📜
(๑๓) ๓. ภยวคฺโค
๑. อตฺตานุวาทสุตฺตวณฺณนา
๑๒๑. ตติยสฺส ¶ ¶ ปเม อตฺตานุวาทภยนฺติ อตฺตานํ อนุวทนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกภยํ. ปรานุวาทภยนฺติ ปรสฺส อนุวาทโต อุปฺปชฺชนกภยํ. ทณฺฑภยนฺติ ทฺวตฺตึส กมฺมการณา ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํ. ทุคฺคติภยนฺติ จตฺตาโร อปาเย ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตฺตานุวาทภยนฺติอาทีสุ อตฺตานุวาทภยํ ตาว ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตํ หิรี สมุฏฺาติ, สาสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ชเนติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ. โส ตสฺมึ สีเล ปติฏฺาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺาติ. ปรานุวาทภยํ ปน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พหิทฺธา โอตฺตปฺปํ สมุฏฺาติ, ตทสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ชเนติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ. โส ตสฺมึ สีเล ปติฏฺาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺาติ. ทุคฺคติภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตํ หิรี สมุฏฺาติ, สาสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ชเนติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ. โส ตสฺมึ สีเล ปติฏฺาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺาติ.
๒. อูมิภยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. ทุติเย อุทโกโรหนฺตสฺสาติ อุทกํ โอตรนฺตสฺส. ปาฏิกงฺขิตพฺพานีติ อิจฺฉิตพฺพานิ. สุสุกาภยนฺติ จณฺฑมจฺฉภยํ. มุขาวรณํ มฺเ กโรนฺตีติ มุขปิทหนํ วิย กโรนฺติ. โอทริกตฺตสฺสาติ ¶ มโหทรตาย มหคฺฆสภาวสฺส. อรกฺขิเตเนว กาเยนาติอาทีสุ กายทฺวาเร ติวิธสฺส สํวรสฺส อภาวโต อรกฺขิเตน กาเยน. วจีทฺวาเร จตุพฺพิธสฺส สํวรสฺส อภาวโต อรกฺขิตาย วาจาย.
๓. ปมนานากรณสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. ตติเย ตทสฺสาเทตีติ ตํ ฌานํ สุขสฺสาเทน อสฺสาเทติ. นิกาเมตีติ ปตฺเถติ. วิตฺตึ ¶ อาปชฺชตีติ ตุฏฺึ อาปชฺชติ. ตทธิมุตฺโตติ ¶ ตสฺมึ อธิมุตฺโต, ตํ วา อธิมุตฺโต. ตพฺพหุลวิหารีติ เตน ฌาเนน พหุลํ วิหรนฺโต. สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ สหภาวํ คจฺฉติ, ตตฺถ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. กปฺโป อายุปฺปมาณนฺติ เอตฺถ ปมชฺฌานํ อตฺถิ หีนํ, อตฺถิ มชฺฌิมํ, อตฺถิ ปณีตํ. ตตฺถ หีเนน อุปฺปนฺนานํ กปฺปสฺส ตติโย โกฏฺาโส อายุปฺปมาณํ, มชฺฌิเมน อุปฑฺฒกปฺโป, ปณีเตน กปฺโป. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. นิรยมฺปิ คจฺฉตีติ นิรยคมนียสฺส กมฺมสฺส อปฺปหีนตฺตา อปราปรํ คจฺฉติ, น อนนฺตรเมว. ตสฺมึเยว ภเว ปรินิพฺพายตีติ ตสฺมึเยว รูปภเว ตฺวา ปรินิพฺพายติ, น เหฏฺา โอตรติ. ยทิทํ คติยา อุปปตฺติยา สตีติ ยํ อิทํ คติยา จ อุปปตฺติยา จ สติ เสขสฺส อริยสาวกสฺส ปฏิสนฺธิวเสน เหฏฺา อโนตริตฺวา ตสฺมึเยว รูปภเว อุปริ ทุติยตติยาทีสุ อฺตรสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปรินิพฺพานํ, ปุถุชฺชนสฺส ปน นิรยาทิคมนํ, อิทํ นานากรณนฺติ อตฺโถ.
ทฺเว กปฺปาติ เอตฺถาปิ ทุติยชฺฌานํ วุตฺตนเยเนว ติวิธํ โหติ. ตตฺถ ปณีตภาวเนน นิพฺพตฺตานํ อฏฺกปฺปา อายุปฺปมาณํ, มชฺฌิเมน จตฺตาโร, หีเนน ทฺเว. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. จตฺตาโร ¶ กปฺปาติ เอตฺถ ยํ เหฏฺา วุตฺตํ ‘‘กปฺโป, ทฺเว กปฺปา’’ติ, ตมฺปิ อาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กปฺโปติ จ คุณสฺสปิ นามํ, ตสฺมา กปฺโป ทฺเว กปฺปา จตฺตาโร กปฺปาติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปมํ วุตฺโต กปฺโป, โส ทฺเว วาเร คเณตฺวา เอเกน คุเณน ทฺเว กปฺปา โหนฺติ, ทุติเยน จตฺตาโร, ปุน เต จตฺตาโร กปฺปาติ อิเมหิ จตูหิ คุเณหิ คุณิตา เอเกน คุเณน อฏฺ โหนฺติ, ทุติเยน โสฬส, ตติเยน ทฺวตฺตึส, จตุตฺเถน จตุสฏฺีติ. เอวมิธ ปณีตชฺฌานวเสน จตุสฏฺิ กปฺปา คหิตาติ เวทิตพฺพา. ปฺจ กปฺปสตานีติ อิทํ ปณีตสฺเสว อุปปตฺติชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตํ. เวหปฺผเลสุ วา ปมชฺฌานภูมิอาทีสุ วิย ติณฺณํ พฺรหฺมโลกานํ อภาวโต เอตฺตกเมว อายุปฺปมาณํ. ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ.
๔. ทุติยนานากรณสุตฺตวณฺณนา
๑๒๔. จตุตฺเถ ¶ รูปเมว รูปคตํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจโต, อาพาธฏฺเน โรคโต, อนฺโต ปทุสฺสนฏฺเน คณฺฑโต, อนุปวิฏฺฏฺเน สลฺลโต, สทุกฺขฏฺเน อฆโต, สมฺปีฬนฏฺเน อาพาธโต, อวิเธยฺยฏฺเน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเน ปโลกโต, นิสฺสตฺตฏฺเน สฺุโต, อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตโต. เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต’’ติ ¶ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํ, ‘‘สฺุโต อนตฺตโต’’ติ ทฺวีหิ อนตฺตลกฺขณํ, เสเสหิ ทุกฺขลกฺขณํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. สมนุปสฺสตีติ าเณน ปสฺสติ. เอวํ ปฺจกฺขนฺเธ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺโต ตโย มคฺเค ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกโรติ. สุทฺธาวาสานํ ¶ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ ตตฺถ ิโต จตุตฺถชฺฌานํ ภาเวตฺวา อุปปชฺชติ.
๕-๖. เมตฺตาสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๑๒๕-๑๒๖. ปฺจเม ปมชฺฌานวเสน เมตฺตา, ทุติยาทิวเสน กรุณาทโย ทสฺสิตา. ฉฏฺํ จตุตฺเถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๗. ปมตถาคตอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๗. สตฺตเม ปาตุภาวาติ ปาตุภาเวน. กุจฺฉึ โอกฺกมตีติ เอตฺถ กุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหตีติ อตฺโถ. โอกฺกนฺเต หิ ตสฺมึ เอวํ โหติ, น โอกฺกมมาเน. อปฺปมาโณติ วุฑฺฒิปฺปมาโณ, วิปุโลติ อตฺโถ. อุฬาโรติ ตสฺเสว เววจนํ. เทวานํ เทวานุภาวนฺติ เอตฺถ เทวานํ อยมานุภาโว – นิวตฺถวตฺถสฺส ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส, ตถา วิมานสฺส, ตํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. โลกนฺตริกาติ ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอเกโก โลกนฺตริโก โหติ, ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อฺมฺํ อาหจฺจ ปิตานํ มชฺเฌ โอกาโส วิย. โส ปน โลกนฺตริกนิรโย ปริมาณโต อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาโณ โหติ. อฆาติ ¶ นิจฺจวิวฏา. อสํวุตาติ เหฏฺาปิ อปฺปติฏฺา. อนฺธการาติ ตมภูตา. อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺตินิวารณโต อนฺธภาวกรณติมิสาย สมนฺนาคตา. ตตฺถ กิร จกฺขุวิฺาณํ น ชายติ. เอวํมหิทฺธิกานนฺติ จนฺทิมสูริยา กิร เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปฺายนฺติ, เอวํมหิทฺธิกา. เอเกกาย ทิสาย ¶ นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสนฺติ, เอวํมหานุภาวา. อาภา นานุโภนฺตีติ ปภา นปฺปโหนฺติ. เต กิร จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน จรนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตฺจ อติกฺกมิตฺวา โลกนฺตรนิรยา. ตสฺมา เตสํ ตตฺถ อาภา นปฺปโหนฺติ.
เยปิ ตตฺถ สตฺตาติ เยปิ ตสฺมึ โลกนฺตรมหานิรเย สตฺตา อุปปนฺนา. กึ ปน กมฺมํ กตฺวา ¶ ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ? ภาริยํ ทารุณํ มาตาปิตูนํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานฺจ อุปริ อปราธํ, อฺฺจ ทิวเส ทิวเส ปาณวธาทิสาหสิกกมฺมํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ตมฺพปณฺณิทีเป อภยโจรนาคโจราทโย วิย. เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ, วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติ. เต รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปพฺพตปาเท ลคฺคนฺติ. ยทา สํสปฺปนฺตา อฺมฺสฺส หตฺถปาสคตา โหนฺติ, อถ ‘‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’’ติ มฺมานา ตตฺถ พฺยาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารกอุทเก ปตนฺติ, วาเต ปหรนฺเตปิ มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ, ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก ปิฏฺปิณฺฑิ วิย วิลียนฺติ. อฺเปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตาติ โภ ยถา มยํ มหาทุกฺขํ อนุภวาม, เอวํ อฺเปิ กิร สตฺตา อิทํ ทุกฺขํ อนุภวนตฺถาย อิธูปปนฺนาติ ตํทิวสํ ปสฺสนฺติ. อยํ ปน โอภาโส เอกยาคุปานมตฺตมฺปิ น ติฏฺติ. ยาวตา นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺโธ อารมฺมณํ วิภาเวติ ¶ , ตตฺตกํ กาลํ โหติ. ทีฆภาณกา ปน ‘‘อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตเมว วิชฺชุโอภาโส วิย นิจฺฉริตฺวา กึ อิทนฺติ ภณนฺตานํเยว อนฺตรธายตี’’ติ วทนฺติ.
๘. ทุติยตถาคตอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๘. อฏฺเม ตณฺหาทิฏฺีหิ อลฺลียิตพฺพฏฺเน อาลโยติ ปฺจ กามคุณา, สกลเมว วา วฏฺฏํ. อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, อาลโย อาราโม เอติสฺสาติ อาลยารามา. อาลเย รตาติ อาลยรตา ¶ . อาลเย สมฺมุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตา. อนาลเย ธมฺเมติ อาลยปฏิปกฺเข วิวฏฺฏูปนิสฺสิเต อริยธมฺเม. สุสฺสูสตีติ โสตุกาโม โหติ. โสตํ โอทหตีติ โสตํ เปติ. อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปตีติ อาชานนตฺถาย จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺเปติ. มาโนติ มฺนา, มฺิตพฺพฏฺเน วา สกลํ วฏฺฏเมว. มานวินเย ธมฺเมติ มานวินยธมฺเม. อุปสมปฏิปกฺโข อนุปสโม, อนุปสนฺตฏฺเน วา วฏฺฏเมว อนุปสโม นาม. โอปสมิเกติ อุปสมกเร วิวฏฺฏูปนิสฺสิเต. อวิชฺชาย คตา สมนฺนาคตาติ อวิชฺชาคตา. อวิชฺชณฺฑโกเสน ปริโยนทฺธตฺตา อณฺฑํ วิย ภูตาติ อณฺฑภูตา. สมนฺตโต โอนทฺธาติ ปริโยนทฺธา. อวิชฺชาวินเยติ อวิชฺชาวินโย วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํนิสฺสิเต ธมฺเม เทสิยมาเนติ อตฺโถ. อิติ ¶ อิมสฺมึ สุตฺเต จตูสุ าเนสุ วฏฺฏํ, จตูสุ วิวฏฺฏํ กถิตํ.
๙. อานนฺทอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๙. นวเม ¶ ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนายาติ เย ภควนฺตํ ปสฺสิตุกามา เถรํ อุปสงฺกมนฺติ, เย วา ‘‘อายสฺมา กิรานนฺโท สมนฺตปาสาทิโก อภิรูโป ทสฺสนีโย พหุสฺสุโต สงฺฆโสภโน’’ติ เถรสฺส คุเณ สุตฺวา อาคจฺฉนฺติ, เต สนฺธาย ‘‘ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมตี’’ติ วุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อตฺตมนาติ ‘‘สวเนน โน ทสฺสนํ สเมตี’’ติ สกมนา ตุฏฺจิตฺตา. ธมฺมนฺติ ‘‘กจฺจิ, อาวุโส, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โยนิโสมนสิการกมฺมํ กโรถ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ ปูเรถา’’ติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารธมฺมํ. ตตฺถ ภิกฺขุนีสุ ‘‘กจฺจิ, ภคินิโย, อฏฺ ครุธมฺเม สมาทาย วตฺตถา’’ติ อิทมฺปิ นานากรณํ โหติ. อุปาสเกสุ ‘‘สฺวาคตํ, อุปาสก, น เต กิฺจิ สีสํ วา องฺคํ วา รุชฺชติ, อโรคา เต ปุตฺตภาตโร’’ติ น เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ, เอวํ ปน กโรติ – ‘‘กถํ, อุปาสกา, ตีณิ สรณานิ ปฺจ สีลานิ รกฺขถ, มาสสฺส อฏฺ อุโปสเถ กโรถ, มาตาปิตูนํ อุปฏฺานวตฺตํ ปูเรถ, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ ปฏิชคฺคถา’’ติ. อุปาสิกาสุปิ เอเสว นโย.
๑๐. จกฺกวตฺติอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๓๐. ทสเม ขตฺติยปริสาติ อภิสิตฺตา อนภิสิตฺตา จ ขตฺติยา ¶ . เต หิ กิร ‘‘ราชา จกฺกวตฺตี นาม อภิรูโป ปาสาทิโก โหติ, อากาเสน ¶ วิจรนฺโต รชฺชํ อนุสาสติ, ธมฺมิโก ธมฺมราชา’’ติ ตสฺส คุณกถํ สุตฺวา สวเนน ทสฺสนมฺหิ สเมนฺเต อตฺตมนา โหนฺติ. ภาสตีติ ‘‘กถํ, ตาตา, ราชธมฺมํ ปูเรถ, ปเวณึ รกฺขถา’’ติ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. พฺราหฺมเณสุ ปน ‘‘กถฺจ, อาจริยา, มนฺเต วาเจถ, อนฺเตวาสิกา มนฺเต คณฺหนฺติ, ทกฺขิณํ วา วตฺถานิ วา สีลํ วา ลภถา’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. คหปตีสุ ‘‘กถํ, ตาตา, น โว ราชกุลโต ทณฺเฑน วา พนฺธเนน วา ปีฬา อตฺถิ, สมฺมา เทโว ธารํ อนุปฺปเวจฺฉติ, สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. สมเณสุ ‘‘กถํ, ภนฺเต, กจฺจิ ปพฺพชิตปริกฺขารา สุลภา, สมณธมฺเม นปฺปมชฺชถา’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรตีติ.
ภยวคฺโค ตติโย.