📜
๔. จกฺกวคฺโค
๑. จกฺกสุตฺตวณฺณนา
๓๑. จตุตฺถสฺส ¶ ปเม จกฺกานีติ สมฺปตฺติโย. จตุจกฺกํ วตฺตตีติ จตฺตาริ สมฺปตฺติจกฺกานิ วตฺตนฺติ ฆฏิยนฺติเยวาติ อตฺโถ. ปติรูปเทสวาโสติ ยตฺถ จตสฺโส ปริสา สนฺทิสฺสนฺติ, เอวรูเป อนุจฺฉวิเก เทเส วาโส. สปฺปุริสาวสฺสโยติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อวสฺสยนํ เสวนํ ¶ ภชนํ, น ราชานํ. อตฺตสมฺมาปณิธีติ อตฺตโน สมฺมา ปนํ, สเจ ปุพฺเพ อสฺสทฺธาทีหิ ¶ สมนฺนาคโต โหติ, ตานิ ปหาย สทฺธาทีสุ ปติฏฺาปนํ. ปุพฺเพ จ กตปฺุตาติ ปุพฺเพ อุปจิตกุสลตา. อิทเมว เจตฺถ ปมาณํ. เยน หิ าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน กุสลกมฺมํ กตํ โหติ, ตเทว กุสลํ ตํ ปุริสํ ปติรูปเทเส อุปเนติ, สปฺปุริเส ภชาเปติ, โส เอว จ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา เปติ. ปฺุกโตติ กตปฺุโ. สุขฺเจตํธิวตฺตตีติ สุขฺจ เอตํ ปุคฺคลํ อธิวตฺตติ, อวตฺถรตีติ อตฺโถ.
๒. สงฺคหสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ทุติเย สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคณฺหนการณานิ. ทานฺจาติอาทีสุ เอกจฺโจ หิ ทาเนเนว สงฺคณฺหิตพฺโพ โหติ, ตสฺส ทานเมว ทาตพฺพํ. เปยฺยวชฺชนฺติ ปิยวจนํ. เอกจฺโจ หิ ‘‘อยํ ทาตพฺพํ นาม เทติ, เอเกเกน ปน วจเนน สพฺพํ มกฺเขตฺวา นาเสติ, กึ ตสฺส ทาน’’นฺติ วตฺตา โหติ. เอกจฺโจ ‘‘อยํ กิฺจาปิ ทานํ น เทติ, กเถนฺโต ปน เตเลน วิย มกฺเขติ. เอส เทตุ วา มา วา, วจนเมวสฺส สหสฺสํ อคฺฆตี’’ติ วตฺตา โหติ. เอวรูโป ปุคฺคโล ทานํ น ปจฺจาสีสติ, ปิยวจนเมว ปจฺจาสีสติ. ตสฺส ปิยวจนเมว วตฺตพฺพํ. อตฺถจริยาติ อตฺถวฑฺฒนกถา. เอกจฺโจ หิ เนว ทานํ, น ปิยวจนํ ปจฺจาสีสติ, อตฺตโน หิตกถํ วฑฺฒิกถเมว ปจฺจาสีสติ. เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘อิทํ เต กาตพฺพํ, อิทํ น กาตพฺพํ, เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, เอวรูโป น เสวิตพฺโพ’’ติ เอวํ อตฺถจริยกถาว กเถตพฺพา. สมานตฺตตาติ ¶ สมานสุขทุกฺขภาโว. เอกจฺโจ หิ ทานาทีสุ เอกมฺปิ น ปจฺจาสีสติ ¶ , เอกาสเน นิสชฺชํ, เอกปลฺลงฺเก สยนํ, เอกโต โภชนนฺติ เอวํ สมานสุขทุกฺขตํ ปจฺจาสีสติ. โส สเจ คหฏฺสฺส ชาติยา ปพฺพชิตสฺส สีเลน สทิโส โหติ, ตสฺสายํ สมานตฺตตา กาตพฺพา. ตตฺถ ตตฺถ ยถารหนฺติ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ยถานุจฺฉวิกํ สมานตฺตตาติ อตฺโถ. รถสฺสาณีว ยายโตติ ยถา รถสฺส คจฺฉโต อาณิ สงฺคโห นาม โหติ, สา รถํ สงฺคณฺหาติ, เอวมิเม สงฺคหา โลกํ สงฺคณฺหนฺติ. น มาตา ปุตฺตการณาติ ยทิ มาตา เอเต สงฺคเห ปุตฺตสฺส น กเรยฺย, ปุตฺตการณา มานํ วา ปูชํ วา น ลเภยฺย. สงฺคหา ¶ เอเตติ อุปโยควจเน ปจฺจตฺตํ. สงฺคเห เอเตติ วา ปาโ. สมเวกฺขนฺตีติ สมฺมา เปกฺขนฺติ. ปาสํสา จ ภวนฺตีติ ปสํสนียา จ ภวนฺติ.
๓. สีหสุตฺตวณฺณนา
๓๓. ตติเย สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, กาฬสีโห, ปณฺฑุสีโห, เกสรสีโหติ. เตสุ ติณสีโห กโปตวณฺณคาวิสทิโส ติณภกฺโข จ โหติ. กาฬสีโห กาฬคาวิสทิโส ติณภกฺโขเยว. ปณฺฑุสีโห ปณฺฑุปลาสวณฺณคาวิสทิโส มํสภกฺโข. เกสรสีโห ลาขาปริกมฺมกเตเนว มุเขน อคฺคนงฺคุฏฺเน จตูหิ จ ปาทปริยนฺเตหิ สมนฺนาคโต, มตฺถกโตปิสฺส ปฏฺาย ลาขาตูลิกาย กตา วิย ติสฺโส ราชิโย ปิฏฺิมชฺเฌน คนฺตฺวา อนฺตรสตฺถิมฺหิ ทกฺขิณาวตฺตา หุตฺวา ิตา. ขนฺเธ ปนสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกกมฺพลปริกฺเขโป วิย เกสรภาโร โหติ, อวเสสฏฺานํ ปริสุทฺธสาลิปิณฺฑสงฺขจุณฺณปิณฺฑวณฺณํ โหติ. อิเมสุ จตูสุ สีเหสุ อยํ เกสรสีโห อิธ อธิปฺเปโต.
มิคราชาติ ¶ สพฺพมิคคณสฺส ราชา. อาสยาติ วสนฏฺานโต, สุวณฺณคุหโต วา รชตมณิผลิกมโนสิลาคุหโต วา นิกฺขมตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺขมมาโน ปเนส จตูหิ การเณหิ นิกฺขมติ อนฺธการปีฬิโต วา อาโลกตฺถาย, อุจฺจารปสฺสาวปีฬิโต วา เตสํ วิสฺสชฺชนตฺถาย, ชิฆจฺฉาปีฬิโต วา โคจรตฺถาย, สมฺภวปีฬิโต วา อสฺสทฺธมฺมปฏิเสวนตฺถาย. อิธ ปน โคจรตฺถาย นิกฺขมนฺโต อธิปฺเปโต.
วิชมฺภตีติ สุวณฺณตเล วา รชตมณิผลิกมโนสิลาตลานํ วา อฺตรสฺมึ ทฺเว ปจฺฉิมปาเท สมํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุริมปาเท ปุรโต ปสาเรตฺวา สรีรสฺส ปจฺฉาภาคํ อากฑฺฒิตฺวา ปุริมภาคํ ¶ อภิหริตฺวา ปิฏฺึ นาเมตฺวา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา อสนิสทฺทํ กโรนฺโต วิย นาสปุฏานิ โปเถตฺวา สรีรลคฺคํ รชํ วิธุนนฺโต วิชมฺภติ. วิชมฺภนภูมิยฺจ ปน ตรุณวจฺฉโก วิย อปราปรํ ชวติ, ชวโต ปนสฺส สรีรํ อนฺธกาเร ปริพฺภมนฺตํ อลาตํ วิย ขายติ.
อนุวิโลเกตีติ ¶ กสฺมา อนุวิโลเกติ? ปรานุทฺทยตาย. ตสฺมึ กิร สีหนาทํ นทนฺเต ปปาตาวาฏาทีสุ วิสมฏฺาเนสุ จรนฺตา หตฺถิโคกณฺณมหึสาทโย ปาณา ปปาเตปิ อาวาเฏปิ ปตนฺติ, เตสํ อนุทฺทยาย อนุวิโลเกติ. กึ ปนสฺส ลุทฺทสฺส ปรมํสขาทิโน อนุทฺทยา นาม อตฺถีติ? อาม อตฺถิ. ตถา หิ ‘‘กึ เม พหูหิ ฆาติเตหี’’ติ อตฺตโน ¶ โคจรตฺถายาปิ ขุทฺทเก ปาเณ น คณฺหาติ. เอวํ อนุทฺทยํ กโรติ, วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสิ’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๑).
สีหนาทํ นทตีติ ติกฺขตฺตุํ ตาว อภีตนาทํ นทติ. เอวฺจ ปนสฺส วิชมฺภนภูมิยํ ตฺวา นทนฺตสฺส สทฺโท สมนฺตา ติโยชนปเทสํ เอกนินฺนาทํ กโรติ, ตมสฺส นินฺนาทํ สุตฺวา ติโยชนพฺภนฺตรคตา ทฺวิปทจตุปฺปทคณา ยถาาเน าตุํ น สกฺโกนฺติ. โคจราย ปกฺกมตีติ อาหารตฺถาย คจฺฉติ. กถํ? โส หิ วิชมฺภนภูมิยํ ตฺวา ทกฺขิณโต วา วามโต วา อุปฺปตนฺโต อุสภมตฺตํ านํ คณฺหาติ, อุทฺธํ อุปฺปตนฺโต จตฺตาริปิ อฏฺปิ อุสภฏฺานานิ อุปฺปตติ, สเม าเน อุชุกํ ปกฺขนฺทนฺโต โสฬสอุสภมตฺตมฺปิ วีสติอุสภมตฺตมฺปิ านํ ปกฺขนฺทติ, ถลา วา ปพฺพตา วา ปกฺขนฺทนฺโต สฏฺิอุสภมตฺตมฺปิ อสีติอุสภมตฺตมฺปิ านํ ปกฺขนฺทติ, อนฺตรามคฺเค รุกฺขํ วา ปพฺพตํ วา ทิสฺวา ตํ ปริหรนฺโต วามโต วา ทกฺขิณโต วา อุทฺธํ วา อุสภมตฺตํ อปกฺกมติ. ตติยํ ปน สีหนาทํ นทิตฺวา เตเนว สทฺธึ ติโยชเน าเน ปฺายติ, ติโยชนํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา ิโต อตฺตโนว นาทสฺส อนุนาทํ สุณาติ. เอวํ สีเฆน ชเวน ปกฺกมติ.
เยภุยฺเยนาติ ปาเยน. ภยํ สนฺตาสํ สํเวคนฺติ สพฺพํ จิตฺตุตฺราสสฺเสว นามํ. สีหสฺส หิ สทฺทํ สุตฺวา พหู ภายนฺติ, อปฺปกา น ¶ ภายนฺติ. เก ปน เตติ? สมสีโห หตฺถาชานีโย อสฺสาชานีโย อุสภาชานีโย ปุริสาชานีโย ขีณาสโวติ. กสฺมา ปเนเต น ภายนฺตีติ? สมสีโห ตาว ‘‘ชาติโคตฺตกุลสูรภาเวหิ สมาโนสฺมี’’ติ น ภายติ, หตฺถาชานียาทโย อตฺตโน ¶ สกฺกายทิฏฺิพลวตาย น ภายนฺติ, ขีณาสโว สกฺกายทิฏฺิยา ปหีนตฺตา น ภายติ.
พิลาสยาติ ¶ พิเล สยนฺตา พิลวาสิโน อหินกุลโคธาทโย. อุทกาสยาติ อุทกวาสิโน มจฺฉกจฺฉปาทโย. วนาสยาติ วนวาสิโน หตฺถิอสฺสโคกณฺณมิคาทโย. ปวิสนฺตีติ ‘‘อิทานิ อาคนฺตฺวา คณฺหิสฺสตี’’ติ มคฺคํ โอโลเกตฺวา ปวิสนฺติ. ทฬฺเหหีติ ถิเรหิ. วรตฺเตหีติ จมฺมรชฺชูหิ. มหิทฺธิโกติอาทีสุ วิชมฺภนภูมิยํ ตฺวา ทกฺขิณปสฺสาทีหิ อุสภมตฺตํ, อุชุํ วีสติอุสภมตฺตาทิลงฺฆนวเสน มหิทฺธิกตา, เสสมิคานํ อธิปติภาเวน มเหสกฺขตา, สมนฺตา ติโยชนฏฺาเน สทฺทํ สุตฺวา ปลายนฺตานํ วเสน มหานุภาวตา เวทิตพฺพา.
เอวเมว โขติ ภควา เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ ตถา ตถา อตฺตานํ กเถสิ. ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (อ. นิ. ๕.๙๙; ๑๐.๒๑) อิมสฺมึ ตาว สุตฺเต สีหสทิสํ อตฺตานํ กเถสิ. ‘‘ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๖๕) อิมสฺมึ ¶ เวชฺชสทิสํ, ‘‘พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อ. นิ. ๘.๘๕) อิมสฺมึ พฺราหฺมณสทิสํ, ‘‘ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๘๔) อิมสฺมึ มคฺคเทสกปุริสสทิสํ, ‘‘ราชาหมสฺมิ, เสลา’’ติ (สุ. นิ. ๕๕๙; ม. นิ. ๒.๓๙๙) อิมสฺมึ ราชสทิสํ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต สีหสทิสเมว กตฺวา อตฺตานํ กเถนฺโต เอวมาห.
ตตฺรายํ สทิสตา – สีหสฺส กฺจนคุหาทีสุ วสนกาโล วิย หิ ตถาคตสฺส ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารสฺส อปริมิตกาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺฉิมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหเณน เจว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนน จ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปตฺวา วุทฺธิมนฺวาย ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺตึ อนุภวมานสฺส ตีสุ ปาสาเทสุ นิวาสกาโล ทฏฺพฺโพ. สีหสฺส กฺจนคุหาทิโต นิกฺขนฺตกาโล วิย ตถาคตสฺส เอกูนตึสสํวจฺฉเร วิวเฏน ทฺวาเรน กณฺฑกํ อารุยฺห ฉนฺนสหายสฺส นิกฺขมิตฺวา ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมิตฺวา อโนมานทีตีเร พฺรหฺมุนา ทินฺนานิ กาสายานิ ปริทหิตฺวา ปพฺพชิตสฺส สตฺตเม ทิวเส ราชคหํ คนฺตฺวา ¶ ตตฺถ ¶ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวคิริปพฺภาเร กตภตฺตกิจฺจสฺส สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปมเมว มคธรฏฺํ อาคมนตฺถาย ยาว รฺโ ปฏิฺาทานกาโล.
สีหสฺส วิชมฺภนกาโล วิย ตถาคตสฺส ทินฺนปฏิฺสฺส อาฬารกาลามอุปสงฺกมนํ อาทึ กตฺวา ยาว สุชาตาย ¶ ทินฺนปายาสสฺส เอกูนปณฺณาสาย ปิณฺเฑหิ ปริภุตฺตกาโล เวทิตพฺโพ. สีหสฺส สรีรวิธุนนํ วิย สายนฺหสมเย โสตฺติเยน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ โถมิยมานสฺส คนฺธาทีหิ ปูชิยมานสฺส ติกฺขตฺตุํ โพธึ ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห จุทฺทสหตฺถุพฺเพเธ าเน ติณสนฺถรํ อตฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺาย นิสินฺนสฺส ตํขณฺเว มารพลํ วิธเมตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา วิโสเธตฺวา อนุโลมปฺปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมหาสมุทฺทํ ยมกาณมนฺถเนน มนฺเถนฺตสฺส สพฺพฺุตฺาเณ ปฏิวิทฺเธ ตทนุภาเวน ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนํ เวทิตพฺพํ.
สีหสฺส จตุทิสาวิโลกนํ วิย ปฏิวิทฺธสพฺพฺุตฺาณสฺส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วิหริตฺวา ปริภุตฺตมธุปิณฺฑิกาหารสฺส อชปาลนิคฺโรธมูเล มหาพฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนายาจนํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺถ วิหรนฺตสฺส เอกาทสเม ทิวเส ‘‘สฺเว อาสาฬฺหิปุณฺณมา ภวิสฺสตี’’ติ ปจฺจูสสมเย ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ อาฬารุทกานํ กาลกตภาวํ ตฺวา ธมฺมเทสนตฺถาย ปฺจวคฺคิยานํ โอโลกนํ ทฏฺพฺพํ. สีหสฺส โคจรตฺถาย ติโยชนํ คมนกาโล วิย อตฺตโน ปตฺตจีวรํ อาทาย ‘‘ปฺจวคฺคิยานํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ ¶ ปจฺฉาภตฺเต อชปาลนิคฺโรธโต วุฏฺิตสฺส อฏฺารสโยชนมคฺคํ คมนกาโล.
สีหสฺส สีหนาทกาโล วิย ตถาคตสฺส อฏฺารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ปฺจวคฺคิเย สฺาเปตฺวา อจลปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สนฺนิปติเตน เทวคเณน ปริวุตสฺส ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติอาทินา นเยน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาโล เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ จ ปน ปเท เทสิยมาเน ตถาคตสีหสฺส ธมฺมโฆโส เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ คเหตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปฏิจฺฉาเทสิ. สีหสฺส สทฺเทน ขุทฺทกปาณานํ สนฺตาสาปชฺชนกาโล ¶ วิย ตถาคตสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ ทีเปตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺิยา จ นยสหสฺเสหิ วิภชิตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส ทีฆายุกานํ เทวานํ าณสนฺตาสสฺส อุปฺปตฺติกาโล เวทิตพฺโพ.
อปโร ¶ นโย – สีโห วิย สพฺพฺุตํ ปตฺโต ตถาคโต, อาสยภูตาย กนกคุหาย นิกฺขมนํ วิย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนกาโล, วิชมฺภนํ วิย ธมฺมสภํ อุปสงฺกมนกาโล, ทิสาวิโลกนํ วิย ปริสาวิโลกนํ, สีหนาทนทนํ วิย ธมฺมเทสนากาโล, โคจราย ปกฺกมนํ วิย ปรวาทนิมฺมทฺทนตฺถาย คมนํ.
อปโร นโย – สีโห วิย ตถาคโต, หิมวนฺตนิสฺสิตาย กฺจนคุหาย นิกฺขมนํ วิย อารมฺมณวเสน นิพฺพานนิสฺสิตาย ¶ ผลสมาปตฺติยา วุฏฺานํ, วิชมฺภนํ วิย ปจฺจเวกฺขณาณํ, ทิสาวิโลกนํ วิย เวเนยฺยสตฺตวิโลกนํ, สีหนาโท วิย สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมเทสนา, โคจราย ปกฺกมนํ วิย อสมฺปตฺตานํ เวเนยฺยสตฺตานํ สนฺติกูปสงฺกมนํ เวทิตพฺพํ.
ยทาติ ยสฺมึ กาเล. ตถาคโตติ เหฏฺา วุตฺเตหิ อฏฺหิ การเณหิ ตถาคโต. โลเกติ สตฺตโลเก. อุปฺปชฺชตีติ อภินีหารโต ปฏฺาย ยาว โพธิปลฺลงฺกา วา อรหตฺตมคฺคาณา วา อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผเล ปน ปตฺเต อุปฺปนฺโน นาม. อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๔ อาทโย) พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตานิ.
อิติ สกฺกาโยติ อยํ สกฺกาโย, เอตฺตโก สกฺกาโย, น อิโต ภิยฺโย สกฺกาโย อตฺถีติ. เอตฺตาวตา สภาวโต สรสโต ปริยนฺตโต ปริจฺเฉทโต ปริวฏุมโต สพฺเพปิ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทสฺสิตา โหนฺติ. อิติ สกฺกายสมุทโยติ อยํ สกฺกายสฺส สมุทโย นาม. เอตฺตาวตา ‘‘อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติ. อิติ สกฺกายสฺส อตฺถงฺคโมติ อยํ สกฺกายสฺส อตฺถงฺคโม. อิมินาปิ ‘‘อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติ.
วณฺณวนฺโตติ ¶ สรีรวณฺเณน วณฺณวนฺโต. ธมฺมเทสนํ สุตฺวาติ ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปณฺณาสลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา. เยภุยฺเยนาติ ¶ อิธ เก เปติ? อริยสาวเก เทเว. เตสํ หิ ขีณาสวตฺตา จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธาเนน ปตฺตพฺพํ ปตฺตตาย าณสํเวโคปิ. อิตราสํ ปน เทวตานํ ‘‘ตาโส เหโส, ภิกฺขเว, อนิจฺจ’’นฺติ มนสิกโรนฺตานํ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ, พลววิปสฺสนากาเล าณภยมฺปิ อุปฺปชฺชติ. โภติ ธมฺมาลปนมตฺตเมตํ. สกฺกายปริยาปนฺนาติ ปฺจกฺขนฺธปริยาปนฺนา. อิติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ¶ วฏฺฏโทสํ ทสฺเสตฺวา ติลกฺขณาหตํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺเต าณภยํ นาม โอกฺกมติ.
อภิฺายาติ ชานิตฺวา. ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธาณมฺปิ เทสนาาณมฺปิ. ปฏิเวธาณํ นาม เยน าเณน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌิ. เทสนาาณํ นาม เยน าเณน ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. อุภยมฺเปตํ ทสพลสฺส อุเร ชาตาณเมว. เตสุ ธมฺมเทสนาาณํ คเหตพฺพํ. ตํ ปเนส ยาว อฏฺารสพฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ อฺาโกณฺฑฺตฺเถรสฺส โสตาปตฺติผลํ น อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺเตติ นาม. ตสฺมึ อุปฺปนฺเน ปวตฺติตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ. อปฺปฏิปุคฺคโลติ สทิสปุคฺคลรหิโต. ยสสฺสิโนติ ปริวารสมฺปนฺนา. ตาทิโนติ ¶ ลาภาลาภาทีหิ เอกสทิสสฺส.
๔. ปสาทสุตฺตวณฺณนา
๓๔. จตุตฺเถ อคฺเคสุ ปสาทา, อคฺคา วา ปสาทาติ อคฺคปฺปสาทา. ยาวตาติ ยตฺตกา. อปทาติ นิปฺปทา อหิมจฺฉาทโย. ทฺวิปทาติ มนุสฺสปกฺขิอาทโย. จตุปฺปทาติ หตฺถิอสฺสาทโย. พหุปฺปทาติ สตปทิอาทโย. เนวสฺินาสฺิโนติ ภวคฺเค นิพฺพตฺตสตฺตา. อคฺคมกฺขายตีติ คุเณหิ อคฺโค อุตฺตโม เสฏฺโติ อกฺขายติ. อสงฺขตาติ นิพฺพานเมว คเหตฺวา วุตฺตํ. วิราโคติอาทีนิ นิพฺพานสฺเสว นามานิ. ตฺหิ อาคมฺม สพฺพกิเลสา วิรชฺชนฺติ, สพฺเพ ราคมทาทโย มทา นิมฺมทา โหนฺติ, อภาวํ คจฺฉนฺติ, สพฺพา ปิปาสา วินยํ อุเปนฺติ, สพฺเพ อาลยา ¶ สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, วฏฺฏานิ อุปจฺฉิชฺชนฺติ, ตณฺหา ขียนฺติ, วฏฺฏทุกฺขา นิรุชฺฌนฺติ, สพฺเพ ปริฬาหา นิพฺพายนฺติ. ตสฺมา เอตานิ นามานิ ลภติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๕. วสฺสการสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ปฺจเม อนุสฺสริตาติ อนุคนฺตฺวา สริตา, อปราปรํ สริตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ. ทกฺโขติ เฉโก. ตตฺรุปายายาติ ‘‘อิมสฺมึ กาเล อิมํ นาม กตฺตพฺพ’’นฺติ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ อุปายภูตาย ¶ ปฺาย สมนฺนาคโต. อนุโมทิตพฺพนฺติ อภินนฺทิตพฺพํ. ปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. เนว โข ตฺยาหนฺติ เนว โข เต อหํ. กสฺมา ปเนตํ ภควา นาภินนฺทติ, นปฺปฏิกฺขิปตีติ? โลกิยตฺตา นาภินนฺทติ ¶ , โลกิยํ อตฺถํ คเหตฺวา ิตตฺตา นปฺปฏิกฺโกสติ. พหุสฺส ชนตาติ พหุ อสฺส ชนตา. อิทฺจ กรณตฺเถ สามิวจนํ เวทิตพฺพํ. อริเย าเยติ สหวิปสฺสนเก มคฺเค. กลฺยาณธมฺมตา กุสลธมฺมตาติปิ ตสฺเสว นามานิ. ยํ วิตกฺกนฺติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีสุ อฺตรํ. น ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกตีติ กามวิตกฺกาทีสุ เอกมฺปิ น วิตกฺเกติ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. วิตกฺกปเถติ เอตฺถ วิตกฺโกเยว วิตกฺกปโถ. อหฺหิ พฺราหฺมณาติอาทีสุ ปมนเยน ขีณาสวสฺส สีลฺเจว พาหุสจฺจฺจ กถิตํ, ทุติยตติเยหิ ขีณาสวสฺส กิริยวิตกฺกานิ เจว กิริยชฺฌานานิ จ, จตุตฺเถน ขีณาสวภาโว กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
มจฺจุปาสปฺปโมจนนฺติ มจฺจุปาสา ปโมจนกํ มคฺคํ. ายํ ธมฺมนฺติ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํ. ทิสฺวา จ สุตฺวา จาติ าเณเนว ปสฺสิตฺวา จ สุณิตฺวา จ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
๖. โทณสุตฺตวณฺณนา
๓๖. ฉฏฺเ อนฺตรา จ อุกฺกฏฺํ อนฺตรา จ เสตพฺยนฺติ เอตฺถ อุกฺกฏฺาติ อุกฺกาหิ ธารียมานาหิ มาปิตตฺตา เอวํลทฺธโวหารํ นครํ. เสตพฺยนฺติ อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ชาตนครํ. อนฺตราสทฺโท ปน การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ วตฺตติ. ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย อฺตฺร ตถาคตา’’ติ ¶ (อ. นิ. ๖.๔๔; ๑๐.๗๕) จ, ‘‘ชนา ¶ สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มฺจ ตฺจ กิมนฺตร’’นฺติ จ อาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๒๘) การเณ. ‘‘อทฺทสา มํ, ภนฺเต, อฺตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๔๙) ขเณ. ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. ๒๐) จิตฺเต. ‘‘อนฺตราโวสานมาปาที’’ติอาทีสุ เวมชฺเฌ. ‘‘อปิจายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๑) วิวเร. สฺวายมิธ วิวเร วตฺตติ. ตสฺมา อุกฺกฏฺาย จ เสตพฺยสฺส จ วิวเรติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. อีทิเสสุ จ าเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามฺจ นทิฺจ ยาตี’’ติ ¶ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยฺุชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ, อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ. อิธ ปน โยเชตฺวา เอว วุตฺโต.
อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหตีติ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน โหติ, ทีฆมคฺคนฺติ อตฺโถ. กสฺมา ปฏิปนฺโนติ? ตํ ทิวสํ กิร ภควา อิทํ อทฺทส ‘‘มยิ ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺเน โทโณ พฺราหฺมโณ มม ปทเจติยานิ ปสฺสิตฺวา ปทานุปทิโก หุตฺวา มม นิสินฺนฏฺานํ อาคนฺตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ. อถสฺสาหํ เอกํ สจฺจธมฺมํ เทเสสฺสามิ ¶ . พฺราหฺมโณ ตีณิ สามฺผลานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ทฺวาทสปทสหสฺสปริมาณํ โทณคชฺชิตํ นาม วณฺณํ วตฺวา มยิ ปรินิพฺพุเต สกลชมฺพุทีเป อุปฺปนฺนํ มหากลหํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย ภาเชสฺสตี’’ติ. อิมินา การเณน ปฏิปนฺโน. โทโณปิ สุทํ พฺราหฺมโณติ โทโณ พฺราหฺมโณปิ ตโย เวเท ปคุเณ กตฺวา ปฺจสเต มาณวเก สิปฺปํ วาเจนฺโต ตํทิวสํ ปาโตว อุฏฺาย สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สตคฺฆนกํ นิวาเสตฺวา ปฺจสตคฺฆนกํ เอกํสวรคตํ กตฺวา อามุตฺตยฺสุตฺโต รตฺตวฏฺฏิกา อุปาหนา อาโรหิตฺวา ปฺจสตมาณวกปริวาโร ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ปาเทสูติ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺาเนสุ. จกฺกานีติ ลกฺขณจกฺกานิ. กึ ปน ภควโต คจฺฉนฺตสฺส อกฺกนฺตฏฺาเน ปทํ ปฺายตีติ? น ปฺายติ ¶ . กสฺมา? สุขุมตฺตา มหาพลตฺตา มหาชนานุคฺคเหน จ. พุทฺธานฺหิ สุขุมจฺฉวิตาย อกฺกนฺตฏฺานํ ตูลปิจุโน ปติฏฺิตฏฺานํ วิย โหติ, ปทวฬฺโช น ปฺายติ. ยถา จ พลวโต วาตชวสินฺธวสฺส ปทุมินิปตฺเตปิ อกฺกนฺตมตฺตเมว โหติ, เอวํ มหาพลตาย ตถาคเตน อกฺกนฺตฏฺานํ อกฺกนฺตมตฺตเมว โหติ, น ตตฺถ ปทวฬฺโช ปฺายติ. พุทฺธานฺจ อนุปทํ มหาชนกาโย ¶ คจฺฉติ, ตสฺส สตฺถุ ปทวฬฺชํ ทิสฺวา มทฺทิตุํ อวิสหนฺตสฺส คมนวิจฺเฉโท ภเวยฺย. ตสฺมา อกฺกนฺตอกฺกนฺตฏฺาเน โยปิ ปทวฬฺโช ภเวยฺย, โส อนฺตรธายเตว. โทโณ ปน พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส อธิฏฺานวเสน ปสฺสิ. ภควา หิ ยสฺส ปทเจติยํ ทสฺเสตุกาโม โหติ, ตํ อารพฺภ ‘‘อสุโก นาม ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺาติ. ตสฺมา มาคณฺฑิยพฺราหฺมโณ วิย อยมฺปิ พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส อธิฏฺานวเสน อทฺทส.
ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนกํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ อุตฺตมทมโถ นาม อรหตฺตมคฺโค, อุตฺตมสมโถ นาม อรหตฺตมคฺคสมาธิ, ตทุภยํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ ¶ . ทนฺตนฺติ นิพฺพิเสวนํ. คุตฺตนฺติ โคปิตํ. สํยตินฺทฺริยนฺติ รกฺขิตินฺทฺริยํ. นาคนฺติ ฉนฺทาทีหิ อคจฺฉนโต, ปหีนกิเลเส ปุน อนาคจฺฉนโต, อาคุํ อกรณโต, พลวนฺตฏฺเนาติ จตูหิ การเณหิ นาคํ.
เทโว โน ภวํ ภวิสฺสตีติ เอตฺถ ‘‘เทโว โน ภว’’นฺติ เอตฺตาวตาปิ ปุจฺฉา นิฏฺิตา ภเวยฺย, อยํ ปน พฺราหฺมโณ ‘‘อนาคเต มเหสกฺโข เอโก เทวราชา ภวิสฺสตี’’ติ อนาคตวเสน ปุจฺฉาสภาเคเนว กเถนฺโต เอวมาห. ภควาปิสฺส ปุจฺฉาสภาเคเนว กเถนฺโต น โข อหํ, พฺราหฺมณ, เทโว ภวิสฺสามีติ อาห. เอส นโย สพฺพตฺถ. อาสวานนฺติ ¶ กามาสวาทีนํ จตุนฺนํ. ปหีนาติ โพธิปลฺลงฺเก สพฺพฺุตฺาณาธิคเมเนว ปหีนา. อนุปลิตฺโต โลเกนาติ ตณฺหาทิฏฺิเลปานํ ปหีนตฺตา สงฺขารโลเกน อนุปลิตฺโต. พุทฺโธติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ อิติ มํ ธาเรหิ.
เยนาติ เยน อาสเวน. เทวูปปตฺยสฺสาติ เทวูปปตฺติ อสฺส มยฺหํ ภเวยฺย. วิหงฺคโมติ อากาสจโร คนฺธพฺพกายิกเทโว. วิทฺธสฺตาติ ¶ วิธมิตา. วินฬีกตาติ วิคตนฬา วิคตพนฺธนา กตา. วคฺคูติ สุนฺทรํ. โตเยน นุปลิปฺปตีติ อุทกโต รตนมตฺตํ อจฺจุคฺคมฺม ิตํ สรํ โสภยมานํ ภมรคณํ หาสยมานํ โตเยน น ลิปฺปติ. ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณาติ เทสนาปริโยสาเน ตีณิ มคฺคผลานิ ปาปุณิตฺวา ทฺวาทสหิ ปทสหสฺเสหิ โทณคชฺชิตํ นาม วณฺณํ กเถสิ, ตถาคเต จ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีปตเล อุปฺปนฺนํ มหากลหํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย ภาเชสีติ.
๗. อปริหานิยสุตฺตวณฺณนา
๓๗. สตฺตเม นิพฺพานสฺเสว สนฺติเกติ นิพฺพานสนฺติเกเยว จรติ. สีเล ปติฏฺิโตติ ปาติโมกฺขสีเล ปติฏฺิโต. เอวํ ¶ วิหารีติ เอวํ วิหรนฺโต. อาตาปีติ อาตาเปน วีริเยน สมนฺนาคโต. โยคกฺเขมสฺสาติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส. ปมาเท ภยทสฺสิวาติ ปมาทํ ภยโต ปสฺสนฺโต.
๘. ปติลีนสุตฺตวณฺณนา
๓๘. อฏฺเม ¶ ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจติ ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ ปาฏิเอกฺกํ คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺิสจฺจานิ ปนุณฺณานิ นีหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ. สมวยสฏฺเสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา, สฏฺาติ วิสฺสฏฺา, สมฺมา อวยา สฏฺา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเสโน, สมฺมา วิสฺสฏฺสพฺพเอสโนติ อตฺโถ. ปติลีโนติ นิลีโน เอกีภาวํ อุปคโต. ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํ. เอตฺถ จ สมณาติ ปพฺพชฺชูปคตา, พฺราหฺมณาติ โภวาทิโน. ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ ปาเฏกฺกสจฺจานิ. นุณฺณานีติ นีหฏานิ. ปนุณฺณานีติ สุฏฺุ นีหฏานิ. จตฺตานีติ วิสฺสฏฺานิ. วนฺตานีติ วมิตานิ. มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ กตานิ. ปหีนานีติ ปชหิตานิ. ปฏินิสฺสฏฺานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อาโรหนฺติ, เอวํ ปฏินิสฺสชฺชิตานิ. สพฺพาเนเวตานิ ¶ คหิตคหณสฺส วิสฺสฏฺภาวเววจนานิ.
กาเมสนา ปหีนา โหตีติ อนาคามิมคฺเคน ปหีนา. ภเวสนา ปน อรหตฺตมคฺเคน ปหียติ. ‘‘พฺรหฺมจริยํ เอสิสฺสามิ คเวสิสฺสามี’’ติ เอวํ ¶ ปวตฺตชฺฌาสยสงฺขาตา พฺรหฺมจริเยสนาปิ อรหตฺตมคฺเคเนว ปฏิปฺปสฺสทฺธึ วูปสมํ คจฺฉติ. ทิฏฺิพฺรหฺมจริเยสนา ปน โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิปฺปสมฺภตีติ เวทิตพฺพา. เอวํ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ จตุตฺถชฺฌาเนน ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร วูปสนฺตอสฺสาสปสฺสาโส นาม โหติ. อสฺมิมาโนติ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนโก นววิธมาโน.
คาถาสุ กาเมสนา ภเวสนาติ เอตา ทฺเว เอสนา, พฺรหฺมจริเยสนา สหาติ ตาหิเยว สห พฺรหฺมจริเยสนาติ ติสฺโสปิ เอตา. อิธ ตฺวา เอสนา ปฏินิสฺสฏฺาติ อิมินา ปเทน สทฺธึ โยชนา กาตพฺพา. อิติ สจฺจปรามาโส, ทิฏฺิฏฺานา สมุสฺสยาติ ‘‘อิติ สจฺจํ อิติ สจฺจ’’นฺติ คหณปรามาโส จ ทิฏฺิสงฺขาตาเยว ทิฏฺิฏฺานา จ เย สมุสฺสิตตฺตา อุคฺคนฺตฺวา ิตตฺตา สมุสฺสยาติ วุจฺจนฺติ, เต สพฺเพปิ. อิธ ตฺวา ทิฏฺิฏฺานา สมูหตาติ อิมินา ปเทน สทฺธึ โยชนา กาตพฺพา. กสฺส ปน เอตา เอสนา ปฏินิสฺสฏฺา, เอเต จ ทิฏฺิฏฺานา สมูหตาติ? สพฺพราควิรตฺตสฺส ตณฺหากฺขยวิมุตฺติโน. โย หิ สพฺพราเคหิปิ วิรตฺโต, ตณฺหากฺขเย จ นิพฺพาเน ปวตฺตาย ¶ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สมนฺนาคโต, เอตสฺส เอสนา ปฏินิสฺสฏฺา, ทิฏฺิฏฺานา จ สมูหตา ¶ . ส เว สนฺโตติ โส เอวรูโป กิเลสสนฺตตาย สนฺโต. ปสฺสทฺโธติ ทฺวีหิ กายจิตฺตปสฺสทฺธีหิ ปสฺสทฺโธ. อปราชิโตติ สพฺพกิเลเส ชินิตฺวา ิตตฺตา เกนจิ อปราชิโต. มานาภิสมยาติ มานสฺส ปหานาภิสมเยน. พุทฺโธติ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา ิโต. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเตปิ คาถาสุปิ ขีณาสโวว กถิโตติ.
๙. อุชฺชยสุตฺตวณฺณนา
๓๙. นวเม สงฺฆาตํ อาปชฺชนฺตีติ วธํ มรณํ อาปชฺชนฺติ. นิจฺจทานนฺติ สลากภตฺตํ. อนุกุลยฺนฺติ อมฺหากํ ปิตูหิ ปิตามเหหิ ทินฺนตฺตา เอวํ กุลานุกุลวเสน ยชิตพฺพํ, ทาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อสฺสเมธนฺติอาทีสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺตีติ อสฺสเมโธ, ทฺวีหิ ปริยฺเหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส เปตฺวา ภูมิฺจ ปุริเส จ อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยฺสฺเสตํ อธิวจนํ. ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธ, จตูหิ ¶ ปริยฺเหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธึ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส ยฺสฺเสตํ อธิวจนํ. สมฺมเมตฺถ ปาสนฺตีติ สมฺมาปาโส, ทิวเส ทิวเส สมฺมํ ขิปิตฺวา ตสฺส ปติโตกาเส เวทึ กตฺวา สํหาริเมหิ ยูปาทีหิ สรสฺสตินทิยา นิมุคฺโคกาสโต ปภุติ ปฏิโลมํ คจฺฉนฺเตน ยชิตพฺพสฺส สพฺพยาคสฺเสตํ อธิวจนํ. วาชเมตฺถ ปิวนฺตีติ วาชเปยฺยํ, เอเกน ปริยฺเน สตฺตรสหิ ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เพลุวยูปสฺส สตฺตรสกทกฺขิณสฺส ยฺสฺเสตํ อธิวจนํ. นตฺถิ ¶ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ. นวหิ ปริยฺเหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธึ ภูมิยา ปุริเสหิ จ อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส สพฺพเมธปริยายนามสฺส อสฺสเมธวิกปฺปสฺเสตํ อธิวจนํ. มหารมฺภาติ มหากิจฺจา มหากรณียา. อปิจ ปาณาติปาตสมารมฺภสฺส มหนฺตตายปิ มหารมฺภาเยว. น เต โหนฺติ มหปฺผลาติ เอตฺถ นิรวเสสตฺเถ สาวเสสรูปนํ กตํ. ตสฺมา อิฏฺผเลน นิปฺผลาว โหนฺตีติ อตฺโถ. อิทฺจ ปาณาติปาตสมารมฺภเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน ตตฺถ อนฺตรนฺตรา ทานํ ทิยฺยติ, ตํ อิมินา สมารมฺเภน อุปหตตฺตา มหปฺผลํ น โหติ, มนฺทผลํ โหตีติ อตฺโถ. หฺเรติ หฺนฺติ. ยชนฺติ อนุกุลํ สทาติ เย อฺเ อนุกุลํ ยชนฺติ, ปุพฺพปุริเสหิ ยิฏฺตฺตา ปจฺฉิมปุริสาปิ ยชนฺตีติ อตฺโถ. เสยฺโย โหตีติ วิเสโสว โหติ. น ปาปิโยติ ปาปํ กิฺจิ น โหติ.
๑๐. อุทายิสุตฺตวณฺณนา
๔๐. ทสเม ¶ อภิสงฺขตนฺติ ราสิกตํ. นิรารมฺภนฺติ ปาณสมารมฺภรหิตํ. ยฺนฺติ เทยฺยธมฺมํ. ตฺหิ ยชิตพฺพตฺตา ยฺนฺติ วุจฺจติ. กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน. อุปสํยนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ. กุลํ คตินฺติ วฏฺฏกุลฺเจว วฏฺฏคติฺจ อติกฺกนฺตา. ยฺสฺส ¶ โกวิทาติ จตุภูมกยฺเ กุสลา. ยฺเติ ปกติทาเน. สทฺเธติ มตกทาเน. หพฺยํ กตฺวาติ หุนิตพฺพํ เทยฺยธมฺมํ อุปกปฺเปตฺวา. สุเขตฺเต พฺรหฺมจาริสูติ พฺรหฺมจาริสงฺขาเต สุเขตฺตมฺหีติ อตฺโถ. สุปฺปตฺตนฺติ สุฏฺุ ปตฺตํ. ทกฺขิเณยฺเยสุ ยํ กตนฺติ ยํ ทกฺขิณาย ¶ อนุจฺฉวิเกสุ อุปกปฺปิตํ, ตํ สุหุตํ สุยิฏฺํ สุปฺปตฺตนฺติ อตฺโถ. สทฺโธติ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานํ สทฺทหนตาย สทฺโธ. มุตฺเตน เจตสาติ วิสฺสฏฺเน จิตฺเตน. อิมินาสฺส มุตฺตจาคํ ทีเปตีติ.
จกฺกวคฺโค จตุตฺโถ.