📜
(๘) ๓. อานนฺทวคฺโค
๑. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา
๗๒. ตติยสฺส ¶ ¶ ปเม ฉนฺโนติ เอวํนามโก ฉนฺนปริพฺพาชโก. ตุมฺเหปิ, อาวุโสติ, อาวุโส, ยถา มยํ ราคาทีนํ ปหานํ ปฺาเปม, กึ เอวํ ตุมฺเหปิ ปฺาเปถาติ ปุจฺฉติ. ตโต เถโร ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก อมฺเห ราคาทีนํ ปหานํ ปฺาเปมาติ วทติ, นตฺถิ ปเนตํ ¶ พาหิรสมเย’’ติ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต มยํ โข, อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโต, มยเมว ปฺาเปมาติ อตฺโถ. ตโต ปริพฺพาชโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ เถโร พาหิรสมยํ ลฺุจิตฺวา หรนฺโต ‘มยเมวา’ติ อาห. กึ นุ โข อาทีนวํ ทิสฺวา เอเต เอเตสํ ปหานํ ปฺาเปนฺตี’’ติ. อถ เถรํ ปุจฺฉนฺโต กึ ปน ตุมฺเหติอาทิมาห. เถโร ตสฺส พฺยากโรนฺโต รตฺโต โขติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺตตฺถนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ โลกิยโลกุตฺตรํ อตฺตโน อตฺถํ. ปรตฺถอุภยตฺเถสุปิ เอเสว นโย.
อนฺธกรโณติอาทีสุ ยสฺส ราโค อุปฺปชฺชติ, ตํ ยถาภูตทสฺสนนิวารเณน อนฺธํ กโรตีติ อนฺธกรโณ. ปฺาจกฺขุํ น กโรตีติ อจกฺขุกรโณ. าณํ น กโรตีติ อฺาณกรโณ. กมฺมสฺสกตปฺา ฌานปฺา วิปสฺสนาปฺาติ อิมา ติสฺโส ปฺา อปฺปวตฺติกรเณน นิโรเธตีติ ปฺานิโรธิโก. อนิฏฺผลทายกตฺตา ทุกฺขสงฺขาตสฺส วิฆาตสฺเสว ปกฺเข วตฺตตีติ วิฆาตปกฺขิโก. กิเลสนิพฺพานํ น สํวตฺเตตีติ อนิพฺพานสํวตฺตนิโก. อลฺจ ปนาวุโส อานนฺท, อปฺปมาทายาติ, อาวุโส อานนฺท, สเจ เอวรูปา ปฏิปทา อตฺถิ, อลํ ตุมฺหากํ อปฺปมาทาย ยุตฺตํ อนุจฺฉวิกํ, อปฺปมาทํ กโรถ, อาวุโสติ เถรสฺส วจนํ อนุโมทิตฺวา ปกฺกามิ. อิมสฺมึ สุตฺเต อริยมคฺโค โลกุตฺตรมิสฺสโก กถิโต. เสสเมตฺถ ¶ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๒. อาชีวกสุตฺตวณฺณนา
๗๓. ทุติเย ¶ เตน หิ คหปตีติ เถโร กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อิธ อาคจฺฉนฺโต น อฺาตุกาโม หุตฺวา อาคมิ, ปริคฺคณฺหนตฺถํ ปน อาคโต. อิมินา ปุจฺฉิตปฺหํ อิมินาว กถาเปสฺสามี’’ติ. อิติ ตํเยว กถํ กถาเปตุกาโม เตน หีติอาทิมาห. ตตฺถ เตน หีติ การณาปเทโส. ยสฺมา ตฺวํ เอวํ ปุจฺฉสิ, ตสฺมา ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉามีติ. เกสํ โนติ กตเมสํ นุ. สธมฺมุกฺกํสนาติ อตฺตโน ลทฺธิยา อุกฺขิปิตฺวา ปนา. ปรธมฺมาปสาทนาติ ปเรสํ ลทฺธิยา ฆฏฺฏนา วมฺภนา อวกฺขิปนา. อายตเนว ธมฺมเทสนาติ การณสฺมึเยว ธมฺมเทสนา. อตฺโถ จ วุตฺโตติ มยา ปุจฺฉิตปฺหาย อตฺโถ จ ปกาสิโต ¶ . อตฺตา จ อนุปนีโตติ อมฺเห เอวรูปาติ เอวํ อตฺตา จ น อุปนีโต. นุปนีโตติปิ ปาโ.
๓. มหานามสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๗๔. ตติเย คิลานา วุฏฺิโตติ คิลาโน หุตฺวา วุฏฺิโต. เคลฺาติ คิลานภาวโต. อุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส มาลาคนฺธาทีนิ อาทาย มหาปริวารปริวุโต อุปสงฺกมิ. พาหายํ คเหตฺวาติ น พาหายํ คเหตฺวา อากฑฺฒิ, นิสินฺนาสนโต วุฏฺาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ทกฺขิณพาหายํ องฺคุฏฺเกน สฺํ ทตฺวา เอกมนฺตํ อปเนสีติ เวทิตพฺโพ. อถสฺส ‘‘เสขมฺปิ โข, มหานาม, สีล’’นฺติอาทินา นเยน สตฺตนฺนํ เสขานํ สีลฺจ สมาธิฺจ ปฺฺจ กเถตฺวา อุปริ อรหตฺตผลวเสน อเสขา สีลสมาธิปฺาโย กเถนฺโต – ‘‘เสขสมาธิโต เสขํ วิปสฺสนาาณํ อเสขฺจ ผลาณํ ปจฺฉา, เสขวิปสฺสนาาณโต จ อเสขผลสมาธิ ปจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติ ทีเปสิ. ยานิ ปน สมฺปยุตฺตานิ สมาธิาณานิ, เตสํ อปจฺฉา อปุเร อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาติ.
๔. นิคณฺสุตฺตวณฺณนา
๗๕. จตุตฺเถ ¶ กูฏาคารสาลายนฺติ ทฺเว กณฺณิกา คเหตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตาย คนฺธกุฏิยา. อปริเสสํ าณทสฺสนํ ปฏิชานาตีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ อเสเสตฺวา สพฺพํ าณทสฺสนํ ปฏิชานาติ. สตตํ สมิตนฺติ สพฺพกาลํ นิรนฺตรํ. าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตนฺติ สพฺพฺุตฺาณํ ¶ มยฺหํ อุปฏฺิตเมวาติ ทสฺเสติ. ปุราณานํ กมฺมานนฺติ อายูหิตกมฺมานํ. ตปสา พฺยนฺตีภาวนฺติ ทุกฺกรตเปน วิคตนฺตกรณํ. นวานํ กมฺมานนฺติ อิทานิ อายูหิตพฺพกมฺมานํ. อกรณาติ อนายูหเนน. เสตุฆาตนฺติ ปทฆาตํ ปจฺจยฆาตํ กเถติ. กมฺมกฺขยา ทุกฺขกฺขโยติ กมฺมวฏฺฏกฺขเยน ทุกฺขกฺขโย. ทุกฺขกฺขยา เวทนากฺขโยติ ทุกฺขวฏฺฏกฺขเยน เวทนากฺขโย. ทุกฺขวฏฺฏสฺมิฺหิ ขีเณ เวทนาวฏฺฏมฺปิ ขีณเมว โหติ. เวทนากฺขยา สพฺพํ ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณํ ภวิสฺสตีติ เวทนากฺขเยน ปน สกลวฏฺฏทุกฺขํ นิชฺชิณฺณเมว ภวิสฺสติ. สนฺทิฏฺิกายาติ สามํ ปสฺสิตพฺพาย ปจฺจกฺขาย. นิชฺชราย วิสุทฺธิยาติ ¶ กิเลสชีรณกปฏิปทาย กิเลเส วา นิชฺชีรณโต นิชฺชราย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. สมติกฺกโม โหตีติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อติกฺกโม โหติ. อิธ, ภนฺเต, ภควา กิมาหาติ, ภนฺเต, ภควา อิมาย ปฏิปตฺติยา กิมาห, กึ เอตํเยว กิเลสนิชฺชีรณกปฏิปทํ ปฺเปติ, อุทาหุ อฺนฺติ ปุจฺฉติ.
ชานตาติ อนาวรณาเณน ชานนฺเตน. ปสฺสตาติ ¶ สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสนฺเตน. วิสุทฺธิยาติ วิสุทฺธิสมฺปาปนตฺถาย. สมติกฺกมายาติ สมติกฺกมนตฺถาย. อตฺถงฺคมายาติ อตฺถํ คมนตฺถาย. ายสฺส อธิคมายาติ สห วิปสฺสนาย มคฺคสฺส อธิคมนตฺถาย. นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย. นวฺจ กมฺมํ น กโรตีติ นวํ กมฺมํ นายูหติ. ปุราณฺจ กมฺมนฺติ ปุพฺเพ อายูหิตกมฺมํ. ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตี กโรตีติ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วิคตนฺตํ กโรติ, วิปากผสฺสํ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา ตํ กมฺมํ เขเปตีติ อตฺโถ. สนฺทิฏฺิกาติ สามํ ปสฺสิตพฺพา. อกาลิกาติ น กาลนฺตเร กิจฺจการิกา. เอหิปสฺสิกาติ ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ เอวํ ทสฺเสตุํ ยุตฺตา. โอปเนยฺยิกาติ อุปนเย ยุตฺตา อลฺลียิตพฺพยุตฺตา. ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพา วิฺูหีติ ปณฺฑิเตหิ อตฺตโน อตฺตโน สนฺตาเนเยว ชานิตพฺพา, พาเลหิ ปน ทุชฺชานา. อิติ สีลวเสน ทฺเว มคฺคา, ทฺเว จ ผลานิ กถิตานิ. โสตาปนฺนสกทาคามิโน หิ สีเลสุ ปริปูรการิโนติ. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทิกาย ปน สมาธิสมฺปทาย ตโย มคฺคา, ตีณิ จ ผลานิ กถิตานิ. อนาคามี อริยสาวโก หิ สมาธิมฺหิ ปริปูรการีติ วุตฺโต. อาสวานํ ขยาติอาทีหิ อรหตฺตผลํ กถิตํ. เกจิ ปน สีลสมาธโยปิ อรหตฺตผลสมฺปยุตฺตาว อิธ อธิปฺเปตา. เอเกกสฺส ปน วเสน ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ ตนฺติ อาโรปิตาติ.
๕. นิเวสกสุตฺตวณฺณนา
๗๖. ปฺจเม ¶ อมจฺจาติ สุหชฺชา. าตีติ สสฺสุสสุรปกฺขิกา. สาโลหิตาติ สมานโลหิตา ภาติภคินิอาทโย. อเวจฺจปฺปสาเทติ คุเณ อเวจฺจ ชานิตฺวา อุปฺปนฺเน อจลปฺปสาเท. อฺถตฺตนฺติ ภาวฺถตฺตํ ¶ . ปถวีธาตุยาติอาทีสุ วีสติยา โกฏฺาเสสุ ถทฺธาการภูตาย ¶ ปถวีธาตุยา, ทฺวาทสสุ โกฏฺาเสสุ ยูสคตาย อาพนฺธนภูตาย อาโปธาตุยา, จตูสุ โกฏฺาเสสุ ปริปาจนภูตาย เตโชธาตุยา, ฉสุ โกฏฺาเสสุ วิตฺถมฺภนภูตาย วาโยธาตุยา สิยา อฺถตฺตํ. น ตฺเววาติ อิเมสํ หิ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺมฺภาวูปคมเนน สิยา อฺถตฺตํ, อริยสาวกสฺส ปน น ตฺเวว สิยาติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ อฺถตฺตนฺติ ปสาทฺถตฺตฺจ คติอฺถตฺตฺจ. ตฺหิ ตสฺส น โหติ, ภาวฺถตฺตํ ปน โหติ. อริยสาวโก หิ มนุสฺโส หุตฺวา เทโวปิ โหติ พฺรหฺมาปิ. ปสาโท ปนสฺส ภวนฺตเรปิ น วิคจฺฉติ, น จ อปายคติสงฺขาตํ คติอฺถตฺตํ ปาปุณาติ. สตฺถาปิ ตเทว ทสฺเสนฺโต ตตฺริทํ อฺถตฺตนฺติอาทิมาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๖. ปมภวสุตฺตวณฺณนา
๗๗. ฉฏฺเ กามธาตุเวปกฺกนฺติ กามธาตุยา วิปจฺจนกํ. กามภโวติ กามธาตุยํ อุปปตฺติภโว. กมฺมํ เขตฺตนฺติ กุสลากุสลกมฺมํ วิรุหนฏฺานฏฺเน เขตฺตํ. วิฺาณํ พีชนฺติ สหชาตํ อภิสงฺขารวิฺาณํ วิรุหนฏฺเน พีชํ. ตณฺหา สฺเนโหติ ปคฺคณฺหนานุพฺรูหนวเสน ตณฺหา อุทกํ นาม. อวิชฺชานีวรณานนฺติ อวิชฺชาย อาวริตานํ. ตณฺหาสํโยชนานนฺติ ตณฺหาพนฺธเนน พทฺธานํ. หีนาย ธาตุยาติ กามธาตุยา. วิฺาณํ ปติฏฺิตนฺติ อภิสงฺขารวิฺาณํ ปติฏฺิตํ. มชฺฌิมาย ธาตุยาติ รูปธาตุยา. ปณีตาย ธาตุยาติ อรูปธาตุยา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๗. ทุติยภวสุตฺตวณฺณนา
๗๘. สตฺตเม เจตนาติ กมฺมเจตนา. ปตฺถนาปิ กมฺมปตฺถนาว. เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ.
๘. สีลพฺพตสุตฺตวณฺณนา
๗๙. อฏฺเม ¶ ¶ สีลพฺพตนฺติ สีลฺเจว วตฺจ. ชีวิตนฺติ ทุกฺกรการิกานุโยโค. พฺรหฺมจริยนฺติ พฺรหฺมจริยวาโส. อุปฏฺานสารนฺติ อุปฏฺาเนน สารํ ¶ , ‘‘อิทํ วรํ อิทํ นิฏฺา’’ติ เอวํ อุปฏฺิตนฺติ อตฺโถ. สผลนฺติ สอุทฺรยํ สวฑฺฒิกํ โหตีติ ปุจฺฉติ. น ขฺเวตฺถ, ภนฺเต, เอกํเสนาติ, ภนฺเต, น โข เอตฺถ เอกํเสน พฺยากาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อุปฏฺานสารํ เสวโตติ อิทํ สารํ วรํ นิฏฺาติ เอวํ อุปฏฺิตํ เสวมานสฺส. อผลนฺติ อิฏฺผเลน อผลํ. เอตฺตาวตา กมฺมวาทิกิริยวาทีนํ ปพฺพชฺชํ เปตฺวา เสโส สพฺโพปิ พาหิรกสมโย คหิโต โหติ. สผลนฺติ อิฏฺผเลน สผลํ สอุทฺรยํ. เอตฺตาวตา อิมํ สาสนํ อาทึ กตฺวา สพฺพาปิ กมฺมวาทิกิริยวาทีนํ ปพฺพชฺชา คหิตา. น จ ปนสฺส สุลภรูโป สมสโม ปฺายาติ เอวํ เสกฺขภูมิยํ ตฺวา ปฺหํ กเถนฺโต อสฺส อานนฺทสฺส ปฺาย สมสโม น สุลโภติ ทสฺเสติ. อิมสฺมึ สุตฺเต เสกฺขภูมิ นาม กถิตาติ.
๙. คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา
๘๐. นวเม เอตทโวจาติ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ทสพลสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ทิวาวิหารฏฺานํ คนฺตฺวา ‘‘อิมสฺมึ โลเก มูลคนฺโธ นาม อตฺถิ, สารคนฺโธ นาม อตฺถิ, ปุปฺผคนฺโธ นาม อตฺถิ. อิเม ปน ตโยปิ คนฺธา อนุวาตํเยว คจฺฉนฺติ, น ปฏิวาตํ. อตฺถิ นุ โข กิฺจิ, ยสฺส ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ จินฺเตตฺวา อฏฺนฺนํ วรานํ คหณกาเลเยว กงฺขุปฺปตฺติสมเย อุปสงฺกมนวรสฺส คหิตตฺตา ตกฺขณํเยว ทิวาฏฺานโต วุฏฺาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อุปฺปนฺนาย กงฺขาย วิโนทนตฺถํ เอตํ ‘‘ตีณิมานิ, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ คนฺธชาตานีติ คนฺธชาติโย. มูลคนฺโธติ ¶ มูลวตฺถุโก คนฺโธ, คนฺธสมฺปนฺนํ วา มูลเมว มูลคนฺโธ. ตสฺส หิ คนฺโธ อนุวาตํ คจฺฉติ. คนฺธสฺส ปน คนฺโธ นาม นตฺถิ. สารคนฺธปุปฺผคนฺเธสุปิ เอเสว นโย. อตฺถานนฺท, กิฺจิ คนฺธชาตนฺติ เอตฺถ สรณคมนาทโย คุณวณฺณภาสนวเสน ทิสาคามิตาย คนฺธสทิสตฺตา คนฺธา, เตสํ วตฺถุภูโต ปุคฺคโล คนฺธชาตํ นาม. คนฺโธ คจฺฉตีติ วณฺณภาสนวเสน คจฺฉติ. สีลวาติ ปฺจสีเลน วา ทสสีเลน วา สีลวา. กลฺยาณธมฺโมติ เตเนว สีลธมฺเมน กลฺยาณธมฺโม สุนฺทรธมฺโม. วิคตมลมจฺเฉเรนาติอาทีนํ ¶ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๖๐) วิตฺถาริโตว. ทิสาสูติ จตูสุ ทิสาสุ จตูสุ อนุทิสาสุ ¶ . สมณพฺราหฺมณาติ สมิตปาปพาหิตปาปา สมณพฺราหฺมณา.
น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมตีติ วสฺสิกปุปฺผาทีนํ คนฺโธ ปฏิวาตํ น คจฺฉติ. น จนฺทนํ ตครมลฺลิกา วาติ จนฺทนตครมลฺลิกานมฺปิ คนฺโธ ปฏิวาตํ น คจฺฉตีติ อตฺโถ. เทวโลเกปิ ผุฏสุมนา นาม โหติ, ตสฺสา ปุปฺผิตทิวเส คนฺโธ โยชนสตํ อชฺโฌตฺถรติ. โสปิ ปฏิวาตํ วิทตฺถิมตฺตมฺปิ รตนมตฺตมฺปิ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ วทนฺติ. สตฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมตีติ สตฺจ ปณฺฑิตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ สีลาทิคุณคนฺโธ ปฏิวาตํ คจฺฉติ. สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายตีติ สปฺปุริโส ปณฺฑิโต สีลาทิคุณคนฺเธน สพฺพา ทิสา ปวายติ, สพฺพา ทิสา คนฺเธน อวตฺถรตีติ อตฺโถ.
๑๐. จูฬนิกาสุตฺตวณฺณนา
๘๑. ทสมสฺส ทุวิโธ นิกฺเขโป อตฺถุปฺปตฺติโกปิ ปุจฺฉาวสิโกปิ. กตรอตฺถุปฺปตฺติยํ กสฺส ปุจฺฉาย กถิตนฺติ เจ? อรุณวติสุตฺตนฺตอตฺถุปฺปตฺติยํ (สํ. นิ. ๑.๑๘๕ อาทโย) อานนฺทตฺเถรสฺส ปุจฺฉาย กถิตํ. อรุณวติสุตฺตนฺโต เกน กถิโตติ? ทฺวีหิ ¶ พุทฺเธหิ กถิโต สิขินา จ ภควตา อมฺหากฺจ สตฺถารา. อิมสฺมา หิ กปฺปา เอกตึสกปฺปมตฺถเก อรุณวตินคเร อรุณวโต รฺโ ปภาวติยา นาม มเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติตฺวา ปริปกฺเก าเณ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา สิขี ภควา โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อรุณวตึ นิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปาโตว สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ‘‘อรุณวตึ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺกสมีเป ิโต อภิภุํ นาม อคฺคสาวกํ อามนฺเตสิ – ‘‘อติปฺปโค โข, ภิกฺขุ, อรุณวตึ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ, เยน อฺตโร พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ. ยถาห –
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘อายาม, พฺราหฺมณ, เยน อฺตโร พฺรหฺมโลโก ¶ เตนุปสงฺกมิสฺสาม, น ตาว ภตฺตกาโล ภวิสฺสตี’ติ. ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข, ภิกฺขเว, อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ¶ ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภู จ ภิกฺขุ เยน อฺตโร พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมึสู’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๘๕).
ตตฺถ มหาพฺรหฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา อตฺตมโน ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา พฺรหฺมาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ, เถรสฺสาปิ อนุจฺฉวิกํ อาสนํ ปฺาปยึสุ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน, เถโรปิ อตฺตโน ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. มหาพฺรหฺมาปิ ทสพลํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปฏิภาตุ ตํ, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานฺจ ธมฺมีกถาติ. ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข, ภิกฺขเว, อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานฺจ ธมฺมึ กถํ กเถสิ. เถเร ธมฺมํ กเถนฺเต พฺรหฺมคณา อุชฺฌายึสุ ¶ – ‘‘จิรสฺสฺจ มยํ สตฺถุ พฺรหฺมโลกาคมนํ ลภิมฺห, อยฺจ ภิกฺขุ เปตฺวา สตฺถารํ สยํ ธมฺมกถํ อารภี’’ติ.
สตฺถา เตสํ อนตฺตมนภาวํ ตฺวา อภิภุํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อุชฺฌายนฺติ โข เต, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมา จ พฺรหฺมปริสา จ พฺรหฺมปาริสชฺชา จ. เตน หิ ตฺวํ – พฺราหฺมณ, ภิยฺโยโสมตฺตาย สํเวเชหี’’ติ. เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวา สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปนฺโต ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๘๕) คาถาทฺวยํ อภาสิ. กึ ปน กตฺวา เถโร สหสฺสิโลกธาตุํ วิฺาเปสีติ? นีลกสิณํ ตาว สมาปชฺชิตฺวา สพฺพตฺถ อนฺธการํ ผริ, ตโต ‘‘กิมิทํ อนฺธการ’’นฺติ สตฺตานํ อาโภเค อุปฺปนฺเน อาโลกํ ทสฺเสสิ. ‘‘กึ อาโลโก อย’’นฺติ วิจินนฺตานํ อตฺตานํ ทสฺเสสิ, สหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสา อฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา เถรํเยว นมสฺสมานา อฏฺํสุ. เถโร ‘‘มหาชโน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สรํ สุณาตู’’ติ อิมา ¶ คาถา อภาสิ. สพฺเพ โอสฏาย ปริสาย มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส วิย สทฺทํ อสฺโสสุํ. อตฺโถปิ เนสํ ปากโฏ อโหสิ.
อถ โข ภควา สทฺธึ เถเรน อรุณวตึ ปจฺจาคนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ – ‘‘อสฺสุตฺถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อภิภุสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมโลเก ิตสฺส คาถาโย ภาสมานสฺสา’’ติ. เต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ ปฏิชานิตฺวา สุตภาวํ อาวิกโรนฺตา ตเทว คาถาทฺวยํ อุทาหรึสุ. สตฺถา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สาธุการํ ทตฺวา เทสนํ นิฏฺเปสิ. เอวํ ตาว อิทํ สุตฺตํ อิโต เอกตึสกปฺปมตฺถเก สิขินา ภควตา กถิตํ.
อมฺหากํ ปน ภควา สพฺพฺุตํ ปตฺโต ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรนฺโต เชฏฺมูลมาสปุณฺณมทิวเส ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา อิมํ อรุณวติสุตฺตํ ¶ ปฏฺเปสิ. อานนฺทตฺเถโร พีชนึ คเหตฺวา พีชยมาโน ิตโกว อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา เอกพฺยฺชนมฺปิ อหาเปตฺวา สกลสุตฺตํ อุคฺคณฺหิ. โส ปุนทิวเส ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ทสพลสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ทิวาวิหารฏฺานํ คนฺตฺวา สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปกฺกนฺเตสุ หิยฺโย กถิตํ อรุณวติสุตฺตํ อาวชฺเชนฺโต นิสีทิ. อถสฺส สพฺพํ สุตฺตํ วิภูตํ อุปฏฺาสิ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สิขิสฺส ภควโต อคฺคสาวโก พฺรหฺมโลเก ตฺวา จกฺกวาฬสหสฺเส อนฺธการํ วิธเมตฺวา สรีโรภาสํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน สทฺทํ สาเวนฺโต ธมฺมกถํ กเถสีติ หิยฺโย สตฺถารา กถิตํ, สาวกสฺส ตาว วิสโย เอวรูโป, ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺโต ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิตฺตกํ านํ สเรน วิฺาเปยฺยา’’ติ. โส เอวํ อุปฺปนฺนาย วิมติยา วิโนทนตฺถํ ตงฺขเณเยว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ อถ โข อายสฺมา อานนฺโทติ วุตฺตํ.
ตตฺถ สมฺมุขาติ สมฺมุขีภูเตน มยา เอตํ สุตํ, น อนุสฺสเวน, น ทูตปรมฺปรายาติ อิมินา อธิปฺปาเยน เอวมาห. กีวตกํ ปโหติ สเรน วิฺาเปตุนฺติ กิตฺตกํ านํ สรีโรภาเสน วิหตนฺธการํ กตฺวา สเรน วิฺาเปตุํ สกฺโกติ. สาวโก โส, อานนฺท, อปฺปเมยฺยา ตถาคตาติ ¶ อิทํ ภควา อิมินา อธิปฺปาเยนาห – อานนฺท, ตฺวํ กึ วเทสิ, โส ปเทสาเณ ิโต สาวโก. ตถาคตา ปน ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพฺุตฺาณํ ปตฺตา อปฺปเมยฺยา. โส ตฺวํ นขสิขาย ปํสุํ คเหตฺวา มหาปถวิปํสุนา สทฺธึ อุปเมนฺโต วิย กึ นาเมตํ วเทสิ. อฺโ หิ สาวกานํ วิสโย, อฺโ พุทฺธานํ. อฺโ สาวกานํ โคจโร, อฺโ พุทฺธานํ. อฺํ สาวกานํ พลํ, อฺํ พุทฺธานนฺติ. อิติ ภควา อิมินา อธิปฺปาเยน อปฺปเมยฺยภาวํ วตฺวา ตุณฺหี อโหสิ.
เถโร ¶ ¶ ทุติยมฺปิ ปุจฺฉิ. สตฺถา, ‘‘อานนฺท, ตฺวํ ตาฬจฺฉิทฺทํ คเหตฺวา อนนฺตากาเสน อุปเมนฺโต วิย, จาตกสกุณํ คเหตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติเกน สุปณฺณราเชน อุปเมนฺโต วิย, หตฺถิโสณฺฑาย อุทกํ คเหตฺวา มหาคงฺคาย อุปเมนฺโต วิย, จตุรตนิเก อาวาเฏ อุทกํ คเหตฺวา สตฺตหิ สเรหิ อุปเมนฺโต วิย, นาฬิโกทนมตฺตลาภึ มนุสฺสํ คเหตฺวา จกฺกวตฺติรฺา อุปเมนฺโต วิย, ปํสุปิสาจกํ คเหตฺวา สกฺเกน เทวรฺา อุปเมนฺโต วิย, ขชฺโชปนกปฺปภํ คเหตฺวา สูริยปฺปภาย อุปเมนฺโต วิย กึ นาเมตํ วเทสีติ ทีเปนฺโต ทุติยมฺปิ อปฺปเมยฺยภาวเมว วตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ตโต เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา มยา ปุจฺฉิโต น ตาว กเถสิ, หนฺท นํ ยาวตติยํ ยาจิตฺวา พุทฺธสีหนาทํ นทาเปสฺสามี’’ติ. โส ตติยมฺปิ ยาจิ. ตํ ทสฺเสตุํ ตติยมฺปิ โขติอาทิ วุตฺตํ. อถสฺส ภควา พฺยากโรนฺโต สุตา เต อานนฺทาติอาทิมาห. เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา เม ‘สุตา เต, อานนฺท, สหสฺสี จูฬนิกา โลกธาตู’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา ตุณฺหี ชาโต, อิทานิ พุทฺธสีหนาทํ นทิสฺสตี’’ติ โส สตฺถารํ ยาจนฺโต เอตสฺส ภควา กาโลติอาทิมาห.
ภควาปิสฺส วิตฺถารกถํ กเถตุํ เตน หานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ ยาวตาติ ยตฺตกํ านํ. จนฺทิมสูริยาติ จนฺทิมา จ สูริโย จ. ปริหรนฺตีติ วิจรนฺติ. ทิสา ภนฺตีติ สพฺพทิสา โอภาสนฺติ. วิโรจนาติ วิโรจมานา. เอตฺตาวตา เอกจกฺกวาฬํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺสิตํ โหติ. อิทานิ ตํ สหสฺสคุณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ตาว สหสฺสธา โลโกติ อาห. ตสฺมึ สหสฺสธา โลเกติ ตสฺมึ สหสฺสจกฺกวาเฬ. สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานนฺติ ¶ สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ เทวโลกานํ. ยสฺมา ปน เอเกกสฺมึ จกฺกวาเฬ จตฺตาโร จตฺตาโร มหาราชาโน ¶ , ตสฺมา จตฺตาริ มหาราชสหสฺสานีติ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. จูฬนิกาติ ขุทฺทิกา. อยํ สาวกานํ วิสโย. กสฺมา ปเนสา อานีตาติ? มชฺฌิมิกาย โลกธาตุยา ปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ.
ยาวตาติ ยตฺตกา. ตาว สหสฺสธาติ ตาว สหสฺสภาเคน. ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา โลกธาตูติ อยํ สหสฺสจกฺกวาฬานิ สหสฺสภาเคน คเณตฺวา ทสสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา นาม โลกธาตุ. อยํ สาวกานํ อวิสโย, พุทฺธานเมว วิสโย. เอตฺตเกปิ หิ าเน ตถาคตา อนฺธการํ วิธเมตฺวา สรีโรภาสํ ทสฺเสตฺวา สเรน วิฺาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ ทีเปติ. เอตฺตเกน พุทฺธานํ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํ. โพธิสตฺตานฺหิ ปจฺฉิมภเว ¶ เทวโลกโต จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส จ กุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส จ มหาภินิกฺขมนทิวเส จ สมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชนปรินิพฺพานทิวเสสุ จ เอตฺตกํ านํ กมฺปติ.
ติสหสฺสี มหาสหสฺสีติ สหสฺสิโต ปฏฺาย ตติยาติ ติสหสฺสี, สหสฺสํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตํ มชฺฌิมิกํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตตฺตา มหนฺเตหิ สหสฺเสหิ คณิตาติ มหาสหสฺสี. เอตฺตาวตา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาโณ โลโก ทสฺสิโต โหติ. ภควา อากงฺขมาโน เอตฺตเก าเน อนฺธการํ วิธเมตฺวา สรีโรภาสํ ทสฺเสตฺวา สเรน วิฺาเปยฺยาติ. คณกปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปน เอวมาห – ‘‘น ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุยา เอวํ ปริมาณํ. อิทฺหิ อาจริยานํ สชฺฌายมุฬฺหกํ วาจาย ปริหีนฏฺานํ, ทสโกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณํ ปน านํ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุ นามา’’ติ. เอตฺตาวตา หิ ภควตา อาณากฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํ. เอตสฺมิฺหิ ¶ อนฺตเร อาฏานาฏิยปริตฺตอิสิคิลิปริตฺตธชคฺคปริตฺตโพชฺฌงฺคปริตฺตขนฺธปริตฺต- โมรปริตฺตเมตฺตปริตฺตรตนปริตฺตานํ อาณา ผรติ. ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยาติ ยตฺตกํ านํ อิจฺเฉยฺย, อิมินา วิสยกฺเขตฺตํ ¶ ทสฺเสติ. พุทฺธานฺหิ วิสยกฺเขตฺตสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, นตฺถิกภาเว จสฺส อิมํ โอปมฺมํ อาหรนฺติ – โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬมฺหิ ยาว พฺรหฺมโลกา สาสเปหิ ปูเรตฺวา สเจ โกจิ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกจกฺกวาเฬ เอกํ สาสปํ ปกฺขิปนฺโต อาคจฺเฉยฺย, สพฺเพปิ เต สาสปา ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยุํ, น ตฺเวว ปุรตฺถิมาย ทิสาย จกฺกวาฬานิ. ทกฺขิณาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ พุทฺธานํ อวิสโย นาม นตฺถิ.
เอวํ วุตฺเต เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา เอวมาห – ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปยฺย, ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’ติ. วิสโม โข ปนายํ โลโก, อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ, เอกสฺมึ าเน สูริโย อุคฺคโต โหติ, เอกสฺมึ าเน มชฺเฌ ิโต, เอกสฺมึ าเน อตฺถงฺคโต. เอกสฺมึ าเน ปมยาโม โหติ, เอกสฺมึ าเน มชฺฌิมยาโม, เอกสฺมึ าเน ปจฺฉิมยาโม. สตฺตาปิ กมฺมปฺปสุตา, ขิฑฺฑาปสุตา, อาหารปฺปสุตาติ เอวํ เตหิ เตหิ การเณหิ วิกฺขิตฺตา จ ปมตฺตา จ โหนฺติ. กถํ นุ โข เต สตฺถา สเรน วิฺาเปยฺยา’’ติ. โส เอวํ จินฺเตตฺวา วิมติจฺเฉทนตฺถํ ตถาคตํ ปุจฺฉนฺโต ยถา กถํ ปนาติอาทิมาห.
อถสฺส ¶ สตฺถา พฺยากโรนฺโต อิธานนฺท, ตถาคโตติอาทิมาห. ตตฺถ โอภาเสน ผเรยฺยาติ สรีโรภาเสน ผเรยฺย. ผรมาโน ปเนส กึ กเรยฺยาติ? ยสฺมึ าเน สูริโย ปฺายติ, ตตฺถ นํ อตฺตโน อานุภาเวน อตฺถํ คเมยฺย. ยตฺถ ปน น ปฺายติ, ตตฺถ นํ อุฏฺาเปตฺวา มชฺเฌ เปยฺย ¶ . ตโต ยตฺถ สูริโย ปฺายติ, ตตฺถ มนุสฺสา ‘‘อธุนาว สูริโย ปฺายิตฺถ, โส อิทาเนว อตฺถงฺคมิโต, นาคาวฏฺโฏ นุ โข อยํ, ภูตาวฏฺฏยกฺขาวฏฺฏเทวตาวฏฺฏานํ อฺตโร’’ติ วิตฺตกฺกํ อุปฺปาเทยฺยุํ. ยตฺถ ปน น ปฺายติ, ตตฺถ มนุสฺสา ‘‘อธุนาว สูริโย อตฺถงฺคมิโต, สฺวายํ อิทาเนว อุฏฺิโต, กึ นุ โข อยํ นาคาวฏฺฏภูตาวฏฺฏยกฺขาวฏฺฏเทวตาวฏฺฏานํ อฺตโร’’ติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทยฺยุํ. ตโต เตสุ มนุสฺเสสุ อาโลกฺจ อนฺธการฺจ อาวชฺชิตฺวา ‘‘กึ ปจฺจยา นุ โข อิท’’นฺติ ปริเยสมาเนสุ สตฺถา นีลกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา ¶ พหลนฺธการํ ปตฺถเรยฺย. กสฺมา? เตสํ กมฺมาทิปฺปสุตานํ สตฺตานํ สนฺตาสชนนตฺถํ. อถ เนสํ สนฺตาสํ อาปนฺนภาวํ ตฺวา โอทาตกสิณสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ปณฺฑรํ ฆนพุทฺธรสฺมึ วิสฺสชฺเชนฺโต จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺสอุฏฺานกาโล วิย เอกปฺปหาเรเนว สพฺพํ เอกาโลกํ กเรยฺย. ตฺจ โข ติลพีชมตฺเตน กายปฺปเทเสน โอภาสํ มฺุจนฺโต. โย หิ จกฺกวาฬปถวึ ทีปกปลฺลกํ กตฺวา มหาสมุทฺเท อุทกํ เตลํ กตฺวา สิเนรุํ วฏฺฏึ กตฺวา อฺสฺมึ สิเนรุมุทฺธนิ เปตฺวา ชาเลยฺย, โส เอกจกฺกวาเฬเยว อาโลกํ กเรยฺย. ตโต ปรํ วิทตฺถิมฺปิ โอภาเสตุํ น สกฺกุเณยฺย. ตถาคโต ปน ติลผลปฺปมาเณน สรีรปฺปเทเสน โอภาสํ มฺุจิตฺวา ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ เอโกภาสํ กเรยฺย ตโต วา ปน ภิยฺโย. เอวํ มหนฺตา หิ พุทฺธคุณาติ.
ตํ อาโลกํ สฺชาเนยฺยุนฺติ ตํ อาโลกํ ทิสฺวา ‘‘เยน สูริโย อตฺถฺเจว คมิโต อุฏฺาปิโต จ, พหลนฺธการฺจ วิสฺสฏฺํ, เอส โส ปุริโส อิทานิ อาโลกํ กตฺวา ิโต, อโห อจฺฉริยปุริโส’’ติ อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา นิสีเทยฺยุํ. สทฺทมนุสฺสาเวยฺยาติ ¶ ธมฺมกถาสทฺทมนุสฺสาเวยฺย. โย หิ เอกํ จกฺกวาฬปพฺพตํ เภรึ กตฺวา มหาปถวึ เภริจมฺมํ กตฺวา สิเนรุํ ทณฺฑํ กตฺวา อฺสฺมึ สิเนรุมตฺถเก เปตฺวา อาโกเฏยฺย, โส เอกจกฺกวาเฬเยว ตํ สทฺทํ สาเวยฺย, ปรโต วิทตฺถิมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น สกฺกุเณยฺย. ตถาคโต ปน ปลฺลงฺเก วา ปีเ วา นิสีทิตฺวา ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปติ, ตโต วา ปน ภิยฺโย, เอวํ มหานุภาวา ตถาคตาติ. อิติ ภควา อิมินา เอตฺตเกน วิสยกฺเขตฺตเมว ทสฺเสติ.
อิมฺจ ¶ ปน พุทฺธสีหนาทํ สุตฺวา เถรสฺส อพฺภนฺตเร พลวปีติ อุปฺปนฺนา, โส ปีติวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ลาภา วต เมติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺส เม สตฺถา เอวํมหิทฺธิโกติ ยสฺส มยฺหํ สตฺถา เอวํมหิทฺธิโก, ตสฺส มยฺหํ เอวํมหิทฺธิกสฺส สตฺถุ ปฏิลาโภ ลาภา เจว สุลทฺธฺจาติ อตฺโถ. อถ วา ยฺวาหํ เอวรูปสฺส สตฺถุโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริตุํ, ปาทปริกมฺมํ ปิฏฺิปริกมฺมํ กาตุํ, มุขโธวนอุทกนฺหาโนทกานิ ทาตุํ, คนฺธกุฏิปริเวณํ สมฺมชฺชิตุํ, อุปฺปนฺนาย กงฺขาย ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ, มธุรธมฺมกถฺจ ¶ โสตุํ ลภามิ, เอเต สพฺเพปิ มยฺหํ ลาภา เจว สุลทฺธฺจาติปิ สนฺธาย เอวมาห. เอตฺถ จ ภควโต อนฺธการาโลกสทฺทสวนสงฺขาตานํ อิทฺธีนํ มหนฺตตาย มหิทฺธิกตา, ตาสํเยว อนุผรเณน มหานุภาวตา เวทิตพฺพา. อุทายีติ ลาฬุทายิตฺเถโร. โส กิร ปุพฺเพ อุปฏฺากตฺเถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา จรติ. ตสฺมา อิทานิ โอกาสํ ลภิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธสีหนาทปริโยสาเน ชลมานํ ทีปสิขํ นิพฺพาเปนฺโต วิย จรนฺตสฺส โคณสฺส ตุณฺเฑ ปหารํ เทนฺโต วิย ภตฺตภริตํ ¶ ปาตึ อวกุชฺชนฺโต วิย เถรสฺส ปสาทภงฺคํ กโรนฺโต เอวมาห.
เอวํ วุตฺเต ภควาติ เอวํ อุทายิตฺเถเรน วุตฺเต ภควา ยถา นาม ปปาตตเฏ ตฺวา ปเวธมานํ ปุริสํ เอกมนฺเต ิโต หิเตสี ปุริโส ‘‘อิโต เอหิ อิโต เอหี’’ติ ปุนปฺปุนํ วเทยฺย, เอวเมวํ อุทายิตฺเถรํ ตสฺมา วจนา นิวาเรนฺโต มา เหวํ อุทายิ, มา เหวํ อุทายีติ อาห. ตตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, มา เอวํ อวจาติ อตฺโถ. มหารชฺชนฺติ จกฺกวตฺติรชฺชํ. นนุ จ สตฺถา เอกสฺส สาวกสฺส ธมฺมเทสนาย อุปฺปนฺนปสาทสฺส มหานิสํสํ อปริจฺฉินฺนํ อกาสิ, โส กสฺมา อิมสฺส พุทฺธสีหนาทํ อารพฺภ อุปฺปนฺนสฺส ปสาทสฺส อานิสํสํ ปริจฺฉินฺทตีติ? อริยสาวกสฺส เอตฺตกอตฺตภาวปริมาณตฺตา. ทนฺธปฺโปิ หิ โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อตฺตภาวํ ปฏิลภติ, เตนสฺส คตึ ปริจฺฉินฺทนฺโต เอวมาห. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ตฺวา. ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อปฺปจฺจยปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายิสฺสติ. อิติ นิพฺพาเนน กูฏํ คณฺหนฺโต อิมํ สีหนาทสุตฺตํ นิฏฺาเปสีติ.
อานนฺทวคฺโค ตติโย.