📜
๕. โรหิตสฺสวคฺโค
๑. สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา
๔๑. ปฺจมสฺส ¶ ปเม าณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุาณทสฺสนสฺส ปฏิลาภาย. ทิวาสฺํ อธิฏฺาตีติ ทิวาติ เอวํ สฺํ อธิฏฺาติ. ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา อาโลกสฺา มนสิ กตา, ตเถว ตํ รตฺติมฺปิ มนสิ กโรติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. สปฺปภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุาโณภาเสน สโหภาสํ. กิฺจาปิ ¶ อาโลกสทิสํ กตํ, อตฺโถ ปเนตฺถ น เอวํ สลฺลกฺเขตพฺโพ. ทิพฺพจกฺขุาณาโลโก หิ อิธาธิปฺเปโต.
วิทิตาติ ปากฏา หุตฺวา. กถํ ปน เวทนา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตีติ? อิธ ภิกฺขุ วตฺถุํ ปริคฺคณฺหาติ, อารมฺมณํ ปริคฺคณฺหาติ. ตสฺส ปริคฺคหิตวตฺถารมฺมณตาย ตา เวทนา ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ ตฺวา เอวํ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา ติฏฺนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ นาม. สฺาวิตกฺเกสุปิ เอเสว นโย.
อุทยพฺพยานุปสฺสีติ อุทยฺจ วยฺจ ปสฺสนฺโต. อิติ รูปนฺติ เอวํ รูปํ เอตฺตกํ รูปํ น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถีติ. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ เอวํ รูปสฺส อุปฺปาโท. อตฺถงฺคโมติ ปน เภโท อธิปฺเปโต. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทฺจ ปน เมตํ, ภิกฺขเว, สนฺธาย ภาสิตนฺติ, ภิกฺขเว, ยํ มยา เอตํ ปุณฺณกปฺเห ‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ’’นฺติอาทิ ภาสิตํ, ตํ อิทํ ผลสมาปตฺตึ สนฺธาย ภาสิตนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถ สงฺขายาติ าเณน ชานิตฺวา. โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเก. ปโรปรานีติ อุจฺจาวจานิ อุตฺตมาธมานิ. อิฺชิตนฺติ จลิตํ. นตฺถิ กุหิฺจิ โลเกติ ¶ โลกสฺมึ กตฺถจิ เอกกฺขนฺเธปิ เอกายตเนปิ เอกธาตุยาปิ เอการมฺมเณปิ นตฺถิ. สนฺโตติ ปจฺจนีกกิเลสวูปสเมน สนฺโต. วิธูโมติ ¶ ¶ โกธธูเมน วิคตธูโม. เอวเมตฺถ สุตฺตนฺเต มคฺเคกคฺคตมฺปิ กเถตฺวา คาถาย ผลสมาปตฺติเยว กถิตาติ.
๒. ปฺหพฺยากรณสุตฺตวณฺณนา
๔๒. ทุติเย โย จ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ, ชานาติ อนุธมฺมตนฺติ โย เอเตสํ ปฺหานํ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน พฺยากรณํ ชานาติ. จตุปฺหสฺส กุสโล, อาหุ ภิกฺขุํ ตถาวิธนฺติ ตถาวิธํ ภิกฺขุํ เตสุ จตูสุ ปฺเหสุ กุสโลติ เอวํ วทนฺติ. ทุราสโท ทุปฺปสโหติ ปเรหิ ฆฏฺเฏตุํ วา อภิภวิตุํ วา น สกฺกา. คมฺภีโรติ สตฺตสีทนฺตรมหาสมุทฺโท วิย คมฺภีโร. ทุปฺปธํสิโยติ ทุมฺโมจาปโย, คหิตคฺคหณํ วิสฺสชฺชาเปตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. อตฺเถ อนตฺเถ จาติ วฑฺฒิยฺจ อวฑฺฒิยฺจ. อตฺถาภิสมยาติ อตฺถสมาคเมน. ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตีติ ธิติสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ‘‘ปณฺฑิโต อย’’นฺติ เอวํ ปวุจฺจติ.
๓-๔. โกธครุสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๔๓-๔๔. ตติเย โกธครุ น สทฺธมฺมครูติ โกธํ คารเวน ครุํ กตฺวา คณฺหาติ, น สทฺธมฺมํ, สทฺธมฺมํ ปน อคารเวน ลามกํ กตฺวา คณฺหาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
วิรูหนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, สฺชาตมูลาย วา สทฺธาย ปติฏฺหนฺติ อจลา ภวนฺติ. จตุตฺเถ โกธครุตาติ โกธมฺหิ สคารวตา. เอส ¶ นโย สพฺพตฺถ.
๕. โรหิตสฺสสุตฺตวณฺณนา
๔๕. ปฺจเม ยตฺถาติ จกฺกวาฬโลกสฺส เอโกกาเส ภุมฺมํ. น จวติ น อุปปชฺชตีติ อิทํ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธิวเสน คหิตํ. คมเนนาติ ปทคมเนน. โลกสฺส อนฺตนฺติ สตฺถา สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติ. าเตยฺยนฺติอาทีสุ าตพฺพํ ทฏฺพฺพํ ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. อิติ เทวปุตฺเตน จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺโต ปุจฺฉิโต, สตฺถารา สงฺขารโลกสฺส กถิโต ¶ . โส ปน ‘‘อตฺตโน ¶ ปฺเหน สทฺธึ สตฺถุ พฺยากรณํ สเมตี’’ติ สฺาย สมฺปหํสนฺโต อจฺฉริยนฺติอาทิมาห.
ทฬฺหธมฺมาติ ทฬฺหธนุ อุตฺตมปฺปมาเณน ธนุนา สมนฺนาคโต. ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโย. สิกฺขิโตติ ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโต. กตหตฺโถติ อุสภปฺปมาเณปิ วาลคฺคํ วิชฺฌิตุํ สมตฺถภาเวน กตหตฺโถ. กตูปาสโนติ กตสรกฺเขโป ทสฺสิตสิปฺโป. อสเนนาติ กณฺเฑน. อติปาเตยฺยาติ อติกฺกเมยฺย. ยาวตา โส ตาลจฺฉาทึ อติกฺกเมยฺย, ตาวตา กาเลน เอกํ จกฺกวาฬํ อติกฺกมามีติ อตฺตโน ชวสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ.
ปุรตฺถิมา สมุทฺทา ปจฺฉิโมติ ยถา ปุรตฺถิมา สมุทฺทา ¶ ปจฺฉิมสมุทฺโท ทูเร, เอวํ เม ทูเร ปทวีติหาโร อโหสีติ วทติ. โส กิร ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิโต ปาทํ ปสาเรตฺวา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ อติกฺกมติ, ปุน ทุติยปาทํ ปสาเรตฺวา ปรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ อติกฺกมติ. อิจฺฉาคตนฺติ อิจฺฉา เอว. อฺตฺเรวาติ นิปฺปปฺจตํ ทสฺเสติ. ภิกฺขาจารกาเล กิเรส นาคลตาทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา อโนตตฺเต มุขํ โธวิตฺวา กาเล สมฺปตฺเต อุตฺตรกุรุมฺหิ ปิณฺฑาย จริตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ นิสินฺโน ภตฺตกิจฺจํ กโรติ, ตตฺถ มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ปุน ชวติ. วสฺสสตายุโกติ ตทา ทีฆายุกกาโล โหติ, อยํ ปน วสฺสสตาวสิฏฺเ อายุมฺหิ คมนํ อารภิ. วสฺสสตชีวีติ ตํ วสฺสสตํ อนนฺตราเยน ชีวนฺโต. อนฺตราเยว กาลงฺกโตติ จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺตํ อปฺปตฺวา อนฺตราว มโต. โส ปน ตตฺถ กาลํ กตฺวาปิ อาคนฺตฺวา อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺติ.
อปฺปตฺวาติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ อปฺปตฺวา. ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส. อนฺตกิริยนฺติ ปริยนฺตกรณํ. กเฬวเรติ อตฺตภาเว. สสฺิมฺหิ สมนเกติ สสฺเ สจิตฺตเก. โลกนฺติ ทุกฺขสจฺจํ. โลกสมุทยนฺติ ¶ สมุทยสจฺจํ. โลกนิโรธนฺติ นิโรธสจฺจํ. ปฏิปทนฺติ มคฺคสจฺจํ. อิติ ‘‘นาหํ, อาวุโส, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ ติณกฏฺาทีสุ ปฺเปมิ, อิมสฺมึ ปน จตุมหาภูติเก กายสฺมึเยว ปฺเปมี’’ติ ทสฺเสติ. สมิตาวีติ สมิตปาโป. นาสีสตีติ น ปตฺเถติ. ฉฏฺํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๗. สุวิทูรสุตฺตวณฺณนา
๔๗. สตฺตเม ¶ ¶ สุวิทูรวิทูรานีติ เกนจิ ปริยาเยน อนาสนฺนานิ หุตฺวา สุวิทูราเนว วิทูรานิ. นภฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จาติ อากาสฺจ มหาปถวี จ. ตตฺถ กิฺจาปิ ปถวิโต อากาสํ นาม น ทูเร, ทฺวงฺคุลมตฺเตปิ โหติ. อฺมฺํ อลคฺคนฏฺเน ปน ‘‘สุวิทูรวิทูเร’’ติ วุตฺตํ. เวโรจโนติ สูริโย. สตฺจ, ภิกฺขเว, ธมฺโมติ จตุสติปฏฺานาทิเภโท สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺโม. อสตฺจ ธมฺโมติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตเภโท อสฺสทฺธมฺโม.
ปภงฺกโรติ อาโลกกโร. อพฺยายิโก โหตีติ อวิคจฺฉนสภาโว โหติ. สตํ สมาคโมติ ปณฺฑิตานํ มิตฺตสนฺถววเสน สมาคโม. ยาวาปิ ¶ ติฏฺเยฺยาติ ยตฺตกํ อทฺธานํ ติฏฺเยฺย. ตเถว โหตีติ ตาทิโสว โหติ, ปกตึ น ชหติ. ขิปฺปํ หิ เวตีติ สีฆํ วิคจฺฉติ.
๘. วิสาขสุตฺตวณฺณนา
๔๘. อฏฺเม ปฺจาลปุตฺโตติ ปฺจาลพฺราหฺมณิยา ปุตฺโต. โปริยา วาจายาติ ปริปุณฺณวาจาย. วิสฺสฏฺายาติ อปลิพุทฺธาย. อเนลคลายาติ นิทฺโทสาย เจว อคฬิตาย จ อปติตปทพฺยฺชนาย. ปริยาปนฺนายาติ วิวฏฺฏปริยาปนฺนาย. อนิสฺสิตายาติ วฏฺฏํ อนิสฺสิตาย. วิวฏฺฏนิสฺสิตเมว กตฺวา กเถติ, วฏฺฏนิสฺสิตํ กตฺวา น กเถตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
นาภาสมานนฺติ น อกเถนฺตํ. อมตํ ปทนฺติ นิพฺพานปทํ. ภาสเยติ โอภาเสยฺย. โชตเยติ ตสฺเสว เววจนํ. ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชนฺติ อพฺภุคฺคตฏฺเน นวโลกุตฺตรธมฺโม อิสีนํ ธโช นาม วุจฺจติ, ตเมว ปคฺคณฺเหยฺย อุกฺขิเปยฺย, อุจฺจํ กตฺวา กเถยฺยาติ อตฺโถ. นวโลกุตฺตรธมฺมทีปกํ สุภาสิตํ ธโช เอเตสนฺติ สุภาสิตธชา. อิสโยติ พุทฺธาทโย อริยา. ธมฺโม หิ อิสินํ ธโชติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว โลกุตฺตรธมฺโม อิสีนํ ธโช นามาติ.
๙. วิปลฺลาสสุตฺตวณฺณนา
๔๙. นวเม ¶ ¶ สฺาวิปลฺลาสาติ สฺาย วิปลฺลตฺถภาวา, จตสฺโส วิปรีตสฺาโยติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ ¶ เอเสว นโย. อนิจฺเจ, ภิกฺขเว, นิจฺจนฺติ สฺาวิปลฺลาโสติ อนิจฺเจ วตฺถุสฺมึ ‘‘นิจฺจํ อิท’’นฺติ เอวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺา, สฺาวิปลฺลาโสติ อตฺโถ. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อนตฺตนิ จ อตฺตาติ อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ เอวํสฺิโนติ อตฺโถ. มิจฺฉาทิฏฺิหตาติ น เกวลํ สฺิโนว, สฺาย วิย อุปฺปชฺชมานาย มิจฺฉาทิฏฺิยาปิ หตา. ขิตฺตจิตฺตาติ เต สฺาทิฏฺิโย วิย อุปฺปชฺชมาเนน ขิตฺเตน จิตฺเตน สมนฺนาคตา. วิสฺิโนติ เทสนามตฺตเมตํ, วิปรีตสฺาจิตฺตทิฏฺิโนติ อตฺโถ. เต โยคยุตฺตา มารสฺสาติ เต มารสฺส โยเค ยุตฺตา นาม โหนฺติ. อโยคกฺเขมิโนติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺพานํ อปฺปตฺตา. สตฺตาติ ปุคฺคลา. พุทฺธาติ จตุสจฺจพุทฺธา. อิมํ ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํ. สจิตฺตํ ปจฺจลทฺธาติ สกํ จิตฺตํ ปฏิลภิตฺวา. อนิจฺจโต ทกฺขุนฺติ อนิจฺจภาเวน อทฺทสํสุ. อสุภตทฺทสุนฺติ อสุภํ อสุภโตเยว อทฺทสํสุ. สมฺมาทิฏฺิสมาทานาติ คหิตสมฺมาทสฺสนา. สพฺพํ ทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ สมติกฺกนฺตา.
๑๐. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา
๕๐. ทสเม ¶ อุปกฺกิเลสาติ วิโรจิตุํ อทตฺวา อุปกฺกิลิฏฺภาวกรเณน อุปกฺกิเลสา. มหิกาติ หิมํ. ธูโม รโชติ ธูโม จ รโช จ. ราหูติ ปุริมา ตโย อสมฺปตฺตอุปกฺกิเลสา, ราหุ ปน สมฺปตฺตอุปกฺกิเลสวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ. สมณพฺราหฺมณา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺตีติ คุณปฺปตาเปน น ตปนฺติ, คุโณภาเสน น ภาสนฺติ, คุณวิโรจเนน น วิโรจนฺติ. สุราเมรยปานา อปฺปฏิวิรตาติ ปฺจวิธาย สุราย จตุพฺพิธสฺส เมรยสฺส จ ปานโต อวิรตา.
อวิชฺชานิวุตาติ ¶ ¶ อวิชฺชาย นิวาริตา ปิหิตา. ปิยรูปาภินนฺทิโนติ ปิยรูปํ สาตรูปํ อภินนฺทมานา ตุสฺสมานา. สาทิยนฺตีติ คณฺหนฺติ. อวิทฺทสูติ อนฺธพาลา. สเนตฺติกาติ ตณฺหาโยตฺเตเนว สโยตฺตา. กฏสินฺติ อตฺตภาวํ. โฆรนฺติ กกฺขฬํ. อิมสฺมึ สุตฺเตปิ คาถาสุปิ วฏฺฏเมว กถิตนฺติ.
โรหิตสฺสวคฺโค ปฺจโม.
ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ