📜
๔. สมจิตฺตวคฺควณฺณนา
๓๓. จตุตฺถสฺส ¶ ¶ ปเม อสปฺปุริสภูมีติ อสปฺปุริสานํ ปติฏฺานฏฺานํ. สปฺปุริสภูมิยมฺปิ เอเสว นโย. อกตฺูติ กตํ น ชานาติ. อกตเวทีติ กตํ ปากฏํ กตฺวา น ชานาติ. อุปฺาตนฺติ วณฺณิตํ โถมิตํ ปสตฺถํ. ยทิทนฺติ ยา อยํ. อกตฺุตา อกตเวทิตาติ ปเรน กตสฺส อุปการสฺส อชานนฺเจว ปากฏํ กตฺวา อชานนฺจ. เกวลาติ สกลา. สุกฺกปกฺเขปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๓๔. ทุติเย มาตุ จ ปิตุ จาติ ชนกมาตุ จ ชนกปิตุ จ. เอเกน, ภิกฺขเว, อํเสน มาตรํ ปริหเรยฺยาติ เอกสฺมึ อํสกูเฏ เปตฺวา มาตรํ ปฏิชคฺเคยฺย. เอเกน อํเสน ปิตรํ ปริหเรยฺยาติ เอกสฺมึ อํสกูเฏ เปตฺวา ปิตรํ ปฏิชคฺเคยฺย. วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวีติ วสฺสสตายุกกาเล ชาโต สกลํ วสฺสสตํ ชีวนฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ ปุตฺโต นาม ‘‘มาตาปิตูนํ ปฏิกริสฺสามี’’ติ อุฏฺาย สมุฏฺาย ทกฺขิเณ อํสกูเฏ มาตรํ, วาเม ปิตรํ ¶ เปตฺวา วสฺสสตายุโก สกลมฺปิ วสฺสสตํ ชีวมาโน ปริหเรยฺย. โส จ เนสํ อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหเนนาติ โส จ ปุตฺโต เนสํ มาตาปิตูนํ อํสกูเฏสุ ิตานํเยว ทุคฺคนฺธปฏิวิโนทนตฺถํ สุคนฺธกรเณน อุจฺฉาทเนน, ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ หตฺถปริมทฺทเนน, สีตุณฺหกาเล จ อุณฺโหทกสีโตทกนฺหาปเนน, หตฺถปาทาทีนํ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนสงฺขาเตน สมฺพาหเนน อุปฏฺานํ กเรยฺย. เต จ ตตฺเถวาติ เต จ มาตาปิตโร ตตฺเถว ตสฺส อํสกูเฏสุ นิสินฺนาว มุตฺตกรีสํ จเชยฺยุํ. นตฺเวว ¶ ,ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, เอวมฺปิ นตฺเวว มาตาปิตูนํ กตํ วา โหติ ปฏิกตํ วา.
อิสฺสราธิปจฺเจ รชฺเชติ จกฺกวตฺติรชฺชํ สนฺธาเยวมาห. อาปาทกาติ วฑฺฒกา อนุปาลกา. ปุตฺตา หิ มาตาปิตูหิ วฑฺฒิตา เจว อนุปาลิตา จ. โปสกาติ หตฺถปาเท วฑฺเฒตฺวา หทยโลหิตํ ปาเยตฺวา โปสกา. ปุตฺตา หิ มาตาปิตูหิ ปุฏฺา ภตา อนฺนปานาทีหิ ปฏิชคฺคิตา. อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโรติ สเจ หิ มาตาปิตโร ชาตทิวเสเยว ปุตฺตํ ปาเท คเหตฺวา อรฺเ วา นทิยํ วา ปปาเต วา ขิเปยฺยุํ, อิมสฺมึ โลเก อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ น ปสฺเสยฺย. เอวํ อกตฺวา อาปาทิตตฺตา ¶ โปสิตตฺตา เอส อิมสฺมึ โลเก อิฏฺานิฏฺารมฺมณํ มาตาปิตโร นิสฺสาย ปสฺสตีติ ตฺยาสฺส อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโร นาม โหนฺติ. สมาทเปตีติ คณฺหาเปติ. อิมสฺมึ สุตฺเต สทฺธาสีลจาคปฺา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา. ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสทิโสว ภิกฺขุ เตสุ ปติฏฺาเปติ นามาติ เวทิตพฺโพ.
๓๕. ตติเย เตนุปสงฺกมีติ โส หิ พฺราหฺมโณ ‘‘สมโณ กิร โคตโม กถิตํ วิสฺสชฺเชติ, ปุจฺฉายสฺส วิรชฺฌนํ นาม นตฺถิ. อหมสฺส วิรชฺฌนปฺหํ อภิสงฺขริสฺสามี’’ติ ปณีตโภชนํ ภฺุชิตฺวา คพฺภทฺวารํ ปิทหิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตตุํ อารภิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิมสฺมึ าเน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺโท วตฺตติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, ภูมิฆรํ กาเรสฺสามี’’ติ ภูมิฆรํ กาเรตฺวา ตตฺถ ปวิสิตฺวา – ‘‘เอวํ ปุฏฺโ เอวํ กเถสฺสติ, เอวํ ปุฏฺโ เอวํ กเถสฺสตี’’ติ เอกํ คณฺหิตฺวา เอกํ ¶ วิสฺสชฺเชนฺโต สกลทิวสํ กิฺจิ ปสฺสิตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส อิมินาว นีหาเรน จตฺตาโร มาสา วีติวตฺตา. โส จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อุภโตโกฏิกํ ปฺหํ นาม ¶ อทฺทส. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘กึวาที ภว’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิ. สเจ ‘กิริยวาทิมฺหี’ติ วกฺขติ, ‘สพฺพากุสลานํ นาม ตุมฺเห กิริยํ วเทถา’ติ นํ นิคฺคณฺหิสฺสามิ. สเจ ‘อกิริยวาทิมฺหี’ติ วกฺขติ, ‘กุสลธมฺมานํ นาม ตุมฺเห อกิริยํ วเทถา’ติ นํ นิคฺคณฺหิสฺสามิ. อิทฺหิ อุภโตโกฏิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ เนว อุคฺคิลิตุํ สกฺขิสฺสติ น นิคฺคิลิตุํ. เอวํ มม ชโย ภวิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส ปราชโย’’ติ อุฏฺาย อปฺโผเฏตฺวา ภูมิฆรา นิกฺขมฺม ‘‘เอวรูปํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺเตน น เอกเกน คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ นคเร โฆสนํ กาเรตฺวา สกลนาคเรหิ ปริวุโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. กึวาทีติ กึลทฺธิโก. กิมกฺขายีติ กึ นาม สาวกานํ ปฏิปทํ อกฺขายีติ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา จตูหิ มาเสหิ ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา ‘‘ทิฏฺโ เม สมณสฺส โคตมสฺส ปราชยปฺโห’’ติ มานํ ปคฺคยฺห อาคตภาวํ ตฺวา เอกปเทเนว ตํ ปฺหํ ภินฺทนฺโต กิริยวาที จาหํ, พฺราหฺมณาติอาทิมาห. อถ พฺราหฺมโณ อตฺตโน มานํ อปเนตฺวา ภควนฺตํ อายาจนฺโต ยถากถํ ปนาติอาทิมาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๓๖. จตุตฺเถ ทกฺขิเณยฺยาติ ทกฺขิณา วุจฺจติ ทานํ, ตสฺส ปฏิคฺคหณยุตฺตา กติ ปุคฺคลาติ ปุจฺฉติ. เสโขติ อิมินา สตฺต เสกฺเข ทสฺเสติ. เอตฺถ จ สีลวนฺตปุถุชฺชโนปิ โสตาปนฺเนเนว ¶ สงฺคหิโต. อาหุเนยฺยา ยชมานานํ โหนฺตีติ ทานํ ททนฺตานํ อาหุนสฺส อรหา ทานปฏิคฺคาหกา นาม โหนฺตีติ อตฺโถ. เขตฺตนฺติ วตฺถุ ปติฏฺา, ปฺุสฺส วิรุหนฏฺานนฺติ อตฺโถ.
๓๗. ปฺจเม ¶ ปุพฺพาราเมติ สาวตฺถิโต ปุรตฺถิมทิสาภาเค อาราเม. มิคารมาตุปาสาเทติ วิสาขาย อุปาสิกาย ปาสาเท. สา หิ มิคารเสฏฺินา มาตุฏฺาเน ปิตตฺตาปิ, สพฺพเชฏฺกสฺส ปุตฺตสฺส อยฺยกเสฏฺิโนว สมานนามกตฺตาปิ มิคารมาตาติ วุจฺจติ. ตาย การิโต สหสฺสคพฺโภ ปาสาโท มิคารมาตุปาสาโท นาม. เถโร ¶ ตสฺมึ วิหรติ. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโตติ ตสฺมึ ปาสาเท วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร.
ภิกฺขู อามนฺเตสีติ กสฺมึ กาเล อามนฺเตสิ? กานิจิ หิ สุตฺตานิ ปุเรภตฺเต ภาสิตานิ อตฺถิ, กานิจิ ปจฺฉาภตฺเต, กานิจิ ปุริมยาเม, กานิจิ มชฺฌิมยาเม, กานิจิ ปจฺฉิมยาเม. อิทํ ปน สมจิตฺตปฏิปทาสุตฺตํ ปจฺฉาภตฺเต ภาสิตํ. ตสฺมา สายนฺหสมเย อามนฺเตสิ.
น เกวลํ เจตํ เถเรเนว ภาสิตํ, ตถาคเตนาปิ ภาสิตํ. กตฺถ นิสีทิตฺวาติ? วิสาขาย รตนปาสาเท นิสีทิตฺวา. ตถาคโต หิ ปมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว คนฺตฺวา วสิ. ปมํ อนฺโตวสฺสฺหิ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อฏฺารส มหาพฺรหฺมโกฏิโย อมตปานํ ปาเยตฺวา พาราณสึ อุปนิสฺสาย อิสิปตเน วสิ. ทุติยํ อนฺโตวสฺสํ ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน, ตติยจตุตฺถานิปิ ตตฺเถว, ปฺจมํ อนฺโตวสฺสํ เวสาลึ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ, ฉฏฺํ อนฺโตวสฺสํ มกุลปพฺพเต, สตฺตมํ ตาวตึสภวเน, อฏฺมํ ภคฺเค สุสุมารคิรํ นิสฺสาย เภสกฬาวเน, นวมํ โกสมฺพิยํ, ทสมํ ปาลิเลยฺยเก วนสณฺเฑ, เอกาทสมํ นาลายํ พฺราหฺมณคาเม, ทฺวาทสมํ เวรฺชายํ, เตรสมํ จาลิยปพฺพเต, จุทฺทสมํ เชตวเน, ปฺจทสมํ กปิลวตฺถุสฺมึ, โสฬสมํ อาฬวกํ ทเมตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปาเยตฺวา อาฬวิยํ, สตฺตรสมํ ราชคเหเยว, อฏฺารสมํ จาลิยปพฺพเตเยว, ตถา เอกูนวีสติมํ, วีสติมํ ปน อนฺโตวสฺสํ ราชคหํเยว ¶ อุปนิสฺสาย วสิ. เอวํ วีสติ วสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว วสิ.
ตโต ¶ ปฏฺาย ปน ทฺเว เสนาสนานิ ธุวปริโภคานิ อกาสิ. กตรานิ ทฺเว? เชตวนฺจ ปุพฺพารามฺจ. กสฺมา? ทฺวินฺนํ กุลานํ คุณมหนฺตตาย. อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ วิสาขาย จ คุณํ สนฺธาย คุณํ ปฏิจฺจ สตฺถา ตานิ เสนาสนานิ ธุวปริโภเคน ปริภฺุชิ. อุตุวสฺสํ จาริกํ จริตฺวาปิ หิ อนฺโตวสฺเส ทฺวีสุเยว เสนาสเนสุ วสติ. เอวํ วสนฺโต ¶ ปน เชตวเน รตฺตึ วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กโรติ. ปุพฺพาราเม รตฺตึ วสิตฺวา ปุนทิวเส ปาจีนทฺวาเรน สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวเน ทิวาวิหารํ กโรติ. ตสฺมึ ปน ทิวเส สมฺมาสมฺพุทฺโธ เชตวเนเยว วสิ. ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺตสฺส จสฺส ปฺจวิธกิจฺจํ อวิชหิตเมว โหติ. ตํ เหฏฺา วิตฺถาริตเมว. เตสุ กิจฺเจสุ ปจฺฉิมยามกิจฺจกาเล ภควา โลกํ โอโลเกนฺโต สาวตฺถิวาสีนฺจ สมนฺตา จ สาวตฺถิยา คาวุตอฑฺฒโยชนโยชนปรเม าเน อปริมาณานํ สตฺตานํ อภิสมยภาวํ อทฺทส.
ตโต ‘‘กสฺมึ นุ โข กาเล อภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘สายนฺหสมเย’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยิ นุ โข กเถนฺเต อภิสมโย ภวิสฺสติ, สาวเก กเถนฺเต ภวิสฺสตี’’ติ ‘‘สาริปุตฺตตฺเถเร กเถนฺเต ภวิสฺสตี’’ติ อทฺทส. ตโต ‘‘กตฺถ นิสีทิตฺวา กเถนฺเต ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘วิสาขาย รตนปาสาเท นิสีทิตฺวา’’ติ ทิสฺวา ‘‘พุทฺธานํ นาม ตโย สาวกสนฺนิปาตา โหนฺติ, อคฺคสาวกานํ เอโก. เตสุ อชฺช ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส สาวกสนฺนิปาโต ภวิสฺสตี’’ติ อทฺทส. ทิสฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา นิวตฺถนิวาสโน ¶ สุคตจีวรํ ปารุปิตฺวา เสลมยปตฺตํ อาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา วาตปฺปหตา วิย นาวา ปฏินิวตฺติตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา พหิทฺวาเร อฏฺาสิ. ตโต อสีติ มหาสาวกา ภิกฺขุนิปริสา อุปาสกปริสา อุปาสิกาปริสาติ จตสฺโส ปริสา สตฺถารํ ปริวารยึสุ.
สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘สาริปุตฺต, ตยา ปุพฺพารามํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ตว จ ปริสํ คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร อตฺตโน ปริวาเรหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ปุพฺพารามํ อคมาสิ. เอเตเนว นิยาเมน อสีติ มหาสาวเก ปุพฺพารามเมว เปเสตฺวา สยํ เอเกน อานนฺทตฺเถเรเนว สทฺธึ เชตวนํ อคมาสิ. อานนฺทตฺเถโรปิ วิหาเร สตฺถุ วตฺตํ ¶ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปุพฺพารามํ คจฺฉามิ, ภนฺเต’’ติ อาห. เอวํ ¶ กโรหิ อานนฺทาติ. สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตตฺเถว อคมาสิ. สตฺถา เอกโกว เชตวเน โอหีโน.
ตํ ทิวสฺหิ จตสฺโส ปริสา เถรสฺเสว ธมฺมกถํ โสตุกามา อเหสุํ. โกสลมหาราชาปิ พลกาเยน ปริวุโต ปุพฺพารามเมว คโต. ตถา ปฺจสตอุปาสกปริวาโร อนาถปิณฺฑิโก. วิสาขา ปน มหาอุปาสิกา ทฺวีหิ ชงฺฆสหสฺเสหิ ปริวุโต อคมาสิ. สตฺตปณฺณาสาย กุลสตสหสฺสานํ วสนฏฺาเน สาวตฺถินคเร เคหปาลกทารเก เปตฺวา เสสชโน คนฺธจุณฺณมาลาทีนิ คเหตฺวา ปุพฺพารามเมว อคมาสิ. จตูสุ ทฺวารคาเมสุ คาวุตอฑฺฒโยชนโยชนปรมฏฺาเน สพฺเพเยว มนุสฺสา คนฺธจุณฺณมาลาทิหตฺถา ปุพฺพารามเมว อคมํสุ. สกลวิหาโร มิสฺสกปุปฺเผหิ อภิกิณฺโณ วิย อโหสิ.
ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโรปิ โข วิหารํ คนฺตฺวา วิหารปริเวเณ องฺคณฏฺาเน อฏฺาสิ. ภิกฺขู เถรสฺส อาสนํ ปฺาปยึสุ. เถโร ตตฺถ นิสีทิตฺวา อุปฏฺากตฺเถเรน วตฺเต กเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ กตฺวา คนฺธกุฏึ ¶ ปวิสิตฺวา สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิ. โส ปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺาย อจิรวตึ คนฺตฺวา รโชชลฺลํ ปวาเหตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ โอติณฺณติตฺเถเนว อุตฺตริตฺวา นิวตฺถนิวาสโน สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา อฏฺาสิ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนน โอตริตฺวา สรีเร รโชชลฺลํ ปวาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เถรํ ปริวารยึสุ. อนฺโตวิหาเรปิ เถรสฺส ธมฺมาสนํ ปฺาปยึสุ. จตสฺโสปิ ปริสา อตฺตโน อตฺตโน โอกาสํ ตฺวา มคฺคํ เปตฺวา นิสีทึสุ. สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ปฺจภิกฺขุสตปริวาโร ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา สีหมตฺถกปฺปติฏฺิเต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต รตนปลฺลงฺเก จิตฺตพีชนึ คเหตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิ. นิสีทิตฺวา ปริสํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มหตี วตายํ ปริสา, อิมิสฺสา น อปฺปมตฺติกา ปริตฺตกธมฺมเทสนา อนุจฺฉวิกา, กตรธมฺมเทสนา นุ โข อนุจฺฉวิกา ภวิสฺสตี’’ติ ตีณิ ปิฏกานิ อาวชฺชมาโน อิมํ สํโยชนปริยาย ธมฺมเทสนํ อทฺทส.
เอวํ ¶ เทสนํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ เทเสตุกาโม ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโส, ภิกฺขเวติ. อาวุโสติ หิ อวตฺวา, ภิกฺขเวติ วจนํ พุทฺธาลาโป นาม โหติ, อยํ ปนายสฺมา ‘‘ทสพเลน สมานํ อาลปนํ น กริสฺสามี’’ติ สตฺถุ คารววเสน สาวกาลาปํ กโรนฺโต, ‘‘อาวุโส ¶ ภิกฺขเว’’ติ อาห. เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ, อาวุโส, ปุคฺคลํ เทเสสฺสามิ พหิทฺธาสํโยชนฺจา’’ติ ธมฺมเทสนาปทํ อโวจ.
ตสฺมึ ปน รตนปาสาเท อธิวตฺโถ เอโก โสตาปนฺโน เทวปุตฺโต อตฺถิ, โส พุทฺเธหิ วา สาวเกหิ วา เทสนาย อารทฺธมตฺตายเยว ชานาติ – ‘‘อยํ เทสนา อุตฺตานิกา ภวิสฺสติ, อยํ คมฺภีรา. อยํ ฌานนิสฺสิตา ภวิสฺสติ, อยํ วิปสฺสนานิสฺสิตา. อยํ มคฺคนิสฺสิตา อยํ ผลนิสฺสิตา, อยํ นิพฺพานนิสฺสิตา’’ติ. โส ตสฺมิมฺปิ ทิวเส เถเรน เทสนาย ¶ อารทฺธมตฺตาย เอวํ อฺาสิ – ‘‘เยน นีหาเรน มยฺหํ อยฺเยน ธมฺมเสนาปตินา สาริปุตฺตตฺเถเรน เทสนา อารทฺธา, อยํ เทสนา วิปสฺสนาคาฬฺหา ภวิสฺสติ, ฉหิ มุเขหิ วิปสฺสนํ กเถสฺสติ. เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺติ, โสตาปนฺนาทีนํ ปน เทวมนุสฺสานํ ปริจฺเฉโท น ภวิสฺสติ. เทสนาย อนุจฺฉวิกํ กตฺวา มยฺหํ อยฺยสฺส สาธุการํ ทสฺสามี’’ติ เทวานุภาเวน มหนฺตํ สทฺทํ กตฺวา – ‘‘สาธุ สาธุ อยฺยา’’ติ อาห.
เทวราเชน สาธุกาเร ทินฺเน ปริวารกปาสาทสหสฺเส อธิวตฺถา เทวตา สพฺพาว สาธุการํ อทํสุ. ตาสํ สาธุการสทฺเทน สพฺพา ปุพฺพาราเม วสนเทวตา, ตาสํ สทฺเทน คาวุตมตฺเต เทวตา, ตโต อฑฺฒโยชเน โยชเนติ เอเตนุปาเยน เอกจกฺกวาเฬ, ทฺวีสุ จกฺกวาเฬสุ, ตีสุ จกฺกวาเฬสูติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สาธุการมทํสุ. ตาสํ สาธุการสทฺเทน ปถวิฏฺกนาคา จ อากาสฏฺกเทวตา จ. ตโต อพฺภวลาหกา, อุณฺหวลาหกา, สีตวลาหกา, วสฺสวลาหกา, จาตุมหาราชิกา จตฺตาโร มหาราชาโน, ตาวตึสา เทวตา, สกฺโก เทวราชา, ยามา เทวตา, สุยาโม เทวราชา ¶ , ตุสิตา เทวตา, สนฺตุสิโต เทวราชา, นิมฺมานรตี เทวตา, สุนิมฺมิโต เทวราชา, วสวตฺตี เทวตา, วสวตฺตี เทวราชา, พฺรหฺมปาริสชฺชา, พฺรหฺมปุโรหิตา, มหาพฺรหฺมาโน, ปริตฺตาภา, อปฺปมาณาภา, อาภสฺสรา, ปริตฺตสุภา, อปฺปมาณสุภา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลา, อวิหา, อตปฺปา, สุทสฺสา, สุทสฺสี, อกนิฏฺา เทวตาติ อสฺเ จ อรูปาวจรสตฺเต จ เปตฺวา โสตายตนปวตฺติฏฺาเน สพฺพา เทวตา สาธุการมทํสุ.
ตโต ขีณาสวมหาพฺรหฺมาโน – ‘‘มหา วตายํ สาธุการสทฺโท, ปถวิตลโต ปฏฺาย ยาว อกนิฏฺโลกํ อาคโต, กิมตฺถํ นุ โข เอโส’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร ปุพฺพาราเม ¶ ¶ วิสาขาย รตนปาสาเท นิสีทิตฺวา สํโยชนปริยายธมฺมเทสนมารภิ, อมฺเหหิปิ ตตฺถ กายสกฺขีหิ ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ อคมํสุ. ปุพฺพาราโม เทวตาหิ ปริปุณฺโณ, สมนฺตา ปุพฺพารามสฺส คาวุตํ อฑฺฒโยชนํ, โยชนนฺติ สกลจกฺกวาฬํ เหฏฺา ปถวิตเลน ติริยํ จกฺกวาฬปริยนฺเตน ปริจฺฉินฺนํ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สนฺนิปติตาหิ เทวตาหิ นิรนฺตรมโหสิ, อารคฺคนิตุทนมตฺเต าเน อุปริมโกฏิยา สฏฺิ เทวตา สุขุมตฺตภาเว มาเปตฺวา อฏฺํสุ.
อถายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘มหนฺตํ วติทํ หลาหลํ, กึ นุ โข เอต’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ิตานํ เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตภาวํ อทฺทส. อถ ยสฺมา พุทฺธานํ อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ, ปริสปริมาเณเนว ปสฺสนฺติ เจว สทฺทฺจ สาเวนฺติ. สาวกานํ ปน อธิฏฺานํ วฏฺฏติ. ตสฺมา เถโร สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺาย มหคฺคตจิตฺเตน อธิฏฺาสิ – ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตา ปริสา สพฺพาปิ มํ ปสฺสตุ, ธมฺมฺจ เม เทเสนฺตสฺส สทฺทํ สุณาตู’’ติ. อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย ทกฺขิณชาณุปสฺเส จ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยฺจ นิสีทิตฺวา ‘‘ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร นาม กีทิโส ทีโฆ รสฺโส สาโม โอทาโต’’ติ วตฺตพฺพการณํ นาโหสิ, สพฺเพสมฺปิ สพฺพทิสาสุ นิสินฺนานํ อภิมุเขเยว ปฺายิตฺถ, นภมชฺเฌ ิตจนฺโท วิย อโหสิ. ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสาปิสฺส ¶ ทกฺขิณชาณุปสฺเส จ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยฺจ นิสินฺนา สพฺเพ เอกกํเสเนว สทฺทํ สุณึสุ.
เอวํ อธิฏฺหิตฺวา เถโร อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ, อาวุโสติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อารภิ. ตตฺถ ¶ อชฺฌตฺตนฺติ กามภโว. พหิทฺธาติ รูปารูปภโว. กิฺจาปิ หิ สตฺตา กามภเว อปฺปํ กาลํ วสนฺติ กปฺปสฺส จตุตฺถเมว โกฏฺาสํ, อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺาเสสุ กามภโว สฺุโ โหติ ตุจฺโฉ, รูปภเว พหุํ กาลํ วสนฺติ, ตถาปิ เตสํ ยสฺมา กามภเว จุติปฏิสนฺธิโย พหุกา โหนฺติ, อปฺปกา รูปารูปภเวสุ. ยตฺถ จ จุติปฏิสนฺธิโย พหุกา, ตตฺถ อาลโยปิ ปตฺถนาปิ อภิลาโสปิ พหุ โหติ. ยตฺถ อปฺปา, ตตฺถ อปฺโป. ตสฺมา กามภโว อชฺฌตฺตํ นาม ชาตํ, รูปารูปภวา พหิทฺธา นาม. อิติ อชฺฌตฺตสงฺขาเต กามภเว ฉนฺทราโค อชฺฌตฺตสํโยชนํ นาม, พหิทฺธาสงฺขาเตสุ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค พหิทฺธาสํโยชนํ นาม. โอรมฺภาคิยานิ วา ปฺจ สํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนํ นาม, อุทฺธมฺภาคิยานิ ปฺจ พหิทฺธาสํโยชนํ นาม. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ โอรํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ ¶ . อุทฺธํ วุจฺจติ รูปารูปธาตุ, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ อุทฺธํ ภชนฺตีติ อุทฺธมฺภาคิยานิ.
เอวํ วุตฺตปฺปเภเทน อชฺฌตฺตสํโยชเนน สํยุตฺโต ปุคฺคโล อชฺฌตฺตสํโยชโน, พหิทฺธาสํโยชเนน สํยุตฺโต ปุคฺคโล พหิทฺธาสํโยชโน. อุภยมฺปิ เจตํ น โลกิยสฺส วฏฺฏนิสฺสิตมหาชนสฺส นามํ. เยสํ ปน ภโว ทฺเวธา ปริจฺฉินฺโน, เตสํ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ อริยสาวกานํ เอตํ นามํ. ยถา หิ มหาอรฺเ ขทิรวนสาลวนาทีนิ ถมฺโภ ตุลาสงฺฆาโฏติ นามํ น ลภนฺติ, ขทิรวนํ สาลวนนฺติ นามเมว ลภนฺติ. ยทา ปน ตโต รุกฺขา ติณฺหาย กุาริยา ฉินฺทิตฺวา ถมฺภาทิสณฺาเนน ตจฺฉิตา โหนฺติ, ตทา ถมฺโภ ตุลาสงฺฆาโฏติ นามํ ลภนฺติ. เอวเมวํ อปริจฺฉินฺนภโว พหลกิเลโส ปุถุชฺชโน ¶ เอตํ นามํ น ลภติ, ภวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กิเลเส ตนุเก กตฺวา ิตา โสตาปนฺนาทโยว ลภนฺติ.
อิมสฺส จ ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ อิทํ วจฺฉกสาโลปมํ เวทิตพฺพํ. วจฺฉกสาลํ หิ กตฺวา อนฺโต ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา วจฺฉเก โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา ¶ เตสุ อุปนิพนฺธนฺติ, โยตฺเตสุ อปฺปโหนฺเตสุ กณฺเณสุปิ คเหตฺวา ตตฺถ วจฺฉเก ปเวเสนฺติ, อนฺโตสาลาย โอกาเส อปฺปโหนฺเต พหิ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวาปิ เอวเมว กโรนฺติ. ตตฺถ โกจิ อนฺโตพทฺโธ วจฺฉโก พหินิปนฺโน โหติ, โกจิ พหิพทฺโธ อนฺโตนิปนฺโน, โกจิ อนฺโตพทฺโธ อนฺโตว นิปนฺโน, โกจิ พหิพทฺโธ พหิเยว นิปนฺโน. โกจิ อนฺโตปิ อพทฺโธว จรติ, พหิปิ อพทฺโธว. ตตฺถ อนฺโตพทฺธสฺส พหินิปนฺนสฺส พนฺธนํ ทีฆํ โหติ. โส หิ อุณฺหาทิปีฬิโต นิกฺขมิตฺวา พหิ วจฺฉกานํ อพฺภนฺตเร นิปชฺชติ. พหิพทฺเธ อนฺโตนิปนฺเนปิ เอเสว นโย. โย ปน อนฺโตพทฺโธ อนฺโตนิปนฺโน, ตสฺส พนฺธนํ รสฺสํ โหติ. พหิพทฺเธ พหินิปนฺเนปิ เอเสว นโย. อุโภปิ หิ เต ทิวสมฺปิ ขาณุกํ อนุปริคนฺตฺวา ตตฺเถว สยนฺติ. โย ปน อนฺโต อพทฺโธ ตตฺเถว วจฺฉกานํ อนฺตเร วิจรติ. อยํ สีลวา วจฺฉโก กณฺเณ คเหตฺวา วจฺฉกานํ อนฺตเร วิสฺสฏฺโ ทิวสมฺปิ อฺตฺถ อคนฺตฺวา ตตฺเถว จรติ. พหิ อพทฺเธ ตตฺเถว วิจรนฺเตปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ วจฺฉกสาลา วิย ตโย ภวา เวทิตพฺพา. วจฺฉกสาลายํ ขาณุกา วิย อวิชฺชาขาณุโก. วจฺฉกพนฺธนโยตฺตํ วิย ทส สํโยชนานิ. วจฺฉกา วิย ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตา ¶ . อนฺโตพทฺโธ พหิสยิตวจฺฉโก วิย ¶ รูปารูปภเวสุ โสตาปนฺนสกทาคามิโน. เต หิ กิฺจาปิ ตตฺเถว วสนฺติ, สํโยชนํ ปน เตสํ กามาวจรูปนิพทฺธเมว. เกนฏฺเน? อปฺปหีนฏฺเน. รูปารูปภเวสุ ปุถุชฺชโนปิ เอเตเหว สงฺคหิโต. โสปิ หิ กิฺจาปิ ตตฺถ วสติ, สํโยชนํ ปนสฺส กามาวจรูปนิพทฺธเมว. พหิพทฺโธ อนฺโตสยิตวจฺฉโก วิย กามาวจเร อนาคามี. โส หิ กิฺจาปิ กามาวจเร วสติ, สํโยชนํ ปนสฺส รูปารูปภวูปนิพทฺธเมว. อนฺโตพทฺโธ อนฺโตนิปนฺโน วิย กามาวจเร โสตาปนฺนสกทาคามิโน. เต หิ สยมฺปิ กามาวจเร วสนฺติ, สํโยชนมฺปิ เตสํ กามาวจรูปนิพทฺธเมว. พหิพทฺโธ พหินิปนฺโน วิย รูปารูปภเวสุ อนาคามี. โส หิ สยมฺปิ ตตฺถ วสติ, สํโยชนมฺปิสฺส รูปารูปภวูปนิพทฺธเมว. อนฺโตอพทฺโธ อนฺโตวิจรณวจฺฉโก วิย กามาวจเร ขีณาสโว. พหิอพทฺโธ พหิวิจรณวจฺฉโก ¶ วิย รูปารูปภเว ขีณาสโว. สํโยชเนสุ ปน สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโสติ อิมานิ ตีณิ คจฺฉนฺตํ นิวาเรนฺติ, คตํ ปฏิอาเนนฺติ. กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ อิมานิ ปน ทฺเว สํโยชนานิ สมาปตฺติยา วา อวิกฺขมฺเภตฺวา มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺทิตฺวา รูปารูปภเว นิพฺพตฺติตุํ น สกฺโกติ.
กตโม จาวุโสติ อิทํ เถโร ยถา นาม ปุริโส ทฺเว รตนเปฬา ปสฺเส เปตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ทฺเว หตฺเถ ปูเรตฺวา สตฺตวิธํ รตนํ ภาเชตฺวา ทเทยฺย, เอวํ ปมํ รตนเปฬํ ทตฺวา ทุติยมฺปิ ตเถว ทเทยฺย. เอวเมวํ ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ, อาวุโส, ปุคฺคลํ เทเสสฺสามิ พหิทฺธาสํโยชนฺจา’’ติ อิมานิ ทฺเว ปทานิ มาติกาวเสน เปตฺวา อิทานิ อฏฺวิธาย ปริสาย ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ วิตฺถารกถํ อารภิ.
ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. สีลวา ¶ โหตีติ จตุปาริสุทฺธิสีเลหิ สีลสมฺปนฺโน โหติ. อิติ เถโร เอตฺตาวตา จ กิร จตุปาริสุทฺธิสีลํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ อิมินา ตตฺถ เชฏฺกสีลํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสสีติ ทีปวิหารวาสี สุมฺมตฺเถโร อาห. อนฺเตวาสิโก ปนสฺส ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร อาห – ‘‘อุภยตฺถาปิ ปาติโมกฺขสํวโรว วุตฺโต. ปาติโมกฺขสํวโรเยว หิ สีลํ, อิตรานิ ปน ตีณิ สีลนฺติ วุตฺตฏฺานํ นาม อตฺถี’’ติ อนนุชานนฺโต อุตฺตริ อาห – อินฺทฺริยสํวโร นาม ฉทฺวารรกฺขามตฺตกเมว, อาชีวปาริสุทฺธิ ธมฺเมน สเมน ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกํ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํ ปฏิลทฺธปจฺจเย ‘‘อิทมตฺถ’’นฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนมตฺตกํ, นิปฺปริยาเยน ปน ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํ ¶ . ยสฺส โส ภินฺโน, อยํ ฉินฺนสีโส วิย ปุริโส หตฺถปาเท เสสานิ รกฺขิสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ. ยสฺส ปน โส อโรโค, อยํ อจฺฉินฺนสีโส วิย ปุริโส ชีวิตํ เสสานิ ปุน ปากติกานิ กตฺวา รกฺขิตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา สีลวาติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรํ อุทฺทิสิตฺวา ตํ วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทิมาหาติ.
ตตฺถ ¶ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน จ โคจเรน จ สมฺปนฺโน. อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุ. วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสี. สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา. สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ. อปิจ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํกิฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขาโกฏฺาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา วาจสิกํ วา, ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทาย สิกฺขติ. อยเมตฺถ ¶ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน สพฺพาเนตานิ ปาติโมกฺขสํวราทีนิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔ อาทโย) วุตฺตานิ, จตุปาริสุทฺธิสีลฺจ สพฺพากาเรน วิภชิตฺวา ทสฺสิตํ. อฺตรํ เทวนิกายนฺติ ฉสุ กามาวจรเทวฆฏาสุ อฺตรํ เทวฆฏํ. อาคามี โหตีติ เหฏฺา อาคามี โหติ. อาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถตฺตํ มานุสกปฺจกฺขนฺธภาวเมว อาคนฺตา โหติ. ตตฺรูปปตฺติโก วา อุปรูปปตฺติโก วา น โหติ, ปุน เหฏฺาคามีเยว โหตีติ ทสฺเสติ. อิมินา องฺเคน สุกฺขวิปสฺสกสฺส ธาตุกมฺมฏฺานิกภิกฺขุโน เหฏฺิมํ มคฺคทฺวยฺเจว ผลทฺวยฺจ กถิตํ.
อฺตรํ สนฺตํ เจโตวิมุตฺตินฺติ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ อฺตรํ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺตึ. สา หิ ปจฺจนีกกิเลสานํ สนฺตตฺตา สนฺตา, เตเหว จ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ วุจฺจติ. อฺตรํ เทวนิกายนฺติ ปฺจสุ สุทฺธาวาสเทวนิกาเยสุ อฺตรํ. อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ ปุน อิมํ ปฺจกฺขนฺธภาวํ อนาคนฺตา, เหฏฺูปปตฺติโก น โหติ, อุปรูปปตฺติโก วา โหติ ตตฺเถว วา ปรินิพฺพายีติ ทสฺเสติ. อิมินา องฺเคน สมาธิกมฺมิกสฺส ภิกฺขุโน ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ กถิตานิ.
กามานํเยว นิพฺพิทายาติ ทุวิธานมฺปิ กามานํ นิพฺพินฺทนตฺถาย อุกฺกณฺนตฺถาย. วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถาย. นิโรธายาติ อปฺปวตฺติกรณตฺถาย. ปฏิปนฺโน โหตีติ ปฏิปตฺตึ ปฏิปนฺโน โหติ. เอตฺตาวตา โสตาปนฺนสฺส จ สกทาคามิโน จ ปฺจกามคุณิกราคกฺขยตฺถาย อนาคามิมคฺควิปสฺสนา ¶ กถิตา โหติ. ภวานํเยวาติ ติณฺณํ ภวานํ. อิมินา อนาคามิโน ภวราคกฺขยตฺถาย อรหตฺตมคฺควิปสฺสนา กถิตา โหติ. ตณฺหากฺขยาย ปฏิปนฺโน โหตีติ อิมินาปิ ¶ โสตาปนฺนสกทาคามีนํเยว ¶ ปฺจกามคุณิกตณฺหากฺขยกรณตฺถํ อนาคามิมคฺควิปสฺสนา กถิตา. โส โลภกฺขยายาติ อิมินาปิ อนาคามิโน ภวโลภกฺขยตฺถาย อรหตฺตมคฺควิปสฺสนาว กถิตา. อฺตรํ เทวนิกายนฺติ สุทฺธาวาเสสฺเวว อฺตรํ เทวนิกายํ. อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ ขนฺธปฺจกภาวํ อนาคนฺตา, เหฏฺูปปตฺติโก น โหติ, อุปรูปปตฺติโก วา โหติ, ตตฺเถว วา ปรินิพฺพายติ.
อิติ ปเมน องฺเคน สุกฺขวิปสฺสกสฺส ธาตุกมฺมฏฺานิกภิกฺขุโน เหฏฺิมานิ ทฺเว มคฺคผลานิ กถิตานิ, ทุติเยน สมาธิกมฺมิกสฺส ตีณิ มคฺคผลานิ, ‘‘โส กามาน’’นฺติ อิมินา โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปฺจกามคุณิกราคกฺขยาย อุปริ อนาคามิมคฺควิปสฺสนา, ‘‘โส ภวานํเยวา’’ติ อิมินา อนาคามิสฺส อุปริ อรหตฺตมคฺควิปสฺสนา, ‘‘โส ตณฺหากฺขยายา’’ติ อิมินา โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปฺจกามคุณิกตณฺหากฺขยาย อุปริ อนาคามิมคฺควิปสฺสนา, ‘‘โส โลภกฺขยายา’’ติ อิมินา อนาคามิโน ภวโลภกฺขยาย อุปริ อรหตฺตมคฺควิปสฺสนา กถิตาติ เอวํ ฉหิ มุเขหิ วิปสฺสนํ กเถตฺวา เทสนํ ยถานุสนฺธึ ปาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, โสตาปนฺนาทีนํ ปริจฺเฉโทว นาโหสิ. ยถา จ อิมสฺมึ สมาคเม, เอวํ มหาสมยสุตฺเต มงฺคลสุตฺเต จ จูฬราหุโลวาทสุตฺเต จ โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, โสตาปนฺนาทีนํ เทวมนุสฺสานํ ปริจฺเฉโท นาโหสิ.
สมจิตฺตา เทวตาติ จิตฺตสฺส สุขุมภาวสมตาย สมจิตฺตา. สพฺพาปิ หิ ตา อตฺตโน อตฺตภาเว สุขุเม จิตฺตสริกฺขเก กตฺวา มาเปสุํ. เตน สมจิตฺตา นาม ชาตา. อปเรนปิ การเณน สมจิตฺตา – ‘‘เถเรน สมาปตฺติ ตาว กถิตา, สมาปตฺติถาโม ¶ ปน น กถิโต. มยํ ทสพลํ ปกฺโกสิตฺวา สมาปตฺติยา ถามํ กถาเปสฺสามา’’ติ สพฺพาปิ เอกจิตฺตา อเหสุนฺติปิ สมจิตฺตา. อปรมฺปิ การณํ – ‘‘เถเรน เอเกน ปริยาเยน สมาปตฺติปิ สมาปตฺติถาโมปิ กถิโต, โก นุ โข อิมํ สมาคมํ สมฺปตฺโต, โก น สมฺปตฺโต’’ติ โอโลกยมานา ตถาคตสฺส อสมฺปตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘มยํ ตถาคตํ ปกฺโกสิตฺวา ¶ ปริสํ ปริปุณฺณํ กริสฺสามา’’ติ สพฺพาปิ เอกจิตฺตา อเหสุนฺติปิ สมจิตฺตา. อปรมฺปิ การณํ – อนาคเต โกจิเทว ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี ¶ วา เทโว วา มนุสฺโส วา ‘‘อยํ เทสนา สาวกภาสิตา’’ติ อคารวํ กเรยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปกฺโกสิตฺวา อิมํ เทสนํ สพฺพฺุภาสิตํ กริสฺสาม. เอวํ อนาคเต ครุภาวนียา ภวิสฺสตีติ สพฺพาว เอกจิตฺตา อเหสุนฺติปิ สมจิตฺตา. อปรมฺปิ การณํ – สพฺพาปิ หิ ตา เอกสมาปตฺติลาภินิโย วา อเหสุํ เอการมฺมณลาภินิโย วาติ เอวมฺปิ สมจิตฺตา.
หฏฺาติ ตุฏฺปหฏฺา อาโมทิตา ปโมทิตา. สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต. อนุกมฺปํ อุปาทายาติ น เถรสฺส อนุกมฺปํ การฺุํ อนุทฺทยํ ปฏิจฺจ, น จ อิมสฺมึ าเน เถรสฺส อนุกมฺปิตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ. ยสฺมึ หิ ทิวเส เถโร สูกรขตเลณทฺวาเร ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนากมฺมฏฺาเน (ม. นิ. ๒.๒๐๖) กถิยมาเน ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา สตฺถารํ พีชมาโน ิโต ปรสฺส วฑฺฒิตโภชนํ ภฺุชิตฺวา ขุทํ วิโนเทนฺโต วิย ปรสฺส สชฺชิตปสาธนํ สีเส ปฏิมฺุจนฺโต วิย จ สาวกปารมิาณสฺส นิปฺปเทสโต มตฺถกํ ปตฺโต, ตสฺมึเยว ทิวเส ภควตา อนุกมฺปิโต นาม. อวเสสานํ ปน ตํ านํ สมฺปตฺตานํ เทวมนุสฺสานํ อนุกมฺปํ อุปาทาย คจฺฉตุ ภควาติ ภควนฺตํ ยาจึสุ.
พลวา ปุริโสติ ทุพฺพโล หิ ขิปฺปํ สมิฺชนปสารณํ ¶ กาตุํ น สกฺโกติ, พลวาว สกฺโกติ. เตเนตํ วุตฺตํ. สมฺมุเข ปาตุรโหสีติ สมฺมุขฏฺาเน ปุรโตเยว ปากโฏ อโหสิ. ภควา เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อิธ สาริปุตฺตา’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน อาคมนการณํ อโวจ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘สเจ โกจิ พาโล อกตฺู ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา เอวํ จินฺเตยฺย – ‘สาริปุตฺตตฺเถโร มหนฺตํ ปริสํ อลตฺถ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอตฺตกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อุสูยาย ปริสํ อุฏฺาเปตุํ อาคโต’ติ. โส อิมํ มยิ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺยา’’ติ. อถตฺตโน อาคมนการณํ กเถนฺโต เอตํ ‘‘อิธ สาริปุตฺตา’’ติอาทิวจนํ อโวจ.
เอวํ ¶ อตฺตโน อาคมนการณํ กเถตฺวา อิทานิ สมาปตฺติยา ถามํ กเถตุํ ตา โข ปน, สาริปุตฺต, เทวตา ทสปิ หุตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ ยสวเสน วา อตฺถํ อาหริตุํ วฏฺฏติ สมาปตฺติวเสน วา. ยสวเสน ตาว มเหสกฺขา เทวตา ทส ทส เอกฏฺาเน อฏฺํสุ, ตาหิ อปฺเปสกฺขตรา วีสติ วีสติ เอกฏฺาเน อฏฺํสุ, ตาหิ อปฺเปสกฺขตรา…เป… สฏฺิ สฏฺิ เอกฏฺาเน ¶ อฏฺํสุ. สมาปตฺติวเสน ปน ยาหิ ปณีตา สมาปตฺติ ภาวิตา, ตา สฏฺิ สฏฺิ เอกฏฺาเน อฏฺํสุ. ยาหิ ตโต หีนตรา, ตา ปฺาส ปฺาส…เป… ยาหิ ตโต หีนตรา สมาปตฺติ ภาวิตา…เป… ตา ทส ทส เอกฏฺาเน อฏฺํสุ. ยาหิ วา หีนา ภาวิตา, ตา ทส ทส เอกฏฺาเน อฏฺํสุ. ยาหิ ตโต ปณีตตรา ภาวิตา, ตา วีสติ วีสติ. ยาหิ ตโต ปณีตตรา…เป… ตา สฏฺิ สฏฺิ เอกฏฺาเน อฏฺํสุ.
อารคฺคโกฏินิตุทนมตฺเตติ อารคฺคโกฏิยา ปตนมตฺเต โอกาเส. น ¶ จ อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺตีติ เอวํ สมฺพาเธ าเน ติฏฺนฺติโยปิ อฺมฺํ น พฺยาพาเธนฺติ น ฆฏฺเฏนฺติ, อสมฺปีฬา อสมฺพาธาว อเหสุํ. ‘‘ตว หตฺโถ มํ พาธติ, ตว ปาโท มํ พาธติ, ตฺวํ มํ มทฺทนฺตี ิตา’’ติ วตฺตพฺพการณํ นาโหสิ. ตตฺถ นูนาติ ตสฺมึ ภเว นูน. ตถาจิตฺตํ ภาวิตนฺติ เตนากาเรน จิตฺตํ ภาวิตํ. เยน ตา เทวตาติ เยน ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ตา เทวตา ทสปิ หุตฺวา…เป… ติฏฺนฺติ, น จ อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺตีติ. อิเธว โขติ สาสเน วา มนุสฺสโลเก วา ภุมฺมํ, อิมสฺมึเยว สาสเน อิมสฺมึเยว มนุสฺสโลเกติ อตฺโถ. ตาสฺหิ เทวตานํ อิมสฺมึเยว มนุสฺสโลเก อิมสฺมึเยว จ สาสเน ตํ จิตฺตํ ภาวิตํ, เยน ตา สนฺเต รูปภเว นิพฺพตฺตา, ตโต จ ปน อาคนฺตฺวา เอวํ สุขุเม อตฺตภาเว มาเปตฺวา ิตา. ตตฺถ กิฺจาปิ กสฺสปทสพลสฺส สาสเน ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตเทวตาปิ อตฺถิ, สพฺพพุทฺธานํ ปน เอกาว อนุสาสนี เอกํ สาสนนฺติ กตฺวา ‘‘อิเธว โข, สาริปุตฺตา’’ติ อฺพุทฺธานํ สาสนมฺปิ อิมเมว สาสนํ กโรนฺโต อาห. เอตฺตาวตา ตถาคเตน สมาปตฺติยา ถาโม กถิโต.
อิทานิ ¶ สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ ตนฺติวเสน อนุสาสนึ กเถนฺโต ตสฺมาติห, สาริปุตฺตาติ อาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ตา เทวตา อิเธว สนฺตํ สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา สนฺเต ภเว นิพฺพตฺตา, ตสฺมา. สนฺตินฺทฺริยาติ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สนฺตตาย นิพฺพุตตาย ปณีตตาย สนฺตินฺทฺริยา. สนฺตมานสาติ มานสสฺส สนฺตตาย นิพฺพุตตาย ปณีตตาย สนฺตมานสา. สนฺตํเยว อุปหารํ อุปหริสฺสามาติ กายจิตฺตูปหารํ สนฺตํ นิพฺพุตํ ปณีตํเยว อุปหริสฺสาม. สพฺรหฺมจารีสูติ ¶ สมานํ เอกุทฺเทสตาทึ พฺรหฺมํ จรนฺเตสุ สหธมฺมิเกสุ. เอวฺหิ โว, สาริปุตฺต, สิกฺขิตพฺพนฺติ อิมินา เอตฺตเกน วาเรน ภควา เทสนํ สพฺพฺุภาสิตํ อกาสิ. อนสฺสุนฺติ นฏฺา ¶ วินฏฺา. เย อิมํ ธมฺมปริยายํ นาสฺโสสุนฺติ เย อตฺตโน ปาปิกํ ตุจฺฉํ นิรตฺถกํ ทิฏฺึ นิสฺสาย อิมํ เอวรูปํ ธมฺมเทสนํ โสตุํ น ลภึสูติ ยถานุสนฺธินา เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
๓๘. ฉฏฺเ วรณายํ วิหรตีติ วรณา นาม เอกํ นครํ, ตํ อุปนิสฺสาย วิหรติ. กามราคาภินิเวสวินิพนฺธปลิเคธปริยุฏฺานชฺโฌสานเหตูติ กามราคาภินิเวสเหตุ, กามราควินิพนฺธเหตุ, กามราคปลิเคธเหตุ, กามราคปริยุฏฺานเหตุ, กามราคอชฺโฌสานเหตูติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยฺวายํ ปฺจ กามคุเณ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ กามราโค, ตสฺสาภินิเวสาทิเหตุ. กามราเคน อภินิวิฏฺตฺตา วินิพทฺธตฺตา ตสฺมึเยว จ กามราเค มหาปงฺเก วิย ปลิเคธตฺตา อนุปวิฏฺตฺตา เตเนว จ กามราเคน ปริยุฏฺิตตฺตา คหิตตฺตา กามราเคเนว จ อชฺโฌสิตตฺตา คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คหิตตฺตาติ. ทิฏฺิราคาทิปเทสุปิ เอเสว นโย. ทิฏฺิราโคติ ปเนตฺถ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกราโค เวทิตพฺโพ. ปุรตฺถิเมสุ ชนปเทสูติ เถรสฺส วสนฏฺานโต สาวตฺถิชนปโท ปุรตฺถิมทิสาภาเค โหติ, เถโร จ นิสีทนฺโตปิ ตโตมุโขว นิสินฺโน, ตสฺมา เอวมาห. อุทานํ อุทาเนสีติ อุทาหารํ อุทาหริ. ยถา หิ ยํ เตลํ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ อวเสสโกติ ¶ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ ¶ , ตํ โอโฆติ วุจฺจติ, เอวเมวํ ยํ ปีติวจนํ หทยํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อธิกํ หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา พหิ นิกฺขมติ, ตํ อุทานนฺติ วุจฺจติ, เอวรูปํ ปีติมยวจนํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถ.
๓๙. สตฺตเม คุนฺทาวเนติ เอวํ นามเก วเน. อุปสงฺกมีติ ‘‘มหากจฺจานตฺเถโร กิร นาม อตฺตโน ปิตุมตฺตมฺปิ อยฺยกมตฺตมฺปิ ทิสฺวา เนว อภิวาเทติ น ปจฺจุฏฺเติ น อาสเนน นิมนฺเตตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา เอตฺตเกน นิฏฺํ คนฺตุํ, อุปสงฺกมิตฺวา นํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราโส เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ. ชิณฺเณติ ชราชิณฺเณ. วุทฺเธติ วโยวุทฺเธ. มหลฺลเกติ ชาติมหลฺลเก. อทฺธคเตติ ทีฆกาลทฺธานํ อติกฺกนฺเต. วโยอนุปฺปตฺเตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺเต. ตยิทํ, โภ กจฺจาน, ตเถวาติ, โภ กจฺจาน, ยํ ตํ อมฺเหหิ เกวลํ สุตเมว, ตํ อิมินา ทิฏฺเน สเมติ. ตสฺมา ตํ ตเถว, น อฺถา. น หิ ภวํ กจฺจาโน พฺราหฺมเณติ อิทํ อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – อมฺเห เอวํ มหลฺลเก ทิสฺวา โภโต กจฺจานสฺส อภิวาทนมตฺตมฺปิ ปจฺจุฏฺานมตฺตมฺปิ ¶ อาสเนน นิมนฺตนมตฺตมฺปิ นตฺถีติ. น สมฺปนฺนเมวาติ น ยุตฺตเมว น อนุจฺฉวิกเมว.
เถโร พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ เนว วุทฺเธ ชานาติ น ทหเร, อาจิกฺขิสฺสามิสฺส วุทฺเธ จ ทหเร จา’’ติ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต อตฺถิ พฺราหฺมณาติอาทิมาห. ตตฺถ ชานตาติ สพฺพํ เนยฺยํ ชานนฺเตน. ปสฺสตาติ ตเทว หตฺเถ ปิตํ อามลกํ วิย ปสฺสนฺเตน. วุทฺธภูมีติ เยน การเณน วุทฺโธ นาม โหติ, ตํ การณํ. ทหรภูมีติ ¶ เยน การเณน ทหโร นาม โหติ, ตํ การณํ. อาสีติโกติ อสีติวสฺสวโย. นาวุติโกติ นวุติวสฺสวโย. กาเม ปริภฺุชตีติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเมติ ทุวิเธปิ กาเม กมนวเสน ปริภฺุชติ. กามมชฺฌาวสตีติ ทุวิเธปิ กาเม ฆเร ฆรสฺสามิโก วิย วสติ อธิวสติ. กามปริเยสนาย อุสฺสุโกติ ทุวิธานมฺปิ กามานํ ปริเยสนตฺถํ อุสฺสุกฺกมาปนฺโน. พาโล น เถโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โส น เถโร พาโล มนฺโทตฺเวว คณนํ คจฺฉติ. วุตฺตํ เหตํ –
‘‘น ¶ เตน เถโร โส โหติ, เยนสฺส ปลิตํ สิโร;
ปริปกฺโก วโย ตสฺส, โมฆชิณฺโณติ วุจฺจตี’’ติ. (ธ. ป. ๒๖๐);
ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. สุสุกาฬเกโสติ สุฏฺุ กาฬเกโส. ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโตติ เยน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ยุวา, ตํ โยพฺพนํ ภทฺรํ ลทฺธกนฺติ ทสฺเสติ. ปเมน วยสาติ ปมวโย นาม เตตฺตึส วสฺสานิ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ปณฺฑิโต เถโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ปณฺฑิโตติ จ เถโรติ จ คณนํ คจฺฉติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ยมฺหิ สจฺจฺจ ธมฺโม จ, อหึสา สํยโม ทโม;
ส เว วนฺตมโล ธีโร, เถโร อิติ ปวุจฺจตี’’ติ. (ธ. ป. ๒๖๑);
๔๐. อฏฺเม ¶ โจรา พลวนฺโต โหนฺตีติ ปกฺขสมฺปนฺนา, ปริวารสมฺปนฺนา, ธนสมฺปนฺนา, นิวาสฏฺานสมฺปนฺนา, วาหนสมฺปนฺนา จ โหนฺติ. ราชาโน ตสฺมึ สมเย ทุพฺพลา โหนฺตีติ ตสฺมึ สมเย ราชาโน ตาสํ สมฺปตฺตีนํ อภาเวน ทุพฺพลา โหนฺติ. อติยาตุนฺติ พหิทฺธา ชนปทจาริกํ ¶ จริตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อนฺโตนครํ ปวิสิตุํ. นิยฺยาตุนฺติ ‘‘โจรา ชนปทํ วิลุมฺปนฺติ มทฺทนฺติ, เต นิเสเธสฺสามา’’ติ ปมยาเม วา มชฺฌิมยาเม วา ปจฺฉิมยาเม วา นิกฺขมิตุํ ผาสุกํ น โหติ. ตโต อุฏฺาย โจรา มนุสฺเส โปเถตฺวา อจฺฉินฺทิตฺวา คจฺฉนฺติ. ปจฺจนฺติเม วา ชนปเท อนุสฺาตุนฺติ คามํ วาสกรณตฺถาย เสตุํ อตฺถรณตฺถาย โปกฺขรณึ ขณาปนตฺถาย สาลาทีนํ กรณตฺถาย ปจฺจนฺติเม ชนปเท อนุสฺาตุมฺปิ น สุขํ โหติ. พฺราหฺมณคหปติกานนฺติ อนฺโตนครวาสีนํ พฺราหฺมณคหปติกานํ. พาหิรานิ วา กมฺมนฺตานีติ พหิคาเม อาราเม เขตฺตกมฺมนฺตานิ. ปาปภิกฺขู พลวนฺโต โหนฺตีติ ปกฺขุตฺตรา ยสุตฺตรา ปฺุวนฺโต พหุเกหิ อุปฏฺาเกหิ จ อุปฏฺากีหิ จ สมนฺนาคตา ราชราชมหามตฺตสนฺนิสฺสิตา. เปสลา ภิกฺขู ตสฺมึ สมเย ทุพฺพลา โหนฺตีติ ตสฺมึ สมเย ปิยสีลา ภิกฺขู ตาสํ สมฺปตฺตีนํ อภาเวน ทุพฺพลา โหนฺติ. ตุณฺหีภูตา ตุณฺหีภูตาว สงฺฆมชฺเฌ สงฺกสายนฺตีติ ¶ นิสฺสทฺทา หุตฺวา สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺนา กิฺจิ เอกวจนมฺปิ มุขํ อุกฺขิปิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺตา ปชฺฌายนฺตา วิย นิสีทนฺติ. ตยิทนฺติ ¶ ตเทตํ การณํ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพ.
๔๑. นวเม มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตูติ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา การณเหตุ ปฏิปชฺชนเหตูติ อตฺโถ. ายํ ธมฺมํ กุสลนฺติ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํ. เอวรูโป หิ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํ อาราเธตุํ สมฺปาเทตุํ ปูเรตุํ น สกฺโกติ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ สุตฺเต สห วิปสฺสนาย มคฺโค กถิโต.
๔๒. ทสเม ทุคฺคหิเตหีติ อุปฺปฏิปาฏิยา คหิเตหิ. พฺยฺชนปฺปติรูปเกหีติ พฺยฺชนโส ปติรูปเกหิ อกฺขรจิตฺรตาย ลทฺธเกหิ. อตฺถฺจ ธมฺมฺจ ปฏิพาหนฺตีติ สุคฺคหิตสุตฺตนฺตานํ อตฺถฺจ ปาฬิฺจ ปฏิพาหนฺติ, อตฺตโน ทุคฺคหิตสุตฺตนฺตานํเยว อตฺถฺจ ปาฬิฺจ อุตฺตริตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ สุตฺเต สาสนสฺส วุทฺธิ จ ปริหานิ จ กถิตาติ.
สมจิตฺตวคฺโค จตุตฺโถ.