📜
๒. จรวคฺโค
๑. จรสุตฺตวณฺณนา
๑๑. ทุติยสฺส ¶ ¶ ปเม อธิวาเสตีติ จิตฺตํ อธิโรเปตฺวา วาเสติ. นปฺปชหตีติ น ปริจฺจชติ. น วิโนเทตีติ น นีหรติ. น พฺยนฺตีกโรตีติ น วิคตนฺตํ ปริจฺฉินฺนปริวฏุมํ กโรติ. น อนภาวํ คเมตีติ น อนุอภาวํ อวฑฺฒึ วินาสํ คเมติ. จรมฺปีติ จรนฺโตปิ. อนาตาปีติ นิพฺพีริโย. อโนตฺตาปีติ อุปวาทภยรหิโต. สตตนฺติ นิจฺจํ. สมิตนฺติ นิรนฺตรํ. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถํ ตฺวา สุกฺกปกฺเข วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
คาถาสุ เคหนิสฺสิตนฺติ กิเลสนิสฺสิตํ. โมหเนยฺเยสูติ โมหชนเกสุ อารมฺมเณสุ. อภพฺโพติ อภาชนภูโต. ผุฏฺุํ สมฺโพธิมุตฺตมนฺติ อรหตฺตมคฺคสงฺขาตํ อุตฺตมาณํ ผุสิตุํ.
๒. สีลสุตฺตวณฺณนา
๑๒. ทุติเย ¶ สมฺปนฺนสีลาติ ปริปุณฺณสีลา. สมฺปนฺนปาติโมกฺขาติ ปริปุณฺณปาติโมกฺขา. ปาติโมกฺขสํวรสํวุตาติ ¶ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สํวุตา ปิหิตา อุเปตา หุตฺวา วิหรถ. อาจารโคจรสมฺปนฺนาติ อาจาเรน จ โคจเรน จ สมฺปนฺนา สมุปาคตา ภวถ. อณุมตฺเตสุ วชฺเชสูติ อณุปฺปมาเณสุ โทเสสุ. ภยทสฺสาวิโนติ ตานิ อณุมตฺตานิ วชฺชานิ ภยโต ทสฺสนสีลา. สมาทาย สิกฺขถ สิกฺขาปเทสูติ สพฺพสิกฺขาโกฏฺาเสสุ สมาทาตพฺพํ สมาทาย คเหตฺวา สิกฺขถ. ‘‘สมฺปนฺนสีลานํ…เป… สิกฺขาปเทสู’’ติ เอตฺตเกน ธมฺมกฺขาเนน สิกฺขตฺตเย สมาทาเปตฺวา เจว ปฏิลทฺธคุเณสุ จ วณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ อุตฺตริ กาตพฺพํ ทสฺเสนฺโต กิมสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ กิมสฺสาติ กึ ภเวยฺย.
ยตํ จเรติ ยถา จรนฺโต ยโต โหติ สํยโต, เอวํ จเรยฺย. เอส นโย สพฺพตฺถ. อจฺเฉติ ¶ นิสีเทยฺย. ยตเมนํ ปสารเยติ ยํ องฺคปจฺจงฺคํ ปสาเรยฺย, ตํ ยตํ สํยตเมว กตฺวา ปสาเรยฺย. อุทฺธนฺติ อุปริ. ติริยนฺติ มชฺฌํ. อปาจีนนฺติ อโธ. เอตฺตาวตา อตีตา ปจฺจุปฺปนฺนา อนาคตา จ ปฺจกฺขนฺธา กถิตา. ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํ. ชคโต ¶ คตีติ โลกสฺส นิปฺผตฺติ. สมเวกฺขิตา จ ธมฺมานํ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยนฺติ เอเตสํ สพฺพโลเก อตีตาทิเภทานํ ปฺจกฺขนฺธธมฺมานํ อุทยฺจ วยฺจ สมเวกฺขิตา. ‘‘ปฺจกฺขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสตี’’ติ วุตฺเตหิ สมปฺาสาย ลกฺขเณหิ สมฺมา อเวกฺขิตา โหติ. เจโตสมถสามีจินฺติ จิตฺตสมถสฺส อนุจฺฉวิกํ ปฏิปทํ. สิกฺขมานนฺติ ปฏิปชฺชมานํ, ปูรยมานนฺติ อตฺโถ. ปหิตตฺโตติ เปสิตตฺโต. อาหูติ กถยนฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต สีลํ มิสฺสกํ กเถตฺวา คาถาสุ ขีณาสโว กถิโต.
๓. ปธานสุตฺตวณฺณนา
๑๓. ตติเย ¶ สมฺมปฺปธานานีติ สุนฺทรปธานานิ อุตฺตมวีริยานิ. สมฺมปฺปธานาติ ปริปุณฺณวีริยา. มารเธยฺยาภิภูตาติ เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตํ มารเธยฺยํ อภิภวิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา ิตา. เต อสิตาติ เต ขีณาสวา อนิสฺสิตา นาม. ชาติมรณภยสฺสาติ ชาติฺจ มรณฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยสฺส, ชาติมรณสงฺขาตสฺเสว วา ภยสฺส. ปารคูติ ปารงฺคตา. เต ตุสิตาติ เต ขีณาสวา ตุฏฺา นาม. เชตฺวา มารํ สวาหินินฺติ สเสนกํ มารํ ชินิตฺวา ิตา. เต ¶ อเนชาติ เต ขีณาสวา ตณฺหาสงฺขาตาย เอชาย อเนชา นิจฺจลา นาม. นมุจิพลนฺติ มารพลํ. อุปาติวตฺตาติ อติกฺกนฺตา. เต สุขิตาติ เต ขีณาสวา โลกุตฺตรสุเขน สุขิตา นาม. เตเนวาห –
‘‘สุขิตา วต อรหนฺโต, ตณฺหา เนสํ น วิชฺชติ;
อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน, โมหชาลํ ปทาลิต’’นฺติ. (สํ. นิ. ๓.๗๖);
๔. สํวรสุตฺตวณฺณนา
๑๔. จตุตฺเถ ปธานานีติ วีริยานิ. สํวรปฺปธานนฺติ จกฺขาทีนิ สํวรนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ ¶ . ปหานปฺปธานนฺติ กามวิตกฺกาทโย ปชหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ. ภาวนาปฺปธานนฺติ สมฺโพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ. อนุรกฺขณาปฺปธานนฺติ สมาธินิมิตฺตํ อนุรกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํ.
วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีสุ วิเวโก, วิราโค, นิโรโธติ ตีณิปิ นิพฺพานสฺส นามานิ. นิพฺพานํ หิ อุปธิวิเวกตฺตา วิเวโก, ตํ อาคมฺม ราคาทโย วิรชฺชนฺตีติ วิราโค, นิรุชฺฌนฺตีติ นิโรโธ. ตสฺมา วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีสุ อารมฺมณวเสน วา อธิคนฺตพฺพวเสน วา นิพฺพานนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ.
โวสฺสคฺคปริณามินฺติ เอตฺถ ทฺเว โวสฺสคฺคา – ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จ. ตตฺถ วิปสฺสนา ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ ราคํ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค. มคฺโค อารมฺมณวเสน นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค. ตสฺมา โวสฺสคฺคปริณามินฺติ ยถา ภาวิยมาโน ¶ สติสมฺโพชฺฌงฺโค โวสฺสคฺคตฺถาย ปริณมติ, วิปสฺสนาภาวฺจ มคฺคภาวฺจ ปาปุณาติ, เอวํ ตํ ภาเวตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ภทฺทกนฺติ ¶ ลทฺธกํ. สมาธินิมิตฺตํ วุจฺจติ อฏฺิกสฺาทิวเสน อธิคโต สมาธิเยว. อนุรกฺขตีติ สมาธิปาริปนฺถิกธมฺเม ราคโทสโมเห โสเธนฺโต รกฺขติ. เอตฺถ จ อฏฺิกสฺาทิกา ปฺเจว สฺา วุตฺตา, อิมสฺมึ ปน าเน ทสปิ อสุภานิ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิ. เตสํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๐๒ อาทโย) วุตฺโตเยว. คาถาย สํวราทินิปฺผาทกํ วีริยเมว วุตฺตํ. ขยํ ทุกฺขสฺส ปาปุเณติ ทุกฺขกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยาติ.
๕. ปฺตฺติสุตฺตวณฺณนา
๑๕. ปฺจเม อคฺคปฺตฺติโยติ อุตฺตมปฺตฺติโย. อตฺตภาวีนนฺติ อตฺตภาววนฺตานํ. ยทิทํ ราหุ อสุรินฺโทติ โย เอส ราหุ อสุรินฺโท อยํ อคฺโคติ. เอตฺถ ราหุ กิร อสุรินฺโท จตฺตาริ โยชนสหสฺสานิ อฏฺ จ โยชนสตานิ อุจฺโจ, พาหนฺตรมสฺส ทฺวาทสโยชนสตานิ, หตฺถตลปาทตลานํ ปุถุลตา ตีณิ โยชนสตานิ. องฺคุลิปพฺพานิ ปณฺณาส โยชนานิ, ภมุกนฺตรํ ปณฺณาสโยชนํ, นลาฏํ ติโยชนสตํ, สีสํ นวโยชนสตํ. กามโภคีนํ ยทิทํ ราชา มนฺธาตาติ โย เอส ราชา มนฺธาตา นาม, อยํ ทิพฺเพปิ มานุสเกปิ กาเม ปริภฺุชนกานํ ¶ สตฺตานํ อคฺโค นาม. เอส หิ อสงฺเขยฺยายุเกสุ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ หิรฺวสฺสํ วสฺสาเปนฺโต มานุสเก กาเม ทีฆรตฺตํ ปริภฺุชิ. เทวโลเก ¶ ปน ยาว ฉตฺตึสาย อินฺทานํ อายุปฺปมาณํ, ตาว ปณีเต กาเม ปริภฺุชีติ กามโภคีนํ อคฺโค นาม ชาโต. อาธิปเตยฺยานนฺติ อธิปติฏฺานํ เชฏฺกฏฺานํ กโรนฺตานํ. ตถาคโต อคฺคมกฺขายตีติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ คุเณหิ ตถาคโต อคฺโค เสฏฺโ อุตฺตโม อกฺขายติ.
อิทฺธิยา ยสสา ชลนฺติ ทิพฺพสมฺปตฺติสมิทฺธิยา จ ปริวารสงฺขาเตน ยสสา จ ชลนฺตานํ. อุทฺธํ ติริยํ อปาจีนนฺติ อุปริ จ มชฺเฌ จ เหฏฺา จ. ยาวตา ชคโต คตีติ ยตฺตกา โลกนิปฺผตฺติ.
๖. โสขุมฺมสุตฺตวณฺณนา
๑๖. ฉฏฺเ ¶ โสขุมฺมานีติ สุขุมลกฺขณปฏิวิชฺฌนกานิ าณานิ. รูปโสขุมฺเมน สมนฺนาคโต โหตีติ รูเป สณฺหสุขุมลกฺขณปริคฺคาหเกน าเณน สมนฺนาคโต โหติ. ปรเมนาติ อุตฺตเมน. เตน จ รูปโสขุมฺเมนาติ เตน ยาว อนุโลมภาวํ ปตฺเตน สุขุมลกฺขณปริคฺคาหกาเณน. น สมนุปสฺสตีติ นตฺถิภาเวเนว น ปสฺสติ. น ปตฺเถตีติ นตฺถิภาเวเนว น ปตฺเถติ. เวทนาโสขุมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย.
รูปโสขุมฺมตํ ตฺวาติ รูปกฺขนฺธสฺส สณฺหสุขุมลกฺขณปริคฺคาหเกน าเณน สุขุมตํ ชานิตฺวา. เวทนานฺจ สมฺภวนฺติ เวทนากฺขนฺธสฺส จ ปภวํ ชานิตฺวา. สฺา ยโต สมุเทตีติ ยสฺมา การณา สฺากฺขนฺโธ สมุเทติ นิพฺพตฺตติ, ตฺจ ชานิตฺวา. อตฺถํ ¶ คจฺฉติ ยตฺถ จาติ ยสฺมึ าเน นิรุชฺฌติ, ตฺจ ชานิตฺวา. สงฺขาเร ปรโต ตฺวาติ สงฺขารกฺขนฺธํ อนิจฺจตาย ลุชฺชนภาเวน ปรโต ชานิตฺวา. อิมินา หิ ปเทน อนิจฺจานุปสฺสนา กถิตา. ทุกฺขโต โน จ อตฺตโตติ อิมินา ทุกฺขานตฺตานุปสฺสนา. สนฺโตติ กิเลสสนฺตตาย สนฺโต. สนฺติปเท รโตติ นิพฺพาเน รโต. อิติ สุตฺตนฺเต จตูสุ าเนสุ วิปสฺสนาว กถิตา, คาถาสุ โลกุตฺตรธมฺโมปีติ.
๗. ปมอคติสุตฺตวณฺณนา
๑๗-๑๙. สตฺตเม ¶ อคติคมนานีติ นคติคมนานิ. ฉนฺทาคตึ คจฺฉตีติ ฉนฺเทน อคตึ คจฺฉติ, อกตฺตพฺพํ กโรติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาติ ฉนฺเทน, โทเสน, ภเยน, โมเหน. อติวตฺตตีติ อติกฺกมติ. อฏฺมํ อุตฺตานเมว. นวเม ตถาพุชฺฌนกานํ วเสน ทฺวีหิปิ นเยหิ กถิตํ.
๑๐. ภตฺตุทฺเทสกสุตฺตวณฺณนา
๒๐. ทสเม ภตฺตุทฺเทสโกติ สลากภตฺตาทีนํ อุทฺเทสโก. กาเมสุ อสํยตาติ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมหิ อสํยตา. ปริสากสโฏ ¶ จ ปเนส วุจฺจตีติ อยฺจ ปน โส เอวรูปา ปริสากจวโร นาม วุจฺจตีติ อตฺโถ. สมเณนาติ พุทฺธสมเณน. ปริสาย มณฺโฑ จ ปเนส วุจฺจตีติ อยํ เอวรูปา ปริสา วิปฺปสนฺเนน ปริสามณฺโฑติ วุจฺจตีติ.
จรวคฺโค ทุติโย.