📜
(๑๗) ๒. ปฏิปทาวคฺโค
๑. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๖๑. ทุติยสฺส ¶ ปเม สุขปฏิกฺเขเปน ทุกฺขา ปฏิปชฺชิตพฺพโต ปฏิปทา เอติสฺสาติ ทุกฺขาปฏิปทา. อสีฆปฺปวตฺติตาย ครุภาเวน ทนฺธา อภิฺา เอติสฺสาติ ทนฺธาภิฺา. อิมินาว นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๒. วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา
๑๖๒. ทุติเย ¶ อภิกฺขณนฺติ อภิณฺหํ. อานนฺตริยนฺติ อนนฺตรวิปากทายกํ มคฺคสมาธึ. อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตผลตฺถาย. ปฺจินฺทฺริยานีติ วิปสฺสนาปฺจมกานิ ปฺจินฺทฺริยานิ. ปฺินฺทฺริยนฺติ หิ เอตฺถ วิปสฺสนาปฺาว ปฺินฺทฺริยนฺติ อธิปฺเปตํ. เสสเมตฺถ ปาฬิวเสน อุตฺตานเมว.
อิมาสํ ปน ปฏิปทานํ อยํ อาวิภาวกถา – อิธ ภิกฺขุ ปุพฺเพ อกตาภินิเวโส ปุพฺพภาเค รูปปริคฺคเห กิลมติ, อรูปปริคฺคเห กิลมติ, ปจฺจยปริคฺคเห กิลมติ, ตีสุ อทฺธาสุ กิลมติ, มคฺคามคฺเค กิลมติ. เอวํ ปฺจสุ ¶ าเนสุ กิลมนฺโต วิปสฺสนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนํ ปตฺวาปิ อุทยพฺพยานุปสฺสเน, ภงฺคานุปสฺสเน, ภยตุปฏฺาเน, อาทีนวานุปสฺสเน, นิพฺพิทานุปสฺสเน, มุจฺจิตุกมฺยตาาเณ, สงฺขารุเปกฺขาาเณ, อนุโลมาเณ, โคตฺรภุาเณติ อิเมสุ นวสุ วิปสฺสนาาเณสุปิ กิลมิตฺวาว โลกุตฺตรมคฺคํ ปาปุณาติ. ตสฺส โส โลกุตฺตรมคฺโค เอวํ ทุกฺเขน ครุภาเวน สจฺฉิกตตฺตา ทุกฺขปฏิปโท ทนฺธาภิฺโ นาม ชาโต. โย ปน ปุพฺพภาเค ปฺจสุ าเณสุ กิลมนฺโต อปรภาเค นวสุ วิปสฺสนาาเณสุ อกิลมิตฺวาว มคฺคํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺส โส มคฺโค เอวํ ทุกฺเขน อครุภาเวน สจฺฉิกตตฺตา ทุกฺขปฏิปโท ขิปฺปาภิฺโ นาม ชาโต. อิมินา อุปาเยน อิตราปิ ทฺเว เวทิตพฺพา.
โคณปริเยสกอุปมาหิ ¶ เจตา วิภาเวตพฺพา – เอกสฺส หิ ปุริสสฺส จตฺตาโร โคณา ปลายิตฺวา อฏวึ ปวิฏฺา. โส สกณฺฏเก สคหเน วเน เต ปริเยสนฺโต คหนมคฺเคเนว กิจฺเฉน กสิเรน คนฺตฺวา คหนฏฺาเนเยว นิลีเน โคเณปิ กิจฺเฉน กสิเรน อทฺทส. เอโก กิจฺเฉน คนฺตฺวา อพฺโภกาเส ิเต ขิปฺปเมว อทฺทส. อปโร อพฺโภกาสมคฺเคน สุเขน คนฺตฺวา คหนฏฺาเน นิลีเน กิจฺเฉน กสิเรน อทฺทส. อปโร อพฺโภกาสมคฺเคเนว สุเขน คนฺตฺวา อพฺโภกาเส ิเตเยว ขิปฺปํ อทฺทส. ตตฺถ จตฺตาโร โคณา วิย จตฺตาโร อริยมคฺคา ทฏฺพฺพา, โคณปริเยสโก ปุริโส วิย โยคาวจโร, คหนมคฺเคน กิจฺเฉน กสิเรน ¶ คมนํ วิย ปุพฺพภาเค ปฺจสุ าเณสุ กิลมโต ทุกฺขาปฏิปทา. คหนฏฺาเน นิลีนานํ กิจฺเฉเนว ทสฺสนํ วิย อปรภาเค นวสุ าเณสุ กิลมนฺตสฺส ¶ อริยมคฺคานํ ทสฺสนํ. อิมินา อุปาเยน เสสอุปมาปิ โยเชตพฺพา.
๓. อสุภสุตฺตวณฺณนา
๑๖๓. ตติเย อสุภานุปสฺสี กาเย วิหรตีติ อตฺตโน กรชกาเย ‘‘ยถา เอตํ, ตถา อิท’’นฺติ อิมินา นเยน พหิทฺธา ทิฏฺานํ ทสนฺนํ อสุภานํ อุปสํหรณวเสน อสุภานุปสฺสี วิหรติ, อตฺตโน กายํ อสุภโต ปฏิกูลโต าเณน ปสฺสตีติ อตฺโถ. อาหาเร ปฏิกูลสฺีติ นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสน กพฬีการาหาเร ปฏิกูลสฺี. สพฺพโลเก อนภิรติสฺีติ สพฺพสฺมิมฺปิ เตธาตุเก โลกสนฺนิวาเส อนภิรตาย อุกฺกณฺิตสฺาย สมนฺนาคโต. สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสีติ สพฺเพปิ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต. มรณสฺาติ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนสฺา. อชฺฌตฺตํ สูปฏฺิตา โหตีติ นิยกชฺฌตฺเต สุฏฺุ อุปฏฺิตา โหติ. เอตฺตาวตา พลววิปสฺสนา กถิตา. เสขพลานีติ สิกฺขนกานํ พลานิ. เสสเมตฺถ ปาฬิวเสน อุตฺตานเมว. ‘‘อสุภานุปสฺสี’’ติอาทีนิ ปน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, ปมชฺฌานาทีนิ สุขาย. อสุภาทีนิ หิ ปฏิกูลารมฺมณานิ, เตสุ ปน ปกติยาว สมฺปิยายมานํ จิตฺตํ อลฺลียติ. ตสฺมา ตานิ ภาเวนฺโต ทุกฺขปฏิปทํ ปฏิปนฺโน นาม โหติ. ปมชฺฌานาทีนิ ปณีตสุขานิ ¶ , ตสฺมา ตานิ ปฏิปนฺโน สุขปฏิปทํ ปฏิปนฺโน นาม โหติ.
อยํ ปเนตฺถ สพฺพสาธารณา อุปมา – สงฺคามาวจรปุริโส หิ ผลกโกฏฺกํ กตฺวา ปฺจาวุธานิ ¶ สนฺนยฺหิตฺวา สงฺคามํ ปวิสติ, โส อนฺตรา วิสฺสมิตุกาโม ผลกโกฏฺกํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมติ เจว ปานโภชนาทีนิ จ ปฏิเสวติ. ตโต ปุน สงฺคามํ ปวิสิตฺวา กมฺมํ กโรติ. ตตฺถ สงฺคาโม วิย กิเลสสงฺคาโม ทฏฺพฺโพ, ผลกโกฏฺโก วิย ปฺจนิสฺสยพลานิ, สงฺคามปวิสนปุริโส วิย โยคาวจโร, ปฺจาวุธสนฺนาโห วิย วิปสฺสนาปฺจมานิ อินฺทฺริยานิ, สงฺคามํ ปวิสนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมกรณกาโล, วิสฺสมิตุกามสฺส ผลกโกฏฺกํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมนปานโภชนานิ ปฏิเสวนกาโล วิย ¶ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส นิรสฺสาทกฺขเณ ปฺจ พลานิ นิสฺสาย จิตฺตํ สมฺปหํสนกาโล, วิสฺสมิตฺวา ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา จ ปุน สงฺคามสฺส ปวิสนกาโล วิย ปฺจหิ พเลหิ จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา ปุน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตคฺคหณกาโล เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต พลานิ เจว อินฺทฺริยานิ จ มิสฺสกาเนว กถิตานีติ.
๔. ปมขมสุตฺตวณฺณนา
๑๖๔. จตุตฺเถ อกฺขมาติ อนธิวาสิกปฏิปทา. ขมาติ อธิวาสิกปฏิปทา. ทมาติ อินฺทฺริยทมนปฏิปทา. สมาติ อกุสลวิตกฺกานํ วูปสมนปฏิปทา. โรสนฺตํ ปฏิโรสตีติ ฆฏฺเฏนฺตํ ปฏิฆฏฺเฏติ. ภณฺฑนฺตํ ¶ ปฏิภณฺฑตีติ ปหรนฺตํ ปฏิปหรติ. ปฺจมฉฏฺานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๗. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๑๖๗. สตฺตเม มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส เหฏฺิมา ตโย มคฺคา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา อเหสุํ, อรหตฺตมคฺโค ทุกฺขปฏิปโท ขิปฺปาภิฺโ. ตสฺมา เอวมาห – ‘‘ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ขิปฺปาภิฺา, อิมํ เม ปฏิปทํ อาคมฺม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ.
๘. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๖๘. อฏฺเม ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส เหฏฺิมา ตโย มคฺคา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, อรหตฺตมคฺโค ¶ สุขปฏิปโท ขิปฺปาภิฺโ. ตสฺมา ‘‘ยายํ ปฏิปทา สุขา ขิปฺปาภิฺา’’ติ อาห. อิเมสุ ปน ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสิกาว ปฏิปทา กถิตาติ เวทิตพฺพา.
๙. สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา
๑๖๙. นวเม ปมทุติยปุคฺคลา สุกฺขวิปสฺสกา สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สงฺขารนิมิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ. เตสุ เอโก วิปสฺสนินฺทฺริยานํ พลวตฺตา อิเธว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, เอโก อินฺทฺริยานํ ทุพฺพลตาย ¶ อิธ อสกฺโกนฺโต อนนฺตเร อตฺตภาเว ตเทว มูลกมฺมฏฺานํ ปฏิลภิตฺวา สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สงฺขารนิมิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, ตติยจตุตฺถา สมถยานิกา. เตสํ เอโก อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อินฺทฺริยานํ พลวตฺตา อิเธว กิเลเส เขเปติ, เอโก อินฺทฺริยานํ ทุพฺพลตฺตา อิธ อสกฺโกนฺโต อนนฺตเร อตฺตภาเว ตเทว มูลกมฺมฏฺานํ ปฏิลภิตฺวา อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตีติ เวทิตพฺโพ.
๑๐. ยุคนทฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๗๐. ทสเม สมถปุพฺพงฺคมนฺติ สมถํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา. มคฺโค สฺชายตีติ ปโม โลกุตฺตรมคฺโค นิพฺพตฺตติ. โส ¶ ตํ มคฺคนฺติ เอกจิตฺตกฺขณิกมคฺคสฺส อาเสวนาทีนิ นาม นตฺถิ, ทุติยมคฺคาทโย ปน อุปฺปาเทนฺโต ตเมว อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ วุจฺจติ. วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมนฺติ วิปสฺสนํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา สมถํ ภาเวติ, ปกติยา วิปสฺสนาลาภี วิปสฺสนาย ตฺวา สมาธึ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ.
ยุคนทฺธํ ภาเวตีติ ยุคนทฺธํ กตฺวา ภาเวติ. ตตฺถ เตเนว จิตฺเตน สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา เตเนว สงฺขาเร สมฺมสิตุํ น สกฺกา. อยํ ปน ยาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตาวตา สงฺขาเร สมฺมสติ. ยาวตา สงฺขาเร สมฺมสติ, ตาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ. กถํ? ปมชฺฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสติ, สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ทุติยชฺฌานํ สมาปชฺชติ. ตโต วุฏฺาย ปุน สงฺขาเร สมฺมสติ. สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ¶ ตติยชฺฌานํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสติ. เอวมยํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ นาม.
ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตนฺติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุ ทสวิปสฺสนุปกฺกิเลสสงฺขาเตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตํ, สุคฺคหิตนฺติ อตฺโถ. โส, อาวุโส, สมโยติ อิมินา สตฺตนฺนํ สปฺปายานํ ปฏิลาภกาโล กถิโต. ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยสฺมึ สมเย ตํ วิปสฺสนาวีถึ โอกฺกมิตฺวา ปวตฺตํ จิตฺตํ. อชฺฌตฺตเมว ¶ สนฺติฏฺตีติ วิปสฺสนาวีถึ ปจฺโจตฺถริตฺวา ¶ ตสฺมึเยว โคจรชฺฌตฺตสงฺขาเต อารมฺมเณ สนฺติฏฺติ. สนฺนิสีทตีติ อารมฺมณวเสน สมฺมา นิสีทติ. เอโกทิ โหตีติ เอกคฺคํ โหติ. สมาธิยตีติ สมฺมา อาธิยติ สุฏฺปิตํ โหติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
ปฏิปทาวคฺโค ทุติโย.