📜
๕. ปริสวคฺควณฺณนา
๔๓. ปฺจมสฺส ¶ ปเม อุตฺตานาติ ปากฏา อปฺปฏิจฺฉนฺนา. คมฺภีราติ คุฬฺหา ปฏิจฺฉนฺนา. อุทฺธตาติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตา. อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติ. จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตา. มุขราติ มุขขรา ขรวจนา. วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปลาปิโน. มุฏฺสฺสตีติ ¶ วิสฺสฏฺสติโน. อสมฺปชานาติ นิปฺปฺา. อสมาหิตาติ จิตฺเตกคฺคตามตฺตสฺสาปิ อลาภิโน. ปากตินฺทฺริยาติ ปกติยา ิเตหิ วิวเฏหิ อรกฺขิเตหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพ.
๔๔. ทุติเย ¶ ภณฺฑนชาตาติ ภณฺฑนํ วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค, ตํ เตสํ ชาตนฺติ ภณฺฑนชาตา. ตถา ‘‘มยํ ตุมฺเห ทณฺฑาเปสฺสาม พนฺธาเปสฺสามา’’ติอาทิวจนปฺปวตฺติยา สฺชาตกลหา. อยํ ตาว คิหีสุ นโย. ปพฺพชิตา ปน อาปตฺติวีติกฺกมวาจํ วทนฺตา กลหชาตา นาม. วิวาทาปนฺนาติ วิรุทฺธวาทํ อาปนฺนา. มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตาติ คุณานํ ฉินฺทนฏฺเน ทุพฺภาสิตา วาจา มุขสตฺติโยติ วุจฺจนฺติ, ตาหิ วิตุทนฺตา วิชฺฌนฺตา. สมคฺคาติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ เอเตสํ กรเณน สมคฺคตาย สหิตา. ปิยจกฺขูหีติ เมตฺตาจกฺขูหิ.
๔๕. ตติเย อคฺควตีติ อุตฺตมปุคฺคลวตี, อคฺคาย วา อุตฺตมาย ปฏิปตฺติยา สมนฺนาคตา. ตโต วิปรีตา อนคฺควตี. พาหุลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา. สาสนํ สิถิลํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกา. โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ โอกฺกมนํ วุจฺจติ อวคมนฏฺเน ปฺจ นีวรณานิ, เตน ปฺจนีวรณปูรเณ ปุพฺพงฺคมาติ วุตฺตํ โหติ. ปวิเวเกติ อุปธิวิเวเก นิพฺพาเน. นิกฺขิตฺตธุราติ ติวิเธปิ วิเวเก โอโรปิตธุรา. น วีริยํ อารภนฺตีติ ทุวิธมฺปิ วีริยํ น กโรนฺติ. อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ ปุพฺเพ อปฺปตฺตสฺส ฌานวิปสฺสนามคฺคผลวิเสสสฺส ปตฺติอตฺถาย. อิตรํ ¶ ปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ. ปจฺฉิมา ชนตาติ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกชโน ¶ . ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชตีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ กตํ อนุกโรนฺโต ทิฏฺสฺส เตสํ อาจารสฺส อนุคตึ อาปชฺชติ นาม. เสสํ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํ.
๔๖. จตุตฺเถ อริยาติ อริยสาวกปริสา. อนริยาติ ปุถุชฺชนปริสา. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺตีติ เปตฺวา ตณฺหํ เตภูมกา ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ นาม, เอตฺตกเมว ทุกฺขํ, อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ นตฺถีติ ยถาสภาวโต นปฺปชานนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เสสปเทสุ ปน ตสฺส ทุกฺขสฺส สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทโย นาม, ตสฺสาเยว ตณฺหาย, ทฺวินฺนมฺปิ วา เตสํ สจฺจานํ อจฺจนฺตกฺขโย อสมุปฺปตฺติ ทุกฺขนิโรโธ นาม, อฏฺงฺคิโก อริยมคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา นามาติ ¶ เอวํ อิมสฺมึ สุตฺเต จตูหิ สจฺเจหิ จตฺตาโร มคฺคา จ จตฺตาริ จ ผลานิ กถิตานิ.
๔๗. ปฺจเม ปริสากสโฏติ กสฏปริสา กจวรปริสา ปลาปปริสาติ อตฺโถ. ปริสามณฺโฑติ ปสนฺนปริสา สารปริสาติ อตฺโถ. ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺตีติ ฉนฺเทน อคตึ คจฺฉนฺติ, อกตฺตพฺพํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิมานิ ปน จตฺตาริ อคติคมนานิ ภณฺฑภาชนีเย จ วินิจฺฉยฏฺาเน จ ลพฺภนฺติ. ตตฺถ ภณฺฑภาชนีเย ตาว อตฺตโน ภารภูตานํ ภิกฺขูนํ อมนาเป ภณฺฑเก ปตฺเต ตํ ปริวตฺเตตฺวา มนาปํ เทนฺโต ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ นาม. อตฺตโน ปน อภารภูตานํ มนาเป ภณฺฑเก ปตฺเต ตํ ปริวตฺเตตฺวา อมนาปํ เทนฺโต โทสาคตึ คจฺฉติ นาม. ภณฺฑกภาชนียวตฺถฺุจ ิติกฺจ อชานนฺโต โมหาคตึ ¶ คจฺฉติ นาม. มุขรานํ วา ราชาทินิสฺสิตานํ วา ‘‘อิเม เม อมนาเป ภณฺฑเก ทินฺเน อนตฺถมฺปิ กเรยฺยุ’’นฺติ ภเยน ปริวตฺเตตฺวา มนาปํ เทนฺโต ภยาคตึ คจฺฉติ นาม. โย ปน เอวํ น คจฺฉติ, สพฺเพสํ ตุลาภูโต ปมาณภูโต มชฺฌตฺโต หุตฺวา ยํ ยสฺส ปาปุณาติ, ตฺเว ตสฺส เทติ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ น คจฺฉติ นาม. วินิจฺฉยฏฺาเน ปน อตฺตโน ภารภูตสฺส ครุกาปตฺตึ ลหุกาปตฺตีติ กตฺวา กเถนฺโต ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ นาม. อิตรสฺส ลหุกาปตฺตึ ครุกาปตฺตีติ กตฺวา กเถนฺโต โทสาคตึ คจฺฉติ นาม. อาปตฺติวุฏฺานํ ปน สมุจฺจยกฺขนฺธกฺจ อชานนฺโต โมหาคตึ คจฺฉติ นาม. มุขรสฺส วา ราชปูชิตสฺส วา ‘‘อยํ เม ครุกํ กตฺวา อาปตฺตึ กเถนฺตสฺส อนตฺถมฺปิ กเรยฺยา’’ติ ครุกเมว ลหุกาติ กตฺวา กเถนฺโต ภยาคตึ คจฺฉติ นาม. โย ปน สพฺเพสํ ยถาภูตเมว กเถติ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ น คจฺฉติ นาม.
๔๘. ฉฏฺเ ¶ โอกฺกาจิตวินีตาติ ทุพฺพินีตา. โน ปฏิปุจฺฉาวินีตาติ น ปุจฺฉิตฺวา วินีตา. คมฺภีราติ ปาฬิวเสน คมฺภีรา สลฺลสุตฺตสทิสา. คมฺภีรตฺถาติ อตฺถวเสน คมฺภีรา มหาเวทลฺลสุตฺตสทิสา. โลกุตฺตราติ โลกุตฺตรอตฺถทีปกา ¶ . สฺุตาปฏิสํยุตฺตาติ สตฺตสฺุํ ธมฺมมตฺตเมว ปกาสกา อสงฺขตสํยุตฺตสทิสา. น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺตีติ วิชานนตฺถาย จิตฺตํ น อุปฏฺเปนฺติ, นิทฺทายนฺติ วา อฺวิหิตา วา โหนฺติ. อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพนฺติ อุคฺคเหตพฺเพ จ ปริยาปุณิตพฺเพ จ. กวิตาติ ¶ กวีหิ กตา. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. จิตฺตกฺขราติ วิจิตฺรอกฺขรา. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. พาหิรกาติ สาสนโต พหิภูตา. สาวกภาสิตาติ เตสํ เตสํ สาวเกหิ ภาสิตา. สุสฺสูสนฺตีติ อกฺขรจิตฺตตาย เจว สรสมฺปตฺติยา จ อตฺตมนา หุตฺวา สุณนฺติ. น เจว อฺมฺํ ปฏิปุจฺฉนฺตีติ อฺมฺํ อตฺถํ วา อนุสนฺธึ วา ปุพฺพาปรํ วา น ปุจฺฉนฺติ. น จ ปฏิวิจรนฺตีติ ปุจฺฉนตฺถาย จาริกํ น วิจรนฺติ. อิทํ กถนฺติ อิทํ พฺยฺชนํ กถํ โรเปตพฺพํ กินฺติ โรเปตพฺพํ? อิมสฺส โก อตฺโถติ อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถ, กา อนุสนฺธิ, กึ ปุพฺพาปรํ? อวิวฏนฺติ ปฏิจฺฉนฺนํ. น วิวรนฺตีติ น อุคฺฆาเฏนฺติ. อนุตฺตานีกตนฺติ อปากฏํ กตํ. น อุตฺตานึ กโรนฺตีติ ปากฏํ น กโรนฺติ. กงฺขาานิเยสูติ กงฺขาย การณภูเตสุ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพ.
๔๙. สตฺตเม อามิสครูติ จตุปจฺจยครุกา โลกุตฺตรธมฺมํ ลามกโต คเหตฺวา ิตปริสา. สทฺธมฺมครูติ นว โลกุตฺตรธมฺเม ครุเก กตฺวา จตฺตาโร ปจฺจเย ลามกโต คเหตฺวา ิตปริสา. อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต. ปฺาวิมุตฺโตติ ปฺาย วิมุตฺโต สุกฺขวิปสฺสกขีณาสโว. กายสกฺขีติ กาเยน ฌานผสฺสํ ผุสิตฺวา ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา ิโต. ทิฏฺิปฺปตฺโตติ ¶ ทิฏฺนฺตํ ปตฺโต. อิเม ทฺเวปิ ฉสุ าเนสุ ลพฺภนฺติ. สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโต. อยมฺปิ ฉสุ าเนสุ ลพฺภติ. ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. สทฺธํ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี. อิเม ทฺเวปิ ปมมคฺคสมงฺคิโน. กลฺยาณธมฺโมติ สุนฺทรธมฺโม. ทุสฺสีโล ปาปธมฺโมติ นิสฺสีโล ลามกธมฺโม. อิมํ กสฺมา คณฺหนฺติ? สพฺเพสุ หิ เอกสทิเสสุ ชาเตสุ ¶ สีลวนฺเตสุ พลวคารวํ น โหติ, เอกจฺเจสุ ปน ทุสฺสีเลสุ สติ สีลวนฺตานํ อุปริ พลวคารวํ โหตีติ มฺนฺตา คณฺหนฺติ. เต เตน ลาภํ ลภนฺตีติ เต ภิกฺขู เอกจฺจานํ วณฺณํ เอกจฺจานํ อวณฺณํ กเถตฺวา จตฺตาโร ปจฺจเย ลภนฺติ. คถิตาติ ตณฺหาย คนฺถิตา. มุจฺฉิตาติ ตณฺหาวเสเนว มุจฺฉิตา. อชฺโฌปนฺนาติ อชฺโฌสาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา ¶ ิตา. อนาทีนวทสฺสาวิโนติ อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค อาทีนวํ อปสฺสนฺตา. อนิสฺสรณปฺาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ฉนฺทราคอปกฑฺฒนาย นิสฺสรณปฺาย วิรหิตา อิทมตฺถํ เอตนฺติ อชานนฺตา. ปริภฺุชนฺตีติ สจฺฉนฺทราคา หุตฺวา ปริภฺุชนฺติ.
สุกฺกปกฺเข อุภโตภาควิมุตฺโตติอาทีสุ อยํ สตฺตนฺนมฺปิ อริยปุคฺคลานํ สงฺเขปปกาสนา – เอโก ภิกฺขุ ปฺาธุเรน อภินิวิฏฺโ อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติ. โส ตสฺมึ ขเณ ธมฺมานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ าเนสุ กายสกฺขิ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุภโตภาควิมุตฺโต นาม. สมาปตฺตีหิ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา มคฺเคน สมุจฺเฉทวิมุตฺติยาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ทฺวีหิ วา ภาเคหิ วิมุตฺโตติ อตฺโถ. อปโร ปฺาธุเรน อภินิวิฏฺโ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตุํ ¶ อสกฺโกนฺโต สุกฺขวิปสฺสโกว หุตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติ. โส ตสฺมึ ขเณ ธมฺมานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ าเนสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ ปฺาวิมุตฺโต นาม. อปโร สทฺธาธุเรน อภินิวิฏฺโ อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติ. โส ตสฺมึ ขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ าเนสุ กายสกฺขิ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุภโตภาควิมุตฺโต นาม. อปโร สทฺธาธุเรน อภินิวิฏฺโ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต สุกฺขวิปสฺสโกว หุตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติ. โส ตสฺมึ ขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ ปฺาวิมุตฺโต นาม.
๕๐. อฏฺเม วิสมาติ สปกฺขลนฏฺเน วิสมา. สมาติ นิปกฺขลนฏฺเน สมา. อธมฺมกมฺมานีติ อุทฺธมฺมานิ กมฺมานิ. อวินยกมฺมานีติ อุพฺพินยานิ กมฺมานิ.
๕๑. นวเม ¶ อธมฺมิกาติ นิทฺธมฺมา. ธมฺมิกาติ ธมฺมยุตฺตา.
๕๒. ทสเม อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณาทิจตุพฺพิธํ อธิกรณํ. อาทิยนฺตีติ คณฺหนฺติ. สฺาเปนฺตีติ ชานาเปนฺติ. น จ สฺตฺตึ อุปคจฺฉนฺตีติ สฺาปนตฺถํ น สนฺนิปตนฺติ. น จ นิชฺฌาเปนฺตีติ น เปกฺขาเปนฺติ. น จ นิชฺฌตฺตึ อุปคจฺฉนฺตีติ อฺมฺํ นิชฺฌาปนตฺถาย น สนฺนิปตนฺติ. อสฺตฺติพลาติ อสฺตฺติเยว พลํ เอเตสนฺติ อสฺตฺติพลา ¶ . อปฺปฏินิสฺสคฺคมนฺติโนติ เยสํ หิ เอวํ โหติ – ‘‘สเจ อมฺเหหิ คหิตํ อธิกรณํ ธมฺมิกํ ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสาม. สเจ อธมฺมิกํ, วิสฺสชฺเชสฺสามา’’ติ, เต ปฏินิสฺสคฺคมนฺติโน นาม ¶ โหนฺติ. อิเม ปน น ตถา มนฺเตนฺตีติ อปฺปฏินิสฺสคฺคมนฺติโน. ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺสาติ ทิฏฺิถาเมน จ ทิฏฺิปรามาเสน จ อภินิวิสิตฺวา. อิทเมว สจฺจนฺติ อิทํ อมฺหากํ วจนเมว สจฺจํ. โมฆมฺนฺติ อวเสสานํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ. สุกฺกปกฺโข อุตฺตานตฺโถเยวาติ.
ปริสวคฺโค ปฺจโม.
ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ