📜
(๑๐) ๕. โลณกปลฺลวคฺโค
๑. อจฺจายิกสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ปฺจมสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม อจฺจายิกานีติ อติปาติกานิ. กรณียานีติ อวสฺสกิจฺจานิ. ยฺหิ น อวสฺสํ กาตพฺพํ, ตํ กิจฺจนฺติ วุจฺจติ. อวสฺสํ กาตพฺพํ กรณียํ นาม. สีฆํ สีฆนฺติ เวเคน เวเคน. ตสฺส โข ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. นตฺถิ สา อิทฺธิ วา อานุภาโว วาติ สา วา อิทฺธิ โส วา อานุภาโว นตฺถิ. อุตฺตรสฺเวติ ตติยทิวเส. อุตุปริณามินีติ ลทฺธอุตุปริณามานิ หุตฺวา. ชายนฺติปีติ ตติยทิวเส นิกฺขนฺตเสตงฺกุรานิ โหนฺติ, สตฺตาเห ปตฺเต นีลงฺกุรานิ โหนฺติ. คพฺภีนิปิ โหนฺตีติ ทิยฑฺฒมาสํ ปตฺวา คหิตคพฺภานิ โหนฺติ. ปจฺจนฺติปีติ ตโย มาเส ปตฺวา ปจฺจนฺติ. อิทานิ ยสฺมา พุทฺธานํ คหปติเกน วา สสฺเสหิ วา อตฺโถ นตฺถิ, สาสเน ปน ตปฺปฏิรูปกํ ปุคฺคลํ วา อตฺถํ วา ทสฺเสตุํ ตํ ตํ โอปมฺมํ อาหรนฺติ. ตสฺมา ยมตฺถํ ทสฺเสตุกาเมน เอตํ อาภตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวเมว โขติอาทิมาห. ตํ อตฺถโต อุตฺตานเมว. สิกฺขา ปน อิธาปิ มิสฺสิกา เอว กถิตา.
๒. ปวิเวกสุตฺตวณฺณนา
๙๔. ทุติเย จีวรปวิเวกนฺติ จีวรํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกกิเลเสหิ วิวิตฺตภาวํ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. สาณานีติ สาณวากเจลานิ. มสาณานีติ มิสฺสกเจลานิ. ฉวทุสฺสานีติ มตสรีรโต ฉฑฺฑิตวตฺถานิ, เอรกติณาทีนิ วา คนฺเถตฺวา กตนิวาสนานิ. ปํสุกูลานีติ ปถวิยํ ฉฑฺฑิตนนฺตกานิ. ติรีฏานีติ รุกฺขตจวตฺถานิ. อชินานีติ ¶ อชินมิคจมฺมานิ. อชินกฺขิปนฺติ ตเทว มชฺเฌ ผาลิตํ, สหขุรกนฺติปิ วทนฺติ. กุสจีรนฺติ กุสติณานิ คนฺเถตฺวา กตจีรํ. วากจีรผลกจีเรสุปิ เอเสว นโย. เกสกมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพลํ. วาลกมฺพลนฺติ อสฺสวาลาทีหิ กตกมฺพลํ. อุลูกปกฺขิกนฺติ อุลูกปตฺตานิ คนฺเถตฺวา กตนิวาสนํ.
สากภกฺขาติ ¶ ¶ อลฺลสากภกฺขา. สามากภกฺขาติ สามากตณฺฑุลภกฺขา. นีวาราทีสุ นีวารา นาม อรฺเ สยํ ชาตวีหิชาติ. ททฺทุลนฺติ จมฺมกาเรหิ จมฺมํ ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ. หฏํ วุจฺจติ สิเลโสปิ เสวาโลปิ กณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิ. กณนฺติ กุณฺฑกํ. อาจาโมติ ภตฺตอุกฺขลิกาย ลคฺโค ฌามโอทโน. ตํ ฉฑฺฑิตฏฺาเน คเหตฺวา ขาทนฺติ, โอทนกฺชิยนฺติปิ วทนฺติ. ปิฺากาทโย ปากฏาว. ปวตฺตผลโภชีติ ปติตผลโภชี. ภุสาคารนฺติ ขลสาลํ.
สีลวาติ จตุปาริสุทฺธิสีเลน สมนฺนาคโต. ทุสฺสีลฺยฺจสฺส ปหีนํ โหตีติ ปฺจ ทุสฺสีลฺยานิ ปหีนานิ โหนฺติ. สมฺมาทิฏฺิโกติ ยาถาวทิฏฺิโก. มิจฺฉาทิฏฺีติ อยาถาวทิฏฺิ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา. อคฺคปฺปตฺโตติ สีลคฺคปฺปตฺโต. สารปฺปตฺโตติ สีลสารํ ปตฺโต. สุทฺโธติ ปริสุทฺโธ. สาเร ปติฏฺิโตติ สีลสมาธิปฺาสาเร ปติฏฺิโต.
เสยฺยถาปีติ ยถา นาม. สมฺปนฺนนฺติ ¶ ปริปุณฺณํ ปริปกฺกสาลิภริตํ. สงฺฆราเปยฺยาติ สงฺกฑฺฒาเปยฺย. อุพฺพหาเปยฺยาติ ขลฏฺานํ อาหราเปยฺย. ภุสิกนฺติ ภุสํ. โกฏฺฏาเปยฺยาติ อุทุกฺขเล ปกฺขิปาเปตฺวา มุสเลหิ ปหราเปยฺย. อคฺคปฺปตฺตานีติ ตณฺฑุลคฺคํ ปตฺตานิ. สารปฺปตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ อุตฺตานเมว. ยํ ปเนตฺถ ‘‘ทุสฺสีลฺยฺจสฺส ปหีนํ มิจฺฉาทิฏฺิ จสฺส ปหีนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหีนภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๓. สรทสุตฺตวณฺณนา
๙๕. ตติเย วิทฺเธติ วลาหกวิคเมน ทูรีภูเต. เทเวติ อากาเส. อภิวิหจฺจาติ อภิวิหนิตฺวา. ยโตติ ยสฺมึ กาเล. วิรชนฺติ ราครชาทิรหิตํ. เตสํเยว มลานํ วิคตตฺตา วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ จตุสจฺจธมฺมปริคฺคาหกํ โสตาปตฺติมคฺคจกฺขุํ. นตฺถิ ตํ สํโยชนนฺติ ทุวิธเมวสฺส สํโยชนํ นตฺถิ, อิตรมฺปิ ปน ปุน อิมํ โลกํ อาเนตุํ อสมตฺถตาย นตฺถีติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ สุตฺเต ฌานานาคามี นาม กถิโตติ.
๔. ปริสาสุตฺตวณฺณนา
๙๖. จตุตฺเถ ¶ น พาหุลิกา โหนฺตีติ ปจฺจยพาหุลฺลิกา น โหนฺติ. น สาถลิกาติ ติสฺโส สิกฺขา สิถิลํ กตฺวา น คณฺหนฺติ. โอกฺกมเน นิกฺขิตฺตธุราติ ¶ โอกฺกมนํ วุจฺจติ อวคมนฏฺเน ปฺจ นีวรณานิ, เตสุ นิกฺขิตฺตธุรา. ปวิเวเก ปุพฺพงฺคมาติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกสงฺขาเต ติวิเธปิ วิเวเก ปุพฺพงฺคมา. วีริยํ อารภนฺตีติ ทุวิธมฺปิ วีริยํ ปคฺคณฺหนฺติ. อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลสงฺขาตสฺส อปฺปตฺตวิเสสสฺส. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปจฺฉิมา ¶ ชนตาติ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกาทโย. ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชตีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ กตํ อนุกโรติ. ยํ ตาย ชนตาย อาจริยุปชฺฌาเยสุ ทิฏฺํ, ตสฺส อนุคตึ อาปชฺชติ นาม. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อคฺควตี ปริสาติ, ภิกฺขเว, อยํ ปริสา อคฺคปุคฺคลวตี นาม วุจฺจติ.
ภณฺฑนชาตาติ ชาตภณฺฑนา. กลหชาตาติ ชาตกลหา. ภณฺฑนนฺติ เจตฺถ กลหสฺส ปุพฺพภาโค, หตฺถปรามาสาทิวเสน วีติกฺกโม กลโห นาม. วิวาทาปนฺนาติ วิรุทฺธวาทํ อาปนฺนา. มุขสตฺตีหีติ คุณวิชฺฌนฏฺเน ผรุสา วาจา ‘‘มุขสตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติ, ตาหิ มุขสตฺตีหิ. วิตุทนฺตา วิหรนฺตีติ วิชฺฌนฺตา วิจรนฺติ.
สมคฺคาติ สหิตา. สมฺโมทมานาติ สมปฺปวตฺตโมทา. ขีโรทกีภูตาติ ขีโรทกํ วิย ภูตา. ปิยจกฺขูหีติ อุปสนฺเตหิ เมตฺตจกฺขูหิ. ปีติ ชายตีติ ปฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชติ. กาโย ปสฺสมฺภตีติ นามกาโยปิ รูปกาโยปิ วิคตทรโถ โหติ. ปสฺสทฺธกาโยติ อสารทฺธกาโย. สุขํ เวทิยตีติ กายิกเจตสิกสุขํ เวทิยติ. สมาธิยตีติ อารมฺมเณ สมฺมา ปียติ.
ถุลฺลผุสิตเกติ มหาผุสิตเก. ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาติ เอตฺถ กนฺทโร นาม ‘‘ก’’นฺติ ลทฺธนาเมน อุทเกน ทาริโต อุทกภินฺโน ปพฺพตปฺปเทโส, โย ‘‘นิตมฺโภ’’ติปิ ‘‘นทิกฺุโช’’ติปิ วุจฺจติ. ปทรํ นาม อฏฺ มาเส เทเว อวสฺสนฺเต ผลิโต ภูมิปฺปเทโส. สาขาติ กุโสพฺภคามินิโย ขุทฺทกมาติกาโย. กุโสพฺภาติ ขุทฺทกอาวาฏา. มหาโสพฺภาติ มหาอาวาฏา. กุนฺนทิโยติ ขุทฺทกนทิโย. มหานทิโยติ ¶ คงฺคายมุนาทิกา มหาสริตา.
๕-๗. ปมอาชานียสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๗-๙๙. ปฺจเม ¶ ¶ องฺเคหีติ คุณงฺเคหิ. ราชารโหติ รฺโ อรโห อนุจฺฉวิโก. ราชโภคฺโคติ รฺโ อุปโภคภูโต. รฺโ องฺคนฺติ รฺโ หตฺถปาทาทิองฺคสมตาย องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติ. วณฺณสมฺปนฺโนติ สรีรวณฺเณน สมฺปนฺโน. พลสมฺปนฺโนติ กายพเลน สมฺปนฺโน. อาหุเนยฺโยติ อาหุติสงฺขาตํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต. ปาหุเนยฺโยติ ปาหุนกภตฺตสฺส อนุจฺฉวิโก. ทกฺขิเณยฺโยติ ทสวิธทานวตฺถุปริจฺจาควเสน สทฺธาทานสงฺขาตาย ทกฺขิณาย อนุจฺฉวิโก. อฺชลิกรณีโยติ อฺชลิปคฺคหณสฺส อนุจฺฉวิโก. อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ สพฺพโลกสฺส อสทิสํ ปฺุวิรุหนฏฺานํ.
วณฺณสมฺปนฺโนติ คุณวณฺเณน สมฺปนฺโน. พลสมฺปนฺโนติ วีริยพเลน สมฺปนฺโน. ชวสมฺปนฺโนติ าณชเวน สมฺปนฺโน. ถามวาติ าณถาเมน สมนฺนาคโต. ทฬฺหปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม. อนิกฺขิตฺตธุโรติ อฏฺปิตธุโร ปคฺคหิตธุโร, อคฺคผลํ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา วีริยธุรํ น นิกฺขิปิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺโน. อิมสฺมึ สุตฺเต จตุสจฺจวเสน โสตาปตฺติมคฺโค, โสตาปตฺติมคฺเคน จ าณชวสมฺปนฺนตา กถิตาติ. ฉฏฺเ ตีณิ จ มคฺคานิ ตีณิ จ ผลานิ, ตีหิ มคฺคผเลหิ จ าณชวสมฺปนฺนตา กถิตา. สตฺตเม อรหตฺตผลํ, อรหตฺตผเลเนว จ มคฺคกิจฺจํ กถิตํ. ผลํ ปน ชวิตชเวน อุปฺปชฺชนโต ชโวติ จ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๘. โปตฺถกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐. อฏฺเม ¶ นโวติ กรณํ อุปาทาย วุจฺจติ. โปตฺถโกติ วากมยวตฺถํ. มชฺฌิโมติ ปริโภคมชฺฌิโม. ชิณฺโณติ ปริโภคชิณฺโณ. อุกฺขลิปริมชฺชนนฺติ อุกฺขลิปริปฺุฉนํ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล. ทุพฺพณฺณตายาติ คุณวณฺณาภาเวน ทุพฺพณฺณตาย. ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺตีติ เตน กตํ อนุกโรนฺติ. น มหปฺผลํ โหตีติ วิปากผเลน มหปฺผลํ น โหติ. น มหานิสํสนฺติ วิปากานิสํเสเนว น มหานิสํสํ. อปฺปคฺฆตายาติ ¶ วิปากคฺเฆน อปฺปคฺฆตาย. กาสิกํ วตฺถนฺติ ตีหิ กปฺปาสอํสูหิ สุตฺตํ กนฺติตฺวา กตวตฺถํ, ตฺจ โข กาสิรฏฺเเยว อุฏฺิตํ. เสสํ อุตฺตานเมว. สีลํ ปเนตฺถ มิสฺสกํ กถิตนฺติ.
๙. โลณกปลฺลสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑. นวเม ¶ ยถา ยถายนฺติ ยถา ยถา อยํ. ตถา ตถา ตนฺติ ตถา ตถา ตํ กมฺมํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย เอวํ วเทยฺย – ‘‘ยถา ยถา กมฺมํ กโรติ, ตถา ตถาสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิยเตว. น หิ สกฺกา กตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิเสเธตุํ. ตสฺมา ยตฺตกํ กมฺมํ กโรติ, ตตฺตกสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิยเตวา’’ติ. เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ สนฺเต. พฺรหฺมจริยวาโส น โหตีติ ยํ มคฺคภาวนโต ปุพฺเพ อุปปชฺชเวทนียํ กมฺมํ กตํ, ตสฺส อวสฺสํ ปฏิสํเวทนียตฺตา พฺรหฺมจริยํ วุตฺถมฺปิ อวุตฺถเมว โหติ. โอกาโส น ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายาติ ยสฺมา จ เอวํ สนฺเต เตน กมฺมายูหนฺเจว วิปากานุภวนา จ โหติ, ตสฺมา เหตุนา นเยน วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย โอกาโส น ปฺายติ นาม.
ยถา ยถา เวทนียนฺติ เยน เยนากาเรน เวทิตพฺพํ. ตถา ¶ ตถาสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิยตีติ เตน เตนากาเรน อสฺส วิปากํ ปจฺจนุโภติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยเทตํ สตฺตสุ ชวเนสุ ปมชวนกมฺมํ สติ ปจฺจเย วิปากวารํ ลภนฺตเมว ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, อสติ อโหสิกมฺมํ นาม. ยฺจ สตฺตมชวนกมฺมํ สติ ปจฺจเย อุปปชฺชเวทนียํ โหติ, อสติ อโหสิกมฺมํ นาม. ยฺจ มชฺเฌ ปฺจชวนกมฺมํ ยาว สํสารปฺปวตฺติ, ตาว อปรปริยายเวทนียํ นาม โหติ. เอเตสุ อากาเรสุ เยน เยนากาเรน เวทิตพฺพํ กมฺมํ อยํ ปุริโส กโรติ, เตน เตเนวสฺส วิปากํ ปฏิสํเวทิยติ นาม. อฏฺกถายฺหิ ลทฺธวิปากวารเมว กมฺมํ ยถาเวทนียํ กมฺมํ นามาติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺตํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยวาโส โหตีติ กมฺมกฺขยกรสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เขเปตพฺพกมฺมสมฺภวโต วาโส นาม โหติ, วุตฺถํ สุวุตฺถเมว โหตีติ ¶ อตฺโถ. โอกาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายาติ ยสฺมา เอวํ สนฺเต เตน เตน มคฺเคน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน เตสุ เตสุ ภเวสุ อายตึ วฏฺฏทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา โอกาโส ปฺายติ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย.
อิทานิ ตํ ยถาเวทนียกมฺมสภาวํ ทสฺเสนฺโต อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺจสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปมตฺตกนฺติ ปริตฺตํ โถกํ มนฺทํ ลามกํ. ตาทิสํเยวาติ ตํสริกฺขกเมว. ทิฏฺธมฺมเวทนียนฺติ ตสฺมึ กมฺเมเยว ทิฏฺธมฺเม วิปจฺจิตพฺพํ วิปากวารํ ลภนฺตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ. นาณุปิ ขายตีติ ทุติเย อตฺตภาเว อณุปิ น ขายติ, อณุมตฺตมฺปิ ทุติเย อตฺตภาเว ¶ วิปากํ น เทตีติ อตฺโถ. พหุเทวาติ ¶ พหุกํ ปน วิปากํ กิเมว ทสฺสตีติ อธิปฺปาโย. อภาวิตกาโยติอาทีหิ กายภาวนารหิโต วฏฺฏคามี ปุถุชฺชโน ทสฺสิโต. ปริตฺโตติ ปริตฺตคุโณ. อปฺปาตุโมติ อาตุมา วุจฺจติ อตฺตภาโว, ตสฺมึ มหนฺเตปิ คุณปริตฺตตาย อปฺปาตุโมเยว. อปฺปทุกฺขวิหารีติ อปฺปเกนปิ ปาเปน ทุกฺขวิหารี. ภาวิตกาโยติอาทีหิ ขีณาสโว ทสฺสิโต. โส หิ กายานุปสฺสนาสงฺขาตาย กายภาวนาย ภาวิตกาโย นาม. กายสฺส วา วฑฺฒิตตฺตา ภาวิตกาโย. ภาวิตสีโลติ วฑฺฒิตสีโล. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปฺจทฺวารภาวนาย วา ภาวิตกาโย. เอเตน อินฺทฺริยสํวรสีลํ วุตฺตํ, ภาวิตสีโลติ อิมินา เสสานิ ตีณิ สีลานิ. อปริตฺโตติ น ปริตฺตคุโณ. มหตฺโตติ อตฺตภาเว ปริตฺเตปิ คุณมหนฺตตาย มหตฺโต. อปฺปมาณวิหารีติ ขีณาสวสฺเสตํ นามเมว. โส หิ ปมาณกรานํ ราคาทีนํ อภาเวน อปฺปมาณวิหารี นาม.
ปริตฺเตติ ขุทฺทเก. อุทกมลฺลเกติ อุทกสราเว. โอรพฺภิโกติ อุรพฺภสามิโก. อุรพฺภฆาตโกติ สูนกาโร. ชาเปตุํ วาติ ธนชานิยา ชาเปตุํ. ฌาเปตุนฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ยถาปจฺจยํ วา กาตุนฺติ ยถา อิจฺฉติ, ตถา กาตุํ. อุรพฺภธนนฺติ เอฬกอคฺฆนกมูลํ. โส ปนสฺส สเจ อิจฺฉติ, เทติ. โน เจ อิจฺฉติ, คีวายํ คเหตฺวา ¶ นิกฺกฑฺฒาเปติ. เสสํ ¶ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ.
๑๐. ปํสุโธวกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒. ทสเม โธวตีติ วิกฺขาเลติ. สนฺโธวตีติ สุฏฺุ โธวติ, ปุนปฺปุนํ โธวติ. นิทฺโธวตีติ นิคฺคณฺหิตฺวา โธวติ. อนิทฺธนฺตกสาวนฺติ อนีหตโทสํ อนปนีตกสาวํ. ปภงฺคูติ ปภิชฺชนสภาวํ, อธิกรณียํ เปตฺวา มุฏฺิกาย ปหฏมตฺตํ ภิชฺชติ. ปฏฺฏิกายาติ สุวณฺณปฏฺฏกาย. คีเวยฺยเกติ คีวาลงฺกาเร.
อธิจิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตํ. อนุยุตฺตสฺสาติ ภาเวนฺตสฺส. สเจตโสติ จิตฺตสมฺปนฺโน. ทพฺพชาติโกติ ปณฺฑิตชาติโก. กามวิตกฺกาทีสุ กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิตกฺโก กามวิตกฺโก. พฺยาปาทวิหึสสมฺปยุตฺตา วิตกฺกา พฺยาปาทวิหึสวิตกฺกา นาม. าติวิตกฺกาทีสุ ‘‘อมฺหากํ าตกา พหู ปฺุวนฺตา’’ติอาทินา นเยน าตเก อารพฺภ อุปฺปนฺโน ¶ วิตกฺโก าติวิตกฺโก. ‘‘อสุโก ชนปโท เขโม สุภิกฺโข’’ติอาทินา นเยน ชนปทมารพฺภ อุปฺปนฺโน วิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก. ‘‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุ’’นฺติ เอวํ อุปฺปนฺโน วิตกฺโก อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม. ธมฺมวิตกฺกาวสิสฺสนฺตีติ ธมฺมวิตกฺกา นาม ทสวิปสฺสนุปกฺกิเลสวิตกฺกา. โส โหติ สมาธิ น เจว สนฺโตติ โส อวสิฏฺธมฺมวิตกฺโก วิปสฺสนาสมาธิ อวูปสนฺตกิเลสตฺตา สนฺโต น โหติ. น ปณีโตติ น อตปฺปโก. นปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธติ ¶ น กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺโธ. น เอโกทิภาวาธิคโตติ น เอกคฺคภาวปฺปตฺโต. สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตติ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส นิคฺคณฺหิตฺวา วาเรตฺวา วาริโต, น กิเลสานํ ฉินฺนนฺเต อุปฺปนฺโน, กิเลเส ปน วาเรตฺวา อุปฺปนฺโน.
โหติ ¶ โส, ภิกฺขเว, สมโยติ เอตฺถ สมโย นาม อุตุสปฺปายํ อาหารสปฺปายํ เสนาสนสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายนฺติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ สปฺปายานํ ปฏิลาภกาโล. ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยสฺมึ สมเย ตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ. อชฺฌตฺตํเยว สนฺติฏฺตีติ อตฺตนิเยว ติฏฺติ. นิยกชฺฌตฺตฺหิ อิธ อชฺฌตฺตํ นาม. โคจรชฺฌตฺตมฺปิ วฏฺฏติ. ปุถุตฺตารมฺมณํ ปหาย เอกสฺมึ นิพฺพานโคจเรเยว ติฏฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สนฺนิสีทตีติ สุฏฺุ นิสีทติ. เอโกทิ โหตีติ เอกคฺคํ โหติ. สมาธิยตีติ สมฺมา อาธิยติ. สนฺโตติอาทีสุ ปจฺจนีกกิเลสวูปสเมน สนฺโต. อตปฺปกฏฺเน ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. เอกคฺคภาวํ คตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. กิเลสานํ ฉินฺนนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา น สปฺปโยเคน กิเลเส นิคฺคณฺหิตฺวา วาเรตฺวา วาริโตติ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. เอตฺตาวตา อยํ ภิกฺขุ วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต นาม โหติ.
อิทานิ ขีณาสวสฺส สโต อภิฺาปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ยสฺส ยสฺส จาติอาทิมาห. ตตฺถ อภิฺา สจฺฉิกรณียสฺสาติ อภิชานิตฺวา ปจฺจกฺขํ กาตพฺพสฺส. สติ สติอายตเนติ ปุพฺพเหตุสงฺขาเต เจว อิทานิ จ ปฏิลทฺธพฺเพ อภิฺาปาทกชฺฌานาทิเภเท จ สติ สติการเณ. วิตฺถารโต ¶ ปน อยํ อภิฺากถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๕ อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อาสวานํ ขยาติอาทิ เจตฺถ ผลสมาปตฺติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๑. นิมิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓. เอกาทสเมปิ ¶ อธิจิตฺตํ สมถวิปสฺสนาจิตฺตเมว. ตีณิ นิมิตฺตานีติ ตีณิ การณานิ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, ยุตฺตกาเลติ อตฺโถ. กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพนฺติอาทีสุ ตํ ตํ กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา เอกคฺคตาย ยุตฺตกาเล เอกคฺคตา มนสิกาตพฺพา. เอกคฺคตา หิ อิธ สมาธินิมิตฺตนฺติ วุตฺตา. ตตฺร วจนตฺโถ – สมาธิเยว นิมิตฺตํ สมาธินิมิตฺตํ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปคฺคโหติ ปน วีริยสฺส นามํ, อุเปกฺขาติ มชฺฌตฺตภาวสฺส. ตสฺมา ¶ วีริยสฺส ยุตฺตกาเล วีริยํ มนสิกาตพฺพํ, มชฺฌตฺตภาวสฺส ยุตฺตกาเล มชฺฌตฺตภาเว าตพฺพนฺติ. านํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยาติ การณํ วิชฺชติ เยน ตํ จิตฺตํ โกสชฺชภาเว ติฏฺเยฺย. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิ กเรยฺยาติ เอตฺถ จ าณชวํ อุเปกฺเขยฺยาติ อยมตฺโถ. อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตผลตฺถาย.
อุกฺกํ พนฺเธยฺยาติ องฺคารกปลฺลํ สชฺเชยฺย. อาลิมฺเปยฺยาติ ตตฺถ องฺคาเร ปกฺขิปิตฺวา อคฺคึ ทตฺวา นาฬิกาย ธมนฺโต อคฺคึ คาหาเปยฺย. อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยาติ องฺคาเร วิยูหิตฺวา องฺคารมตฺถเก วา เปยฺย, มูสาย วา ปกฺขิเปยฺย. อชฺฌุเปกฺขตีติ ปกฺกาปกฺกภาวํ อุปธาเรติ.
สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตผลตฺถาย สมฺมา ปียติ. เอตฺตาวตา ¶ หิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโต ภิกฺขุ ทสฺสิโต. อิทานิ ตสฺส ขีณาสวสฺส อภิฺาย ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ยสฺส ยสฺส จาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
โลณกปลฺลวคฺโค ปฺจโม.
ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๓. ตติยปณฺณาสกํ