนฺติ. ธีรสมฺมเตติ ปณฺฑิเตหิ สมฺมเต สมฺภาวิเต. มูลชาตา ปติฏฺิตาติ อิมินา โสตาปนฺนสฺส สทฺธํ ทสฺเสติ. กุเล วา อิธ ชายเรติ อิธ วา มนุสฺสโลเก ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสกุเล ชายนฺติ. อยเมว หิ ติวิธา กุลสมฺปตฺติ นาม. อนุปุพฺเพน นิพฺพานํ, อธิคจฺฉนฺตีติ สีลสมาธิปฺาติ อิเม คุเณ ปูเรตฺวา อนุกฺกเมน นิพฺพานํ อธิคจฺฉนฺตีติ.
๘. ติกณฺณสุตฺตวณฺณนา
๕๙. อฏฺเม ¶ ติกณฺโณติ ตสฺส นามํ. อุปสงฺกมีติ ‘‘สมโณ กิร โคตโม ปณฺฑิโต, คจฺฉิสฺสามิ ตสฺส สนฺติก’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภุตฺตปาตราโส มหาชนปริวุโต อุปสงฺกมิ. ภควโต สมฺมุขาติ ทสพลสฺส ปุรโต นิสีทิตฺวา. วณฺณํ ภาสตีติ กสฺมา ภาสติ? โส กิร อิโต ปุพฺเพ ตถาคตสฺส สนฺติกํ อคตปุพฺโพ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘พุทฺธา นาม ทุราสทา, มยิ ปมตรํ อกเถนฺเต กเถยฺย วา น วา. สเจ น กเถสฺสติ, อถ มํ สมาคมฏฺาเน กเถนฺตํ ¶ เอวํ วกฺขนฺติ ‘ตฺวํ อิธ กสฺมา กเถสิ, เยน เต สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วจนมตฺตมฺปิ น ลทฺธ’นฺติ. ตสฺมา ‘เอวํ เม อยํ ครหา มุจฺจิสฺสตี’’’ติ มฺมาโน ภาสติ. กิฺจาปิ พฺราหฺมณานํ วณฺณํ ภาสติ, ตถาคตสฺส ปน าณํ ฆฏฺเฏสฺสามีติ อธิปฺปาเยเนว ภาสติ. เอวมฺปิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณาติ เตวิชฺชกพฺราหฺมณา เอวํปณฺฑิตา เอวํธีรา เอวํพฺยตฺตา เอวํพหุสฺสุตา เอวํวาทิโน, เอวํสมฺมตาติ อตฺโถ. อิติปีติ อิมินา เตสํ ปณฺฑิตาทิอาการปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. เอตฺตเกน การเณน ปณฺฑิตา…เป… เอตฺตเกน การเณน สมฺมตาติ อยฺหิ เอตฺถ อตฺโถ.
ยถา กถํ ปน พฺราหฺมณาติ เอตฺถ ยถาติ การณวจนํ, กถํ ปนาติ ปุจฺฉาวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กถํ ปน, พฺราหฺมณ, พฺราหฺมณา เตวิชฺชํ ¶ ปฺาเปนฺติ. ยถา เอวํ สกฺกา โหติ ชานิตุํ, ตํ การณํ วเทหีติ. ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘ชานนฏฺาเนเยว มํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุจฺฉิ, โน อชานนฏฺาเน’’ติ อตฺตมโน หุตฺวา อิธ, โภ โคตมาติอาทิมาห. ตตฺถ อุภโตติ ทฺวีหิปิ ปกฺเขหิ. มาติโต จ ปิติโต จาติ ยสฺส มาตา พฺราหฺมณี, มาตุ มาตา พฺราหฺมณี, ตสฺสาปิ มาตา พฺราหฺมณี. ปิตา พฺราหฺมโณ, ปิตุ ปิตา พฺราหฺมโณ, ตสฺสาปิ ปิตา พฺราหฺมโณ, โส อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ. สํสุทฺธคหณิโกติ ยสฺส สํสุทฺธา มาตุ คหณี, กุจฺฉีติ อตฺโถ. ‘‘สมเวปากินิยา คหณิยา’’ติ ปน เอตฺถ กมฺมชเตโชธาตุ คหณีติ วุจฺจติ.
ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคาติ เอตฺถ ปิตุ ปิตา ปิตามโห, ปิตามหสฺส ยุคํ ปิตามหยุคํ. ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจติ. อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามโหเยว ปิตามหยุคํ. ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา. เอวํ ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว สํสุทฺธคหณิโก, อถ ¶ วา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทนาติ ¶ ทสฺเสติ. อกฺขิตฺโตติ ‘‘อปเนถ เอตํ, กึ อิมินา’’ติ เอวํ อกฺขิตฺโต อนวกฺขิตฺโต. อนุปกฺกุฏฺโติ น อุปกฺกุฏฺโ, น อกฺโกสํ วา นินฺทํ วา ปตฺตปุพฺโพ. เกน การเณนาติ? ชาติวาเทน. ‘‘อิติปิ หีนชาติโก เอโส’’ติ เอวรูเปน วจเนนาติ อตฺโถ.
อชฺฌายโกติ อิทํ ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข, วาเสฏฺ, อชฺฌายกา อชฺฌายกาเตว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๓๒) เอวํ ปมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํ. อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺติ. มนฺเต ธาเรตีติ มนฺตธโร.
ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุพฺเพทยชุพฺเพทสามพฺเพทานํ. โอฏฺปหตกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคู. สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ. นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ เววจนปกาสกสตฺถํ. เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาย สตฺถํ. สห อกฺขรปฺปเภเทน ¶ สากฺขรปฺปเภทานํ. อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. อิติหาสปฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา อิติห อาส, อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต ขตฺตวิชฺชาสงฺขาโต วา อิติหาโส ปฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปฺจมา. เตสํ อิติหาสปฺจมานํ เวทานํ.
ปทํ ตทวเสสฺจ พฺยากรณํ อธียติ เวเทติ จาติ ปทโก เวยฺยากรโณ. โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํ. มหาปุริสลกฺขณนฺติ มหาปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ลกฺขณทีปกํ ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปมาณํ สตฺถํ, ยตฺถ โสฬสสหสฺสคาถาปทปริมาณา พุทฺธมนฺตา นาม อเหสุํ, เยสํ วเสน ‘‘อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม โหนฺติ ¶ , อิมินา ปจฺเจกพุทฺธา, ทฺเว อคฺคสาวกา, อสีติ มหาสาวกา, พุทฺธมาตา, พุทฺธปิตา, อคฺคุปฏฺากา, อคฺคุปฏฺายิกา, ราชา จกฺกวตฺตี’’ติ อยํ วิเสโส ายติ. อนวโยติ อิเมสุ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนูโน ปริปูรการี, อวโย น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อวโย นาม โย ตานิ อตฺถโต จ คนฺถโต จ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ. อถ วา อนวโยติ อนุ อวโย, สนฺธิวเสน อุการโลโป. อนุ อวโย ปริปุณฺณสิปฺโปติ อตฺโถ.
เตน ¶ หีติ อิทํ ภควา นํ อายาจนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิสฺส ปฺหํ กเถตุํ กาโล’’ติ ตฺวา อาห. ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา มํ อายาจสิ, ตสฺมา สุณาหีติ. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๗๐) วิตฺถาริตเมว. อิธ ปเนตํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ วิชฺชานํ อนุปทวณฺณนา เจว ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๒ อาทโย) วิตฺถาริโตว.
ปมา วิชฺชาติ ปมํ อุปฺปนฺนาติ ปมา, วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชา. กึ วิทิตํ กโรติ? ปุพฺเพนิวาสํ. อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณฏฺเน ตปฺปฏิจฺฉาทโก โมโห วุจฺจติ. ตโมติ สฺเวว โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเน ตโมติ วุจฺจติ. อาโลโกติ สาเยว วิชฺชา โอภาสกรณฏฺเน อาโลโกติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ ¶ . เสสํ ปสํสาวจนํ. โยชนา ปเนตฺถ อยมสฺส วิชฺชา อธิคตา, อถสฺส อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา วินฏฺาติ อตฺโถ. กสฺมา? ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนา. อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย เอเสว นโย. ยถา ตนฺติ เอตฺถ ยถาติ โอปมฺมํ, ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺส. วีริยาตาเปน อาตาปิโน. กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺส. เปสิตตฺตสฺสาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหฺเยฺย, วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย. ตโม วิหฺเยฺย, อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย, เอวเมว ตสฺส อวิชฺชา วิหตา ¶ , วิชฺชา อุปฺปนฺนา. ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน. เอตสฺส เตน ปธานานุโยคสฺส อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติ.
จุตูปปาตกถายํ วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุาณวิชฺชา. อวิชฺชาติ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ตติยวิชฺชาย โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขยาณายาติ อรหตฺตมคฺคาณตฺถาย. อรหตฺตมคฺโค หิ อาสววินาสนโต อาสวานํ ขโยติ วุจฺจติ, ตตฺร เจตํ าณํ ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติ. จิตฺตํ อภินินฺนาเมตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโยติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ, ตทุภยมฺปิ ยํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ ¶ , ตํ เตสํ อปวตฺตึ นิพฺพานํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ. ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาห. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส. สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสิ. กามาสวาติ กามาสวโต. วิมุจฺจตีติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติ. มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผลกฺขเณ ¶ วิมุตฺตํ โหติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณาณํ ทสฺเสติ. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ. เตน หิ าเณน โส ปจฺจเวกฺขนฺโต ขีณา ชาตีติอาทีนิ ปชานาติ. กตมา ปนสฺส ¶ ชาติ ขีณา, กถฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา, อนาคเต วายามาภาวโต, น ปจฺจุปฺปนฺนา, วิชฺชมานตฺตา. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปฺจโวการภเวสุ เอกจตุปฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา. ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายติอปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต ปชานาติ.
วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ จริตํ นิฏฺิตนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุตฺถวาโส. ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ ปชานาติ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺาปิตนฺติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปชานาติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปุน อิตฺถภาวาย, เอวํ โสฬสวิธกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติ. อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต, อิมสฺมา เอวํ ปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ, อิเม ปน ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิย. เต จริมกวิฺาณนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺตีติ ปชานาติ. อิธ ¶ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคาณวิชฺชา. อวิชฺชาติ จตุสจฺจปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อนุจฺจาวจสีลสฺสาติ ยสฺส สีลํ กาเลน หายติ, กาเลน วฑฺฒติ, โส อุจฺจาวจสีโล นาม โหติ. ขีณาสวสฺส ปน สีลํ ¶ เอกนฺตวฑฺฒิตเมว. ตสฺมา โส อนุจฺจาวจสีโล นาม โหติ. วสีภูตนฺติ ¶ วสิปฺปตฺตํ. สุสมาหิตนฺติ สุฏฺุ สมาหิตํ, อารมฺมณมฺหิ สุฏฺปิตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. มจฺจุหายินนฺติ มจฺจุํ ชหิตฺวา ิตํ. สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺเพ ปาปธมฺเม ปชหิตฺวา ิตํ. พุทฺธนฺติ จตุสจฺจพุทฺธํ. อนฺติมเทหินนฺติ สพฺพปจฺฉิมสรีรธารินํ. ตํ นมสฺสนฺติ โคตมนฺติ ตํ โคตมโคตฺตํ พุทฺธสาวกา นมสฺสนฺติ. อถ วา โคตมพุทฺธสฺส สาวโกปิ โคตโม, ตํ โคตมํ เทวมนุสฺสา นมสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธปรมฺปรํ. โยเวตีติ โย อเวติ อวคจฺฉติ. โยเวทีติปิ ปาโ. โย อเวทิ, วิทิตํ ปากฏํ กตฺวา ิโตติ อตฺโถ. สคฺคาปายฺจ ปสฺสตีติ ฉ กามาวจเร นว พฺรหฺมโลเก จตฺตาโร จ อปาเย ปสฺสติ. ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อรหตฺตํ ปตฺโต. อภิฺาโวสิโตติ ชานิตฺวา กิจฺจโวสาเนน โวสิโต. มุนีติ โมเนยฺเยน สมนฺนาคโต ขีณาสวมุนิ. เอตาหีติ เหฏฺา นิทฺทิฏฺาหิ ปุพฺเพนิวาสาณาทีหิ. นาฺํ ลปิตลาปนนฺติ โย ปนฺโ เตวิชฺโชติ อฺเหิ ลปิตวจนมตฺตเมว ลปติ, ตมหํ เตวิชฺโชติ น วทามิ, อตฺตปจฺจกฺขโต ตฺวา ปรสฺสปิ ติสฺโส วิชฺชา กเถนฺตเมวาหํ เตวิชฺโชติ วทามีติ อตฺโถ. กลนฺติ โกฏฺาสํ. นาคฺฆตีติ น ปาปุณาติ. อิทานิ พฺราหฺมโณ ภควโต กถาย ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรนฺโต อภิกฺกนฺตนฺติอาทิมาห.
๙. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา
๖๐. นวเม ยสฺสสฺสูติ ยสฺส ภเวยฺยุํ. ยฺโติอาทีสุ ยชิตพฺโพติ ยฺโ, เทยฺยธมฺมสฺเสตํ นามํ. สทฺธนฺติ ¶ มตกภตฺตํ. ถาลิปาโกติ วรปุริสานํ ทาตพฺพยุตฺตํ ภตฺตํ. เทยฺยธมฺมนฺติ วุตฺตาวเสสํ ยํกิฺจิ เทยฺยธมฺมํ นาม. เตวิชฺเชสุ พฺราหฺมเณสุ ทานํ ทเทยฺยาติ สพฺพเมตํ ทานํ เตวิชฺเชสุ ทเทยฺย, เตวิชฺชา พฺราหฺมณาว ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตาติ ทสฺเสติ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
๑๐. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา
๖๑. ทสเม ¶ สงฺคารโวติ เอวํนามโก ราชคหนคเร ชิณฺณปฏิสงฺขรณการโก อายุตฺตกพฺราหฺมโณ. อุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส หุตฺวา มหาชนปริวุโต อุปสงฺกมิ. มยมสฺสูติ เอตฺถ อสฺสูติ ¶ นิปาตมตฺตํ, มยํ, โภ โคตม, พฺราหฺมณา นามาติ อิทเมว อตฺถปทํ. ยฺํ ยชามาติ พาหิรสมเย สพฺพจตุกฺเกน สพฺพฏฺเกน สพฺพโสฬสเกน สพฺพทฺวตฺตึสาย สพฺพจตุสฏฺิยา สพฺพสเตน สพฺพปฺจสเตนาติ จ เอวํ ปาณฆาตปฏิสํยุตฺโต ยฺโ นาม โหติ. ตํ สนฺธาเยวมาห. อเนกสารีริกนฺติ อเนกสรีรสมฺภวํ. ยทิทนฺติ ยา เอสา. ยฺาธิกรณนฺติ ยชนการณา เจว ยาชนการณา จาติ อตฺโถ. เอกสฺมิฺหิ พหูนํ ททนฺเตปิ ทาเปนฺเตปิ พหูสุปิ พหูนํ เทนฺเตสุปิ ทาเปนฺเตสุปิ ปฺุปฏิปทา อเนกสารีริกา นาม โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตุยฺหฺจ ตุยฺหฺจ ยชามีติ วทนฺตสฺสาปิ ตฺวฺจ ตฺวฺจ ยชาหีติ อาณาเปนฺตสฺสาปิ จ อเนกสารีริกาว โหติ. ตมฺปิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยสฺส วา ตสฺส วาติ ยสฺมา วา ตสฺมา วา. เอกมตฺตานํ ทเมตีติ อตฺตโน อินฺทฺริยทมนวเสน เอกํ อตฺตานเมว ทเมติ. เอกมตฺตานํ สเมตีติ อตฺตโน ราคาทิสมนวเสน เอกํ อตฺตานเมว สเมติ. ปรินิพฺพาเปตีติ ¶ ราคาทิปรินิพฺพาเนเนว ปรินิพฺพาเปติ. เอวมสฺสายนฺติ เอวํ สนฺเตปิ อยํ.
เอวมิทํ พฺราหฺมณสฺส กถํ สุตฺวา สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปสุฆาตกสํยุตฺตํ มหายฺํ อเนกสารีริกํ ปฺุปฏิปทํ วเทติ, ปพฺพชฺชามูลกํ ปน ปฺุุปฺปตฺติปฏิปทํ เอกสารีริกนฺติ วเทติ. เนวายํ เอกสารีริกํ ชานาติ, น อเนกสารีริกํ, หนฺทสฺส เอกสารีริกฺจ อเนกสารีริกฺจ ปฏิปทํ เทเสสฺสามี’’ติ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต เตน หิ พฺราหฺมณาติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา เต ขเมยฺยาติ ยถา ตุยฺหํ รุจฺเจยฺย. อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตีติอาทิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว. เอถายํ มคฺโคติ เอถ ตุมฺเห, อหมนุสาสามิ, อยํ มคฺโค. อยํ ปฏิปทาติ ตสฺเสว เววจนํ. ยถา ปฏิปนฺโนติ เยน มคฺเคน ปฏิปนฺโน. อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริโยคธนฺติ อรหตฺตมคฺคสงฺขาตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส อนุตฺตรํ โอคธํ อุตฺตมปติฏฺาภูตํ นิพฺพานํ. อิจฺจายนฺติ อิติ อยํ.
อปฺปฏฺตราติ ยตฺถ พหูหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วา อุปกรเณหิ วา อตฺโถ นตฺถิ. อปฺปสมารมฺภตราติ ยตฺถ พหูนํ กมฺมจฺเฉทวเสน ปีฬาสงฺขาโต ¶ สมารมฺโภ นตฺถิ. เสยฺยถาปิ ภวํ โคตโม ¶ , ภวํ จานนฺโท, เอเต เม ปุชฺชาติ ยถา ภวํ โคตโม, ภวฺจานนฺโท, เอวรูปา มม ปูชิตา, ตุมฺเหเยว ทฺเว ชนา มยฺหํ ปุชฺชา จ ปาสํสา จาติ อิมมตฺถํ สนฺธาเยตํ วทติ. ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ – ‘‘อานนฺทตฺเถโร มํเยว อิมํ ปฺหํ กถาเปตุกาโม, อตฺตโน โข ปน วณฺเณ วุตฺเต ปทุสฺสนโก นาม นตฺถี’’ติ. ตสฺมา ปฺหํ อกเถตุกาโม วณฺณภณเนน วิกฺเขปํ กโรนฺโต เอวมาห.
น ¶ โข ตฺยาหนฺติ น โข เต อหํ. เถโรปิ กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปฺหํ อกเถตุกาโม ปริวตฺตติ, อิมํ ปฺหํ เอตํเยว กถาเปสฺสามี’’ติ. ตสฺมา นํ เอวมาห.
สหธมฺมิกนฺติ สการณํ. สํสาเทตีติ สํสีทาเปติ. โน วิสฺสชฺเชตีติ น กเถติ. ยํนูนาหํ ปริโมเจยฺยนฺติ ยํนูนาหํ อุโภเปเต วิเหสโต ปริโมเจยฺยํ. พฺราหฺมโณ หิ อานนฺเทน ปุจฺฉิตํ ปฺหํ อกเถนฺโต วิเหเสติ, อานนฺโทปิ พฺราหฺมณํ อกเถนฺตํ กถาเปนฺโต. อิติ อุโภเปเต วิเหสโต โมเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เอวมาห. กา นฺวชฺชาติ กา นุ อชฺช. อนฺตรากถา อุทปาทีติ อฺิสฺสา กถาย อนฺตรนฺตเร กตรา กถา อุปฺปชฺชีติ ปุจฺฉติ. ตทา กิร ราชนฺเตปุเร ตีณิ ปาฏิหาริยานิ อารพฺภ กถา อุทปาทิ, ตํ ปุจฺฉามีติ สตฺถา เอวมาห. อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิทานิ วตฺตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ ราชนฺเตปุเร อุปฺปนฺนํ กถํ อาโรเจนฺโต อยํ ขฺวชฺช, โภ โคตมาติอาทิมาห. ตตฺถ อยํ ขฺวชฺชาติ อยํ โข อชฺช. ปุพฺเพ สุทนฺติ เอตฺถ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตา มนุสฺสธมฺมา อุตฺตรึ. อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสุนฺติ ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อากาเสเนว คมึสุ เจว อาคมึสุ จาติ เอวํ ปุพฺเพ ปวตฺตํ อากาสคมนํ สนฺธาเยวมาห. เอตรหิ ปน พหุตรา จ ภิกฺขูติ อิทํ โส พฺราหฺมโณ ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขู ‘จตฺตาโร ปจฺจเย อุปฺปาเทสฺสามา’ติ มฺเ เอวมกํสุ, อิทานิ ปจฺจยานํ อุปฺปนฺนภาวํ ตฺวา โสปฺเปน เจว ปมาเทน จ วีตินาเมนฺตี’’ติ ลทฺธิยา เอวมาห.
ปาฏิหาริยานีติ ¶ ปจฺจนีกปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยานิ. อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อิชฺฌนวเสน อิทฺธิ, ปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยํ, อิทฺธิเยว ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ. อิตเรสุปิ ¶ เอเสว นโย. อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธนฺติอาทีนํ อตฺโถ เจว ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๕) วิตฺถาริโตว.
นิมิตฺเตน ¶ อาทิสตีติ อาคตนิมิตฺเตน วา คตนิมิตฺเตน วา ิตนิมิตฺเตน วา ‘‘อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ กเถติ. ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร ราชา ติสฺโส มุตฺตา คเหตฺวา ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ ‘‘กึ เม, อาจริย, หตฺเถ’’ติ. โส อิโต จิโต จ โอโลเกสิ, เตน จ สมเยน เอกา สรพู ‘‘มกฺขิกํ คเหสฺสามี’’ติ ปกฺขนฺตา, คหณกาเล มกฺขิกา ปลาตา. โส มกฺขิกาย มุตฺตตฺตา ‘‘มุตฺตา มหาราชา’’ติ อาห. มุตฺตา ตาว โหนฺตุ, กติ มุตฺตาติ. โส ปุน นิมิตฺตํ โอโลเกสิ. อถาวิทูเร กุกฺกุโฏ ติกฺขตฺตุํ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. พฺราหฺมโณ ‘‘ติสฺโส มหาราชา’’ติ อาห. เอวํ เอกจฺโจ อาคตนิมิตฺเตน กเถติ. เอเตนุปาเยน คติตนิมิตฺเตหิปิ กถนํ เวทิตพฺพํ. เอวมฺปิ เต มโนติ เอวํ ตว มโน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา กามวิตกฺกาทิสํยุตฺโต วาติ. ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํ. อิติปิ เต จิตฺตนฺติ อิติปิ ตว จิตฺตํ, อิมฺจ อิมฺจ อตฺถํ จินฺตยมานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. พหุํ เจปิ อาทิสตีติ พหุํ เจปิ กเถติ. ตเถว ตํ โหตีติ ยถา กถิตํ, ตเถว โหติ.
อมนุสฺสานนฺติ ยกฺขปิสาจาทีนํ. เทวตานนฺติ จาตุมหาราชิกาทีนํ. สทฺทํ สุตฺวาติ อฺสฺส จิตฺตํ ตฺวา กเถนฺตานํ สุตฺวา. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ. สุตฺวาติ ตํ สุตฺวา. ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติอาทิสติ.
ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – เอโก กิร มนุสฺโส ‘‘อฏฺฏํ กริสฺสามี’’ติ คามา นครํ คจฺฉนฺโต ¶ นิกฺขนฺตฏฺานโต ปฏฺาย ‘‘วินิจฺฉยสภายํ รฺโ จ ราชมหามตฺตานฺจ อิทํ กเถสฺสามิ อิทํ กเถสฺสามี’’ติ วิตกฺเกนฺโต ราชกุลํ คโต วิย รฺโ ปุรโต ิโต วิย อฏฺฏการเกน สทฺธึ ¶ กเถนฺโต วิย จ อโหสิ, ตสฺส ตํ วิตกฺกวิปฺผารวเสน นิจฺฉรนฺตํ สทฺทํ สุตฺวา เอโก ปุริโส ‘‘เกนฏฺเน คจฺฉสี’’ติ อาห. อฏฺฏกมฺเมนาติ. คจฺฉ, ชโย เต ภวิสฺสตีติ. โส คนฺตฺวา อฏฺฏํ กตฺวา ชยเมว ปาปุณิ.
อปโรปิ เถโร โมฬิยคาเม ปิณฺฑาย จริ. อถ นํ นิกฺขมนฺตํ เอกา ทาริกา อฺวิหิตา น อทฺทส. โส คามทฺวาเร ตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกตฺวา ตํ ทิสฺวา วิตกฺเกนฺโต อคมาสิ. คจฺฉนฺโตเยว จ ‘‘กึ นุ โข กุรุมานา ทาริกา น อทฺทสา’’ติ วจีเภทํ อกาสิ. ปสฺเส ิโต เอโก ปุริโส สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, โมฬิยคาเม จริตฺถา’’ติ อาห.
มโนสงฺขารา ¶ ปณิหิตาติ จิตฺตสงฺขารา สุฏฺปิตา. วิตกฺเกสฺสตีติ วิตกฺกยิสฺสติ ปวตฺตยิสฺสตีติ ปชานาติ. ปชานนฺโต จ อาคมเนน ชานาติ, ปุพฺพภาเคน ชานาติ, อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ อปโลเกตฺวา ชานาติ. อาคมเนน ชานาติ นาม กสิณปริกมฺมกาเลเยว ‘‘เยนากาเรเนส กสิณภาวนํ อารทฺโธ ปมชฺฌานํ วา…เป… จตุตฺถชฺฌานํ วา อฏฺ วา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสฺสตี’’ติ ชานาติ. ปุพฺพภาเคน ชานาติ นาม ปมวิปสฺสนาย อารทฺธายเยว ชานาติ, ‘‘เยนากาเรน เอส วิปสฺสนํ อารทฺโธ โสตาปตฺติมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสตี’’ติ ชานาติ. อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม – ‘‘เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา สุฏฺปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติ, อิโต วุฏฺิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ ¶ ิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา, อภิฺาโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตี’’ติ ชานาติ. ตตฺถ ปุถุชฺชโน เจโตปริยาณลาภี ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํ. อริเยสุปิ เหฏฺิโม อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, อุปริโม ปน เหฏฺิมสฺส ชานาติ. เอเตสุ จ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ…เป… อรหา อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. อุปริโม เหฏฺิมํ น สมาปชฺชติ. เตสฺหิ เหฏฺิมา เหฏฺิมา สมาปตฺติ ตตฺรวตฺติเยว โหติ. ตเถว ตํ ¶ โหตีติ เอตํ เอกํเสน ตเถว โหติ. เจโตปริยาณวเสน าตฺหิ อฺถาภาวิ นาม นตฺถิ.
เอวํ วิตกฺเกถาติ เอวํ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา วิตกฺเกถ. มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ เอวํ กามวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา มา วิตกฺกยิตฺถ. เอวํ มนสิ กโรถาติ เอวํ อนิจฺจสฺเมว, ทุกฺขสฺาทีสุ วา อฺตรํ มนสิ กโรถ. มา เอวนฺติ นิจฺจนฺติอาทินา นเยน มา มนสา กริตฺถ. อิทนฺติ อิทํ ปฺจกามคุณราคํ ปชหถ. อิทฺจ อุปสมฺปชฺชาติ อิทํ จตุมคฺคผลปฺปเภทํ โลกุตฺตรธมฺมเมว อุปสมฺปชฺช ปาปุณิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถ.
มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายตีติ มายาย สมานการณชาติกํ วิย หุตฺวา อุปฏฺาติ. มายากาโรปิ หิ อุทกํ คเหตฺวา เตลํ กโรติ, เตลํ คเหตฺวา อุทกนฺติ เอวํ อเนกรูปํ มายํ ทสฺเสติ. อิทมฺปิ ปาฏิหาริยํ ตถารูปเมวาติ. อิทมฺปิ เม, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายตีติ จินฺตามณิกวิชฺชาสริกฺขกตํ สนฺธาย เอวํ อาห. จินฺตามณิกวิชฺชํ ¶ ชานนฺตาปิ หิ อาคจฺฉนฺตเมว ทิสฺวา ‘‘อยํ อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต อาคจฺฉตี’’ติ ชานนฺติ. ตถา ‘‘อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต ิโต, อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต นิสินฺโน, อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต นิปนฺโน’’ติ ชานนฺติ.
อภิกฺกนฺตตรนฺติ ¶ สุนฺทรตรํ. ปณีตตรนฺติ อุตฺตมตรํ. ภวฺหิ โคตโม อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ อิธ พฺราหฺมโณ อวเสสํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ พาหิรกนฺติ น คณฺหิ. อิทฺจ ปน สพฺพํ โส พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส วณฺณํ กเถนฺโตเยว อาห. อทฺธา โข ตฺยายนฺติ เอกํเสเนว ตยา อยํ. อาสชฺช อุปนีย วาจา ภาสิตาติ มม คุเณ ฆฏฺเฏตฺวา มเมว คุณานํ สนฺติกํ อุปนีตา วาจา ภาสิตา. อปิจ ตฺยาหํ พฺยากริสฺสามีติ อปิจ เต อหเมว กเถสฺสามีติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
พฺราหฺมณวคฺโค ปโม.