📜
(๒๐) ๕. มหาวคฺโค
๑. โสตานุคตสุตฺตวณฺณนา
๑๙๑. ปฺจมสฺส ¶ ปเม โสตานุคตานนฺติ ปสาทโสตํ โอทหิตฺวา าณโสเตน ววตฺถปิตานํ. จตฺตาโร อานิสํสา ปาฏิกงฺขาติ จตฺตาโร คุณานิสํสา ปาฏิกงฺขิตพฺพา. อิทํ ปน ภควตา อตฺถุปฺปตฺติวเสน อารทฺธํ. กตรอตฺถุปฺปตฺติวเสนาติ? ภิกฺขูนํ ธมฺมสฺสวนาย อนุปสงฺกมนอตฺถุปฺปตฺติวเสน. ปฺจสตา กิร พฺราหฺมณปพฺพชิตา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ลิงฺควจนวิภตฺติปทพฺยฺชนาทีหิ กเถนฺโต อมฺเหหิ าตเมว กเถสฺสติ, อฺาตํ กึ กเถสฺสตี’’ติ ธมฺมสฺสวนตฺถํ น คจฺฉนฺติ. สตฺถา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา เต ปกฺโกสาเปตฺวา ¶ ‘‘กสฺมา เอวํ กโรถ, สกฺกจฺจํ ธมฺมํ สุณาถ, สกฺกจฺจํ ธมฺมํ สุณนฺตานฺจ สชฺฌายนฺตานฺจ อิเม เอตฺตกา อานิสํสา’’ติ ทสฺเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิ.
ตตฺถ ธมฺมํ ปริยาปุณาตีติ สุตฺตํ เคยฺยนฺติอาทิกํ นวงฺคํ สตฺถุสาสนภูตํ ตนฺติธมฺมํ วฬฺเชติ. โสตานุคตา โหนฺตีติ โสตํ อนุปฺปตฺตา อนุปวิฏฺา โหนฺติ. มนสานุเปกฺขิตาติ จิตฺเตน โอโลกิตา. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อตฺถโต จ การณโต จ ปฺาย สุฏฺุ ปฏิวิทฺธา ปจฺจกฺขํ กตา. มุฏฺสฺสติ กาลํ กุรุมาโนติ นยิทํ พุทฺธวจนํ อนุสฺสรณสติยา อภาเวน วุตฺตํ, ปุถุชฺชนกาลกิริยํ ปน สนฺธาย วุตฺตํ. ปุถุชฺชโน หิ มุฏฺสฺสติ กาลํ กโรติ นาม. อุปปชฺชตีติ สุทฺธสีเล ปติฏฺิโต เทวโลเก นิพฺพตฺตติ. ธมฺมปทา ปฺลวนฺตีติ อนฺตราภเว นิพฺพตฺตมุฏฺสฺสติโน, เยปิ ปุพฺเพ สชฺฌายมูลิกา วาจาปริจิตพุทฺธวจนธมฺมา, เต สพฺเพ ปสนฺเน ¶ อาทาเส ฉายา วิย ปฺลวนฺติ, ปากฏา หุตฺวา ปฺายนฺติ. ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโทติ พุทฺธวจนานุสฺสรณสติยา อุปฺปาโท ทนฺโธ ครุ. อถ โส สตฺโต ขิปฺปํเยว วิเสสคามี โหติ, นิพฺพานคามี โหตีติ อตฺโถ.
อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ อิทฺธิสมฺปนฺโน จิตฺตสฺส วสิภาวปตฺโต ขีณาสโว. อยํ ¶ วา โส ธมฺมวินโยติ เอตฺถ วิภาวนตฺโถ วา-สทฺโท. ยตฺถาติ ยสฺมึ ธมฺมวินเย. พฺรหฺมจริยํ อจรินฺติ ¶ พฺรหฺมจริยวาสํ วสึ. อิทมฺปิ พุทฺธวจนํ มยา ปุพฺเพ วฬฺชิตนฺติ พุทฺธวจนานุสฺสรณวเสเนตํ วุตฺตํ. เทวปุตฺโตติ ปฺจาลจณฺโฑ วิย หตฺถกมหาพฺรหฺมา วิย สนงฺกุมารพฺรหฺมา วิย จ เอโก ธมฺมกถิกเทวปุตฺโต. โอปปาติโก โอปปาติกํ สาเรตีติ ปมํ อุปฺปนฺโน เทวปุตฺโต ปจฺฉา อุปฺปนฺนํ สาเรติ. สหปํสุกีฬิกาติ เอเตน เนสํ ทีฆรตฺตํ กตปริจยภาวํ ทสฺเสติ. สมาคจฺเฉยฺยุนฺติ สาลาย วา รุกฺขมูเล วา สมฺมุขีภาวํ คจฺเฉยฺยุํ. เอวํ วเทยฺยาติ สาลาย วา รุกฺขมูเล วา ปมตรํ นิสินฺโน ปจฺฉา อาคตํ เอวํ วเทยฺย. เสสเมตฺถ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํ.
๒. านสุตฺตวณฺณนา
๑๙๒. ทุติเย านานีติ การณานิ. าเนหีติ การเณหิ. โสเจยฺยนฺติ สุจิภาโว. สํวสมาโนติ เอกโต วสมาโน. น สนฺตตการีติ น สตตการี. น สนฺตตวุตฺติ สีเลสูติ สตตํ สพฺพกาลํ สีลชีวิตํ น ชีวตีติ อตฺโถ. สํโวหารมาโนติ ¶ กเถนฺโต. เอเกน เอโก โวหรตีติ เอเกน สทฺธึ เอโก หุตฺวา กเถติ. โวกฺกมตีติ โอกฺกมติ. ปุริมโวหารา ปจฺฉิมโวหารนฺติ ปุริมกถาย ปจฺฉิมกถํ, ปุริมกถาย จ ปจฺฉิมกถา, ปจฺฉิมกถาย จ ปุริมกถา น สเมตีติ อตฺโถ.
าติพฺยสเนนาติอาทีสุ าตีนํ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, าติวินาโสติ อตฺโถ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. โรคพฺยสเน ปน โรโคเยว อาโรคฺยวินาสนโต พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุพนฺธนฺติ. ลาโภ จาติอาทีสุ เอกํ อตฺตภาวํ ลาโภ อนุปริวตฺตติ, เอกํ อลาโภติ เอวํ นโย เนตพฺโพ. สากจฺฉายมาโนติ ปฺหปุจฺฉนวิสฺสชฺชนวเสน สากจฺฉํ กโรนฺโต. ยถาติ เยนากาเรน ¶ . อุมฺมคฺโคติ ปฺหุมฺมคฺโค. อภินีหาโรติ ปฺหาภิสงฺขรณวเสน จิตฺตสฺส อภินีหาโร. สมุทาหาโรติ ปฺหปุจฺฉนํ. สนฺตนฺติ ปจฺจนีกสนฺตตาย สนฺตํ กตฺวา น กเถตีติ อตฺโถ. ปณีตนฺติ อตปฺปกํ. อตกฺกาวจรนฺติ ¶ ยถา ตกฺเกน นยคฺคาเหน คเหตุํ สกฺกา โหติ, เอวํ น กเถตีติ อตฺโถ. นิปุณนฺติ สณฺหํ. ปณฺฑิตเวทนียนฺติ ปณฺฑิเตหิ ชานิตพฺพกํ. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
๓. ภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา
๑๙๓. ตติเย ¶ อุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส หุตฺวา มาลาคนฺธวิเลปนํ คเหตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิสฺสามีติ อุปสงฺกมิ. มา อนุสฺสเวนาติอาทีสุ อนุสฺสววจเนน มม กถํ มา คณฺหถาติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สารมฺโภติ กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ. อโลภาทโย โลภาทิปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพา. กุสลธมฺมูปสมฺปทายาติ กุสลธมฺมานํ สมฺปาทนตฺถาย, ปฏิลาภตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ. อิเม เจปิ, ภทฺทิย, มหาสาลาติ ปุรโต ิเต สาลรุกฺเข ทสฺเสนฺโต เอวมาห. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว. สตฺถริ ปน เทสนํ วินิวฏฺเฏนฺเต ภทฺทิโย โสตาปนฺโน ชาโตติ.
๔. สามุคิยาสุตฺตวณฺณนา
๑๙๔. จตุตฺเถ สามุคิยาติ สามุคนิคมวาสิโน. พฺยคฺฆปชฺชาติ เต อาลปนฺโต เอวมาห. โกลนครสฺส หิ โกลรุกฺเข หาเรตฺวา กตตฺตา โกลนครนฺติ จ พฺยคฺฆปเถ มาปิตตฺตา พฺยคฺฆปชฺชนฺติ จ ทฺเว นามานิ. เอเตสฺจ ปุพฺพปุริสา ตตฺถ วสึสูติ พฺยคฺฆปชฺชวาสิตาย พฺยคฺฆปชฺชวาสิโน พฺยคฺฆปชฺชาติ วุจฺจนฺติ. เต อาลปนฺโต เอวมาห. ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานีติ ¶ ปาริสุทฺธิอตฺถาย ปธานิยงฺคานิ ปทหิตพฺพวีริยสฺส องฺคานิ, โกฏฺาสาติ อตฺโถ. สีลปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ สีลปริโสธนวีริยสฺเสตํ นามํ. ตฺหิ สีลปาริสุทฺธิปริปูรณตฺถาย ปธานิยงฺคนฺติ สีลปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคเหสฺสามีติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน วิปสฺสนาปฺาย อนุคฺคเหสฺสามิ ¶ . โย ตตฺถ ฉนฺโทติอาทีสุ โย ตสฺมึ อนุคฺคณฺหเน กตฺตุกามตาฉนฺโทติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สติสมฺปชฺํ ปเนตฺถ สตึ อุปฏฺเปตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วีริยปคฺคหนตฺถํ วุตฺตํ. รชนีเยสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ วิราเชตีติ ราคปจฺจเยสุ อิฏฺารมฺมเณสุ ยถา จิตฺตํ วิรชฺชติ, เอวํ กโรติ. วิโมจนีเยสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ วิโมเจตีติ เยหิ อารมฺมเณหิ จิตฺตํ วิโมเจตพฺพํ, เตสุ ยถา วิมุจฺจติ, เอวํ กโรติ. วิราเชตฺวาติ เอตฺถ มคฺคกฺขเณ วิราเชติ นาม, ผลกฺขเณ วิรตฺตํ นาม โหติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาวิมุตฺตึ ผุสตีติ เหตุนา นเยน อรหตฺตผลวิมุตฺตึ าณผสฺเสน ผุสตีติ.
๕. วปฺปสุตฺตวณฺณนา
๑๙๕. ปฺจเม ¶ วปฺโปติ ทสพลสฺส จูฬปิตา สกฺยราชา. นิคณฺสาวโกติ เวสาลิยํ สีหเสนาปติ วิย นาฬนฺทายํ อุปาลิคหปติ วิย จ นิคณฺสฺส นาฏปุตฺตสฺส อุปฏฺาโก. กาเยน สํวุโตติ กายทฺวารสฺส สํวุตตฺตา ปิหิตตฺตา กาเยน สํวุโต นาม. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อวิชฺชาวิราคาติ ¶ อวิชฺชาย ขยวิราเคน. วิชฺชุปฺปาทาติ มคฺควิชฺชาย อุปฺปาเทน. ตํ านนฺติ ตํ การณํ. อวิปกฺกวิปากนฺติ อลทฺธวิปากวารํ. ตโตนิทานนฺติ ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา. ทุกฺขเวทนิยา อาสวา อสฺสเวยฺยุนฺติ ทุกฺขเวทนาย ปจฺจยภูตา กิเลสา อสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส ปุริสสฺส อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ อตฺโถ. อภิสมฺปรายนฺติ ทุติเย อตฺตภาเว. กายสมารมฺภปจฺจยาติ กายกมฺมปจฺจเยน. อาสวาติ กิเลสา. วิฆาตปริฬาหาติ เอตฺถ วิฆาโตติ ทุกฺขํ. ปริฬาโหติ กายิกเจตสิโก ปริฬาโห. ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรตีติ าณวชฺฌํ กมฺมํ าณผสฺเสน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา ขยํ คเมติ, วิปากวชฺฌํ กมฺมํ วิปากผสฺเสน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา ขยํ คเมติ. นิชฺชราติ กิเลสชีรณกปฏิปทา. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย. อิธ ตฺวา อยํ ภิกฺขุ ขีณาสโว กาตพฺโพ, จตฺตาริ มหาภูตานิ นีหริตฺวา จตุสจฺจววตฺถานํ ทสฺเสตฺวา ยาว อรหตฺตผลํ กมฺมฏฺานํ กเถตพฺพํ.
อิทานิ ปน ตสฺส ขีณาสวสฺส สตตวิหาเร ทสฺเสตุํ เอวํ สมฺมา วิมุตฺตจิตฺตสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ สมฺมา วิมุตฺตจิตฺตสฺสาติ เหตุนา การเณน ¶ สมฺมา วิมุตฺตสฺส. สตตวิหาราติ ¶ นิจฺจวิหารา นิพทฺธวิหารา. เนว สุมโน โหตีติ อิฏฺารมฺมเณ ราควเสน น โสมนสฺสชาโต โหติ. น ทุมฺมโนติ อนิฏฺารมฺมเณ ปฏิฆวเสน น โทมนสฺสชาโต โหติ. อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนติ สติสมฺปชฺปริคฺคหิตาย มชฺฌตฺตาการลกฺขณาย อุเปกฺขาย เตสุ อารมฺมเณสุ อุเปกฺขโก มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหรติ.
กายปริยนฺติกนฺติ กายนฺติกํ กายปริจฺฉินฺนํ, ยาว ปฺจทฺวารกาโย ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺตํ ปฺจทฺวาริกเวทนนฺติ อตฺโถ. ชีวิตปริยนฺติกนฺติ ชีวิตนฺติกํ ชีวิตปริจฺฉินฺนํ, ยาว ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺตํ มโนทฺวาริกเวทนนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ปฺจทฺวาริกเวทนา ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปมํ นิรุชฺฌติ, มโนทฺวาริกเวทนา ปมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา นิรุชฺฌติ. สา หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปสฺมึเยว ปติฏฺาติ. ปฺจทฺวาริกา ปวตฺเต ปฺจทฺวารวเสน ปวตฺตมานา ปมวเย ¶ วีสติวสฺสกาเล รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อธิมตฺตา พลวตี โหติ, ปณฺณาสวสฺสกาเล ิตา โหติ, สฏฺิวสฺสกาลโต ปฏฺาย ปริหายมานา, อสีตินวุติวสฺสกาเล มนฺทา โหติ. ตทา หิ สตฺตา ‘‘จิรรตฺตํ เอกโต นิสีทิมฺหา นิปชฺชิมฺหา’’ติ วทนฺเตปิ น ¶ ชานามาติ วทนฺติ. อธิมตฺตานิปิ รูปาทิอารมฺมณานิ น ปสฺสาม, สุคนฺธทุคฺคนฺธํ วา สาทุอสาทุํ วา ถทฺธมุทุกํ วาติ น ชานามาติปิ วทนฺติ. อิติ เนสํ ปฺจทฺวาริกเวทนา ภคฺคา โหติ, มโนทฺวาริกา ปวตฺตติ. สาปิ อนุปุพฺเพน ปริหายมานา มรณสมเย หทยโกฏึเยว นิสฺสาย ปวตฺตติ. ยาว ปเนสา ปวตฺตติ, ตาว สตฺโต ชีวตีติ วุจฺจติ. ยทา นปฺปวตฺตติ, ตทา ‘‘มโต นิรุทฺโธ’’ติ วุจฺจติ.
สฺวายมตฺโถ วาปิยา ทีเปตพฺโพ – ยถา หิ ปุริโส ปฺจอุทกมคฺคสมฺปนฺนํ วาปึ กเรยฺย. ปมํ เทเว วุฏฺเ ปฺจหิ อุทกมคฺเคหิ อุทกํ ปวิสิตฺวา อนฺโตวาปิยํ อาวาเฏ ปูเรยฺย. ปุนปฺปุนํ เทเว วสฺสนฺเต อุทกมคฺเค ปูเรตฺวา คาวุตฑฺฒโยชนมตฺตํ โอตฺถริตฺวา อุทกํ ติฏฺเยฺย ตโต ตโต วิสฺสนฺทมานํ. อถ นิทฺธมนตุมฺเพ วิวริตฺวา เขตฺเตสุ กมฺเม กยิรมาเน อุทกํ นิกฺขมนฺตํ, สสฺสปากกาเล อุทกํ นิกฺขนฺตํ อุทกํ ปริหีนํ, ‘‘มจฺเฉ คณฺหามา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย. ตโต กติปาเหน อาวาเฏสุเยว ¶ อุทกํ สณฺเหย. ยาว ปน ตํ อาวาเฏสุ โหติ, ตาว มหาวาปิยํ อุทกํ อตฺถีติ สงฺขํ คจฺฉติ. ยทา ปน ตตฺถ ฉิชฺชติ, ตทา ‘‘วาปิยํ อุทกํ นตฺถี’’ติ วุจฺจติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
ปมํ ¶ เทเว วสฺสนฺเต ปฺจหิ มคฺเคหิ อุทเก ปวิสนฺเต อาวาฏานํ ปูรณกาโล วิย หิ ปมเมว ปฏิสนฺธิกฺขเณ มโนทฺวาริกเวทนาย วตฺถุรูเป ปติฏฺิตกาโล, ปุนปฺปุนํ เทเว วสฺสนฺเต ปฺจมคฺคานํ ปูรณกาโล วิย ปวตฺเต ปฺจทฺวาริกเวทนาย ปวตฺติ, คาวุตฑฺฒโยชนมตฺตํ อชฺโฌตฺถรณํ วิย ปมวเย วีสติวสฺสกาเล รชฺชนาทิวเสน ตสฺส อธิมตฺตพลวภาโว, ยาว วาปิโต อุทกํ น นิคฺคจฺฉติ, ตาว ปูราย วาปิยา ิตกาโล วิย ปฺาสวสฺสกาเล ตสฺส ิตกาโล, นิทฺธมนตุมฺเพสุ วิวเฏสุ กมฺเม กยิรมาเน อุทกสฺส นิกฺขมนกาโล วิย สฏฺิวสฺสกาลโต ปฏฺาย ตสฺส ปริหานิ, อุทเก ภฏฺเ อุทกมคฺเคสุ ปริตฺตอุทกสฺส ิตกาโล วิย อสีตินวุติกาเล ปฺจทฺวาริกเวทนาย มนฺทกาโล, อาวาเฏสุเยว อุทกสฺส ปติฏฺิตกาโล วิย หทยวตฺถุโกฏึ นิสฺสาย มโนทฺวาเร เวทนาย ปวตฺติกาโล, อาวาเฏสุ ปริตฺเตปิ อุทเก สติ ‘‘วาปิยํ อุทกํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพกาโล วิย ยาว ¶ สา ปวตฺตติ, ตาว ‘‘สตฺโต ชีวตี’’ติ วุจฺจติ. ยถา ปน อาวาเฏสุ อุทเก ฉินฺเน ‘‘นตฺถิ วาปิยํ อุทก’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ มโนทฺวาริกเวทนาย อปฺปวตฺตมานาย สตฺโต มโตติ วุจฺจติ. อิมํ เวทนํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทิยมาโน’’ติ.
กายสฺส เภทาติ กายสฺส เภเทน. อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุทฺธํ. อิเธวาติ ปฏิสนฺธิวเสน ปรโต อคนฺตฺวา อิเธว. สีตี ¶ ภวิสฺสนฺตีติ ปวตฺติวิปฺผนฺทนทรถรหิตานิ สีตานิ อปฺปวตฺตนธมฺมานิ ภวิสฺสนฺติ.
ถูณํ ปฏิจฺจาติ รุกฺขํ ปฏิจฺจ. กุทฺทาลปิฏกํ อาทายาติ กุทฺทาลฺจ ขณิตฺติฺจ ปจฺฉิฺจ คเหตฺวาติ อตฺโถ. เทสนา ปน กุทฺทาลวเสเนว กตา. มูเล ฉินฺเทยฺยาติ มูลมฺหิ กุทฺทาเลน ฉินฺเทยฺย. ปลิขเณยฺยาติ ขณิตฺติยา สมนฺตา ขเณยฺย.
เอวเมว ¶ โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – รุกฺโข วิย หิ อตฺตภาโว ทฏฺพฺโพ, รุกฺขํ ปฏิจฺจ ฉายา วิย กุสลากุสลํ กมฺมํ, ฉายํ อปฺปวตฺตํ กาตุกาโม ปุริโส วิย โยคาวจโร, กุทฺทาโล วิย ปฺา, ปิฏกํ วิย สมาธิ, ขณิตฺติ วิย วิปสฺสนา, ขณิตฺติยา มูลานํ ปลิขณนกาโล วิย อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชาย เฉทนกาโล, ขณฺฑาขณฺฑํ กรณกาโล วิย ขนฺธวเสน ทิฏฺกาโล, ผาลนกาโล วิย อายตนวเสน ทิฏฺกาโล, สกลีกรณกาโล วิย ธาตุวเสน ทิฏฺกาโล, วาตาตเปน วิโสสนกาโล วิย กายิกเจตสิกสฺส วีริยสฺส กรณกาโล, อคฺคินา ฑหนกาโล วิย าเณน กิเลสานํ ฑหนกาโล, มสิกรณกาโล วิย วตฺตมานก-ปฺจกฺขนฺธกาโล, มหาวาเต โอผุนนกาโล วิย นทีโสเต ปวาหนกาโล วิย จ ฉินฺนมูลกานํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปฏิสนฺธิกนิโรโธ, โอผุนนปฺปวาหเนหิ ¶ อปฺตฺติกภาวูปคโม วิย ปุนพฺภเว วิปากกฺขนฺธานํ อนุปฺปาเทน อปณฺณตฺติกภาโว เวทิตพฺโพ.
ภควนฺตํ เอตทโวจาติ สตฺถริ เทสนํ วินิวฏฺเฏนฺเต โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา เอตํ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ อุทยตฺถิโกติ วฑฺฒิอตฺถิโก. อสฺสปณิยํ โปเสยฺยาติ ปฺจ อสฺสโปตสตานิ กิณิตฺวา ปจฺฉา วิกฺกิณิสฺสามีติ โปเสยฺย. สหสฺสคฺฆนกสฺส อสฺสสฺส ปฺจสตมตฺตํ อุปกรณํ คนฺธมาลาทิวเสน โปสาวนิกํเยว อคมาสิ. อถสฺส เต อสฺสา เอกทิวเสเนว ¶ โรคํ ผุสิตฺวา สพฺเพ ชีวิตกฺขยํ ปาปุเณยฺยุนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน เอวมาห. อุทยฺเจว นาธิคจฺเฉยฺยาติ วฑฺฒิฺจ เคหโต นีหริตฺวา ทินฺนมูลฺจ กิฺจิ น ลเภยฺย. ปยิรุปาสินฺติ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหึ. สฺวาหํ อุทยฺเจว นาธิคจฺฉินฺติ โส อหํ เนว อุทยํ น เคหโต ทินฺนธนํ อธิคจฺฉึ, ปณิยอสฺสชคฺคนโก นาม ชาโตสฺมีติ ทสฺเสติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
๖. สาฬฺหสุตฺตวณฺณนา
๑๙๖. ฉฏฺเ ทฺวเยนาติ ทฺวีหิ โกฏฺาเสหิ. โอฆสฺส ¶ นิตฺถรณนฺติ จตุโรฆนิตฺถรณํ. ตโปชิคุจฺฉาเหตูติ ทุกฺกรการิกสงฺขาเตน ตเปน ปาปชิคุจฺฉนเหตุ ¶ . อฺตรํ สามฺงฺคนฺติ เอกํ สมณธมฺมโกฏฺาสํ. อปริสุทฺธกายสมาจาราติอาทีสุ ปุริเมหิ ตีหิ ปเทหิ กายิกวาจสิกเจตสิกสีลานํ อปริสุทฺธตํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉิเมน ปเทน อปริสุทฺธาชีวตํ ทสฺเสติ. าณทสฺสนายาติ มคฺคาณสงฺขาตาย ทสฺสนาย. อนุตฺตราย สมฺโพธายาติ อรหตฺตาย, อรหตฺตาณผสฺเสน ผุสิตุํ อภพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. สาลลฏฺินฺติ สาลรุกฺขํ. นวนฺติ ตรุณํ. อกุกฺกุจฺจกชาตนฺติ ‘‘ภเวยฺย นุ โข, น ภเวยฺยา’’ติ อชเนตพฺพกุกฺกุจฺจํ. เลขณิยา ลิเขยฺยาติ อวเลขนมตฺตเกน อวลิเขยฺย. โธเวยฺยาติ ฆํเสยฺย. อนฺโต อวิสุทฺธาติ อพฺภนฺตเร อสุทฺธา อปนีตสารา.
เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – สาลลฏฺิ วิย หิ อตฺตภาโว ทฏฺพฺโพ, นทีโสตํ วิย สํสารโสตํ, ปารํ คนฺตุกามปุริโส วิย ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย คเหตฺวา ิตปุริโส, สาลลฏฺิยา พหิทฺธา สุปริกมฺมกตกาโล วิย พหิทฺธา ตปจรณํ คาฬฺหํ กตฺวา คหิตกาโล, อนฺโต อสุทฺธกาโล ¶ วิย อพฺภนฺตเร สีลานํ อปริสุทฺธกาโล, สาลลฏฺิยา สํสีทิตฺวา อโธคมนํ วิย ทิฏฺิคติกสฺส สํสารโสเต สํสีทนํ เวทิตพฺพํ.
ผิยาริตฺตํ พนฺเธยฺยาติ ผิยฺจ อริตฺตฺจ โยเชยฺย. เอวเมวาติ เอตฺถาปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – สาลลฏฺิ วิย อตฺตภาโว, นทีโสตํ วิย สํสารโสตํ, ปารํ คนฺตุกามปุริโส วิย โยคาวจโร, พหิทฺธา สุปริกมฺมกตกาโล วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ สํวรสฺส ปจฺจุปฏฺิตกาโล, อนฺโต สุวิโสธิตภาโว วิย อพฺภนฺตเร ปริสุทฺธสีลภาโว, ผิยาริตฺตพนฺธนํ วิย ¶ กายิกเจตสิกวีริยกรณํ, โสตฺถินา ปาริมตีรคมนํ วิย อนุปุพฺเพน สีลํ ปูเรตฺวา สมาธึ ปูเรตฺวา ปฺํ ปูเรตฺวา นิพฺพานคมนํ ทฏฺพฺพํ.
กณฺฑจิตฺรกานีติ สรลฏฺิสรรชฺชุสรปาสาทสรสาณิสรโปกฺขรณิสรปทุมานีติ อเนกานิ กณฺเฑหิ กตฺตพฺพจิตฺรานิ. อถ โข โส ตีหิ าเนหีติ โส เอวํ พหูนิ กณฺฑจิตฺรกานิ ชานนฺโตปิ น ราชารโห โหติ, ตีหิเยว ปน าเนหิ โหตีติ อตฺโถ. สมฺมาสมาธิ ¶ โหตีติ มคฺคสมาธินา จ ผลสมาธินา จ สมาหิโต โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สมฺมาทิฏฺีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต. อิทํ ทุกฺขนฺติอาทีหิ จตูหิ สจฺเจหิ จตฺตาโร มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ กถิตานิ. อยํ ปน มคฺเคเนว อวิราธิตํ วิชฺฌติ นามาติ เวทิตพฺโพ. สมฺมาวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สมนฺนาคโต. อวิชฺชากฺขนฺธํ ปทาเลตีติ อรหตฺตมคฺเคน ปทาเลติ นามาติ วุจฺจติ. อิมินา หิ เหฏฺา อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชากฺขนฺโธ ปทาลิโต ¶ , อิธ ปน ปทาลิตํ อุปาทาย ปทาเลตีติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ.
๗. มลฺลิกาเทวีสุตฺตวณฺณนา
๑๙๗. สตฺตเม มลฺลิกา เทวีติ ปเสนทิรฺโ เทวี. เยน มิเธกจฺโจ มาตุคาโมติ เยน อิเธกจฺจา อิตฺถี. ทุพฺพณฺณาติ พีภจฺฉวณฺณา. ทุรูปาติ ทุสฺสณฺิตา. สุปาปิกาติ สุฏฺุ ปาปิกา สุฏฺุ ลามิกา. ทสฺสนายาติ ปสฺสิตุํ. ทลิทฺทาติ ธนทลิทฺทา. อปฺปสฺสกาติ สเกน ธเนน รหิตา. อปฺปโภคาติ อุปโภคปริโภคภณฺฑกรหิตา. อปฺเปสกฺขาติ อปฺปปริวารา. อฑฺฒาติ อิสฺสรา. มหทฺธนาติ วฬฺชนกธเนน มหทฺธนา. มหาโภคาติ อุปโภคปริโภคภณฺฑโภเคน มหาโภคา. มเหสกฺขาติ มหาปริวารา. อภิรูปาติ อุตฺตมรูปา. ทสฺสนียาติ ทสฺสนยุตฺตา. ปาสาทิกาติ ทสฺสเนน ปาสาทิกา. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺเณน เจว สรีรสณฺาเนน จ.
อภิสชฺชตีติ ลคฺคติ. พฺยาปชฺชตีติ ปกตึ ปชหติ. ปติตฺถียตีติ โกธวเสน ถินภาวํ ถทฺธภาวํ อาปชฺชติ. น ¶ ทาตา โหตีติ น ทายิกา โหติ. เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ เอตฺถ เสยฺยาติ มฺจปลฺลงฺกาทิสยนํ. อาวสโถติ อาวสถาคารํ. ปทีเปยฺยํ วุจฺจติ วฏฺฏิเตลาทิปทีปูปกรณํ. อิสฺสามนิกาติ อิสฺสาย สมฺปยุตฺตจิตฺตา. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ¶ . โกธนา อโหสินฺติ โกธมนา อโหสึ. อนิสฺสามนิกา อโหสินฺติ อิสฺสาวิรหิตจิตฺตา อโหสึ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๘. อตฺตนฺตปสุตฺตวณฺณนา
๑๙๘. อฏฺเม ¶ อตฺตนฺตปาทีสุ อตฺตานํ ตปติ ทุกฺขาเปตีติ อตฺตนฺตโป. อตฺตโน ปริตาปนานุโยคํ อตฺตปริตาปนานุโยคํ. ปรํ ตปตีติ ปรนฺตโป. ปเรสํ ปริตาปนานุโยคํ ปรปริตาปนานุโยคํ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. นิจฺฉาโตติ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา อสฺส นตฺถีติ นิจฺฉาโต. สพฺพกิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโต. อนฺโต ตาปนกิเลสานํ อภาวา สีตโล ชาโตติ สีตีภูโต. ฌานมคฺคผลนิพฺพานสุขานิ ปฏิสํเวเทตีติ สุขปฺปฏิสํเวที. พฺรหฺมภูเตน อตฺตนาติ เสฏฺภูเตน อตฺตนา.
อเจลโกติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. โอรพฺภิกาทีสุ อุรพฺภา วุจฺจนฺติ เอฬกา, อุรพฺเภ หนตีติ โอรพฺภิโก. สูกริกาทีสุปิ เอเสว นโย. ลุทฺโทติ ทารุโณ กกฺขโฬ. มจฺฉฆาตโกติ มจฺฉพนฺโธ เกวฏฺโฏ. พนฺธนาคาริโกติ พนฺธนาคารโคปโก. กุรูรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมนฺตา.
มุทฺธาวสิตฺโตติ ¶ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺโต. ปุรตฺถิเมน นครสฺสาติ นครโต ปุรตฺถิมาย ทิสาย. สนฺถาคารนฺติ ยฺสาลํ. ขราชินํ นิวาเสตฺวาติ สขุรํ อชินจมฺมํ นิวาเสตฺวา. สปฺปิเตเลนาติ สปฺปินา เจว เตเลน จ. เปตฺวา หิ สปฺปึ อวเสโส โย โกจิ สฺเนโห เตลนฺติ วุจฺจติ. กณฺฑุวมาโนติ นขานํ ฉินฺนตฺตา กณฺฑุวิตพฺพกาเล เตน กณฺฑุวมาโน. อนนฺตรหิตายาติ อสนฺถตาย. สรูปวจฺฉายาติ สทิสวจฺฉาย. สเจ คาวี เสตา โหติ, วจฺโฉปิ เสตโกว. สเจ กปิลา วา รตฺตา วา, วจฺฉโกปิ ตาทิโสวาติ เอวํ สรูปวจฺฉาย. โส เอวมาหาติ โส ราชา เอวํ วเทติ. วจฺฉตราติ ตรุณวจฺฉกภาวํ อติกฺกนฺตา พลววจฺฉา. วจฺฉตรีสุปิ เอเสว นโย. พริหิสตฺถายาติ ปริกฺเขปกรณตฺถาย เจว ยฺภูมิยํ อตฺถรณตฺถาย จ.
จตุตฺถปุคฺคลํ พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺาย ทสฺเสตุํ อิธ, ภิกฺขเว, ตถาคโตติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาคโตติอาทีนิ ¶ วุตฺตตฺถาเนว. ตํ ธมฺมนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการสมฺปทํ ธมฺมํ. สุณาติ, คหปติ, วาติ กสฺมา ปมํ คหปตึ ¶ นิทฺทิสติ? นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จ. เยภุยฺเยน หิ ขตฺติยกุลโต ปพฺพชิตา ชาตึ นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. พฺราหฺมณกุลา ¶ ปพฺพชิตา มนฺเต นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ, หีนชจฺจกุลา ปพฺพชิตา อตฺตโน วิชาติตาย ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺติ. คหปติทารกา ปน กจฺเฉหิ เสทํ มฺุจนฺเตหิ ปิฏฺิยา โลณํ ปุปฺผมานาย ภูมึ กสิตฺวา ตาทิสสฺส มานสฺส อภาวโต นิหตมานทปฺปา โหนฺติ. เต ปพฺพชิตฺวา มานํ วา ทปฺปํ วา อกตฺวา ยถาพลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา สกฺโกนฺติ อรหตฺเต ปติฏฺาตุํ. อิตเรหิ จ กุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา น พหุกา, คหปติกาว พหุกา. อิติ นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จ ปมํ คหปตึ นิทฺทิสตีติ.
อฺตรสฺมึ วาติ อิตเรสํ วา กุลานํ อฺตรสฺมึ. ปจฺจาชาโตติ ปติชาโต. ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตีติ ปริสุทฺธํ ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺมสามิมฺหิ ตถาคเต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต ภควา’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. อิติ ปฏิสฺจิกฺขตีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติ. สมฺพาโธ ฆราวาโสติ สเจปิ สฏฺิหตฺเถ ฆเร โยชนสตนฺตเรปิ วา ทฺเว ชายมฺปติกา วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ สกิฺจนสปลิโพธฏฺเน ฆราวาโส สมฺพาโธว. รชาปโถติ ราครชาทีนํ อุฏฺานฏฺานนฺติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. อาคมนปโถติปิ วฏฺฏติ. อลคฺคนฏฺเน ¶ อพฺโภกาโส วิยาติ อพฺโภกาโส. ปพฺพชิโต หิ กูฏาคารรตนปาสาทเทววิมานาทีสุ ปิหิตทฺวารวาตปาเนสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ วสนฺโตปิ เนว ลคฺคติ น สชฺชติ น พชฺฌติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา’’ติ. อปิจ สมฺพาโธ ฆราวาโส กุสลกิริยาย ยถาสุขํ โอกาสาภาวโต, รชาปโถ อสํวุตสงฺการฏฺานํ วิย รชานํ, กิเลสรชานํ สนฺนิปาตฏฺานโต. อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา กุสลกิริยาย ยถาสุขํ โอกาสสพฺภาวโต.
นยิทํ สุกรํ…เป… ปพฺพเชยฺยนฺติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปกถา – ยเทตํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกมฺปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ, เอกทิวสมฺปิ จ กิเลสมเลน อมลินํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ¶ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ, สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ จริตพฺพํ. อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ…เป… จริตุํ. ยํนูนาหํ เกเส จ มสฺสฺุจ โอหาเรตฺวา กสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ปริทหิตฺวา ¶ อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ กสิวณิชฺชาทิกมฺมํ อคาริยนฺติ วุจฺจติ, ตฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา อนคาริยาติ าตพฺพา, ตํ อนคาริยํ. ปพฺพเชยฺยนฺติ ¶ ปฏิปชฺเชยฺยํ.
อปฺปํ วาติ สหสฺสโต เหฏฺา โภคกฺขนฺโธ อปฺโป นาม โหติ, สหสฺสโต ปฏฺาย มหา. อาพนฺธนฏฺเน าติเยว าติปริวฏฺโฏ. โส วีสติยา เหฏฺา อปฺโป นาม โหติ, วีสติยา ปฏฺาย มหา. ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา, ตฺจ, ยตฺถ เจเต สห ชีวนฺติ, เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน โหนฺติ, ตํ ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตํ สาชีวฺจ ตตฺถ สิกฺขนภาเวน สมาปนฺโนติ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน. สมาปนฺโนติ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ อุปคโตติ อตฺโถ.
ปาณาติปาตํ ปหายาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโตติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทาย. ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตา. อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา, ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ. สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม. ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺคราโมติปิ ปาฬิ, อยเมว อตฺโถ. สมคฺครโตติ ¶ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อฺตฺถ คนฺตุํ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตาติ ยา ¶ วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคิคุณปริทีปิกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติ.
เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ (อุทา. ๖๕) เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. กณฺณสุขาติ พฺยฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ อปฺปฏิหฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา ¶ . คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ ปิตาติ, ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา.
กาเล ¶ วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถ. ภูตํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกอตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที. นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที. สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาที. นิธานํ วุจฺจติ ปโนกาโส, นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี. หทเย นิเธตพฺพยุตฺตกํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ. กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ ‘‘อหํ นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี’’ติ น อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเวกฺขิตฺวาว ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา, ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปฺายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ. อตฺถสํหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ ภาสติ. ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สํหิตตฺตา อตฺถสํหิตํ วาจํ ภาสติ, น อฺํ นิกฺขิปิตฺวา อฺํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ.
พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ ¶ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปฺจวิธสฺส พีชคามสฺส ¶ เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา, เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ สายมาสภตฺตนฺติ ทฺเว ภตฺตานิ. เตสุ ปาตราสภตฺตํ อนฺโตมชฺฌนฺหิเกน ปริจฺฉินฺนํ, อิตรํ มชฺฌนฺหิกโต อุทฺธํ อนฺโตอรุเณน. ตสฺมา อนฺโตมชฺฌนฺหิเก ทสกฺขตฺตุํ ภฺุชมาโนปิ เอกภตฺติโกว โหติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอกภตฺติโก’’ติ. รตฺติยา โภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรโตติ รตฺตูปรโต. อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต วิรตตฺตา วิรโต วิกาลโภชนา.
ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ ¶ คจฺฉนฺติ. ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต, เนว ตํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ อตฺโถ.
อามกธฺปฏิคฺคหณาติ สาลิวีหิยวโคธูมกงฺคุวรกกุทฺรูสกสงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสปิ อามกธฺสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยว. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อฺตฺร โอทิสฺส อนฺุาตา อามกมํสมจฺฉานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนนฺติ.
อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา นาม, ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว. ทาสิทาสปฏิคฺคหณาติ ¶ เอตฺถ ทาสิทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ, ‘‘กปฺปิยการกํ ทมฺมิ, อารามิกํ ทมฺมี’’ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ. อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิ-ตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว.
ทูเตยฺยํ ¶ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค นาม ตทุภยกรณํ. ตสฺมา ทุเตยฺยปหิณคมนานํ อนุโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วฺจนํ. ตตฺถ ตุลากูฏํ ตาว รูปกูฏํ, องฺคกูฏํ, คหณกูฏํ, ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ ¶ , ททนฺโต อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค.
กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อฺา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรติ. ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิฺจิเทว อฑฺฒกุลํ ¶ ปวิสิตฺวา ‘‘สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’’ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติ. ตโต เตหิ ‘‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วุตฺเต ‘‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’’ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉติ.
มานกูฏํ นาม หทยเภท-สิขาเภท-รชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺาฉิทฺเทน มาเนน ‘‘สณิกํ อาสิฺจา’’ติ วตฺวา อตฺตโน ภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลฺชํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ.
อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ สามิเก อสฺสามิเก กาตุํ ลฺชคฺคหณํ. วฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วฺจนํ. ตตฺริทเมกํ วตฺถุ ¶ – เอโก ¶ กิร ลุทฺทโก มิคฺจ มิคโปตกฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. ตเมโก ธุตฺโต ‘‘กึ โภ มิโค อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก’’ติ อาห. ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต เอกํ กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต ‘‘น เม โภ มิคโปตเกนตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาห. เตน หิ ทฺเว กหาปเณ เทหีติ. โส อาห – ‘‘นนุ เต โภ มยา ปมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน’’ติ? อาม ทินฺโนติ. อิมมฺปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ อยฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโก’’ติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตีติ. โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ. นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณึ มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปติรูปเกน วฺจนํ. สาจิโยโคติ กุฏิลโยโค. เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ. ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยโค วฺจนสาจิโยโค นิกติสาจิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกจิ อฺํ ทสฺเสตฺวา อฺสฺส ปริวตฺตนํ สาจิโยโคติ วทนฺติ, ตํ ปน วฺจเนเนว สงฺคหิตํ.
เฉทนาทีสุ เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มารณํ. พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ. วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส, คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา ¶ มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส. อาโลโป วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ. สหสากาโรติ ¶ สาหสิกกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ เปตฺวา อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํ. เอวเมตสฺมา เฉทน…เป… สหสาการา ปฏิวิรโต โหติ.
โส สนฺตุฏฺโ โหตีติ สฺวายํ ภิกฺขุ เหฏฺา วุตฺเตน จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต โหติ. อิมินา ปน ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺ ปริกฺขารา วฏฺฏนฺติ – ตีณิ จีวรานิ, ปตฺโต, ทนฺตกฏฺจฺเฉทนวาสิ, เอกา สูจิ, กายพนฺธนํ ปริสฺสาวนนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ติจีวรฺจ ¶ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ;
ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติ.
เต สพฺเพ กายปริหาริกาปิ โหนฺติ, กุจฺฉิปริหาริกาปิ. กถํ? ติจีวรํ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ โหติ. จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนกาเล, ขาทิตพฺพผลาผลํ คหณกาเล จ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ โหติ. ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา นฺหานกาเล กุฏิปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริโก โหติ, อาหารํ คเหตฺวา ภฺุชนกาเล กุจฺฉิปริหาริโก. วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺจฺเฉทนกาเล มฺจปีานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จ กายปริหาริกา โหติ, อุจฺฉุจฺเฉทนนาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล ¶ กุจฺฉิปริหาริกา. สูจิปิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริกา โหติ, ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา. กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา วิจรณกาเล กายปริหาริกํ, อุจฺฉุอาทีนิ พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริกํ. ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริกํ, ปานียปานกปริสฺสาวนกาเล เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริกํ. อยํ ตาว อฏฺปริกฺขาริกสฺส ปริกฺขารมตฺตา.
นวปริกฺขาริกสฺส ปน เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺส ตตฺรฏฺกปจฺจตฺถรณํ วา กฺุจิกา วา วฏฺฏติ. ทสปริกฺขาริกสฺส นิสีทนํ วา จมฺมขณฺฑํ วา วฏฺฏติ. เอกาทสปริกฺขาริกสฺส กตฺตรยฏฺิ ¶ วา เตลนาฬิกา วา วฏฺฏติ. ทฺวาทสปริกฺขาริกสฺส ฉตฺตํ วา อุปาหนํ วา วฏฺฏติ. เอเตสุ จ อฏฺปริกฺขาริโกว สนฺตุฏฺโ, อิตเร อสนฺตุฏฺา มหิจฺฉา มหาภาราติ น วตฺตพฺพา. เอเตปิ อปฺปิจฺฉาว สนฺตุฏฺาว สุภราว สลฺลหุกวุตฺติโนว. ภควา ปน น อิมํ สุตฺตํ เตสํ วเสน กเถสิ, อฏฺปริกฺขาริกสฺส วเสน กเถสิ. โส หิ ขุทฺทกวาสิฺจ สูจิฺจ ปริสฺสาวเน ปกฺขิปิตฺวา ปตฺตสฺส อนฺโต เปตฺวา ปตฺตํ อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา ติจีวรํ กายปฺปฏิพทฺธํ กตฺวา เยนิจฺฉกํ สุขํ ปกฺกมติ, ปฏินิวตฺติตฺวา คเหตพฺพํ นามสฺส ¶ น โหติ. อิติ อิมสฺส ภิกฺขุโน ¶ สลฺลหุกวุตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ภควา สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรนาติอาทิมาห.
ตตฺถ กายปริหาริเกนาติ กายปริหรณมตฺตเกน. กุจฺฉิปริหาริเกนาติ กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกน. สมาทาเยว ปกฺกมตีติ ตํ อฏฺปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ คเหตฺวาว กายปฺปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ, ‘‘มม วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺาโก’’ติสฺส สงฺโค วา พนฺโธ วา น โหติ. โส ชิยา มุตฺโต สโร วิย, ยูถา อปกฺกนฺโต มตฺตหตฺถี วิย อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ, วนสณฺฑํ, รุกฺขมูลํ, นวํ ปพฺภารํ ปริภฺุชนฺโต เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, สพฺพิริยาปเถสุ เอโก อทุติโย.
‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,
สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ. (สุ. นิ. ๔๒; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส ๑๒๘) –
เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติ.
อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขี สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณ. เฑตีติ อุปฺปตติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – สกุณา นาม ‘‘อสุกสฺมึ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล’’ติ ตฺวา นานาทิสาหิ อาคนฺตฺวา นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ ¶ ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิธุนนฺตา ขาทนฺติ, ‘‘อิทํ อชฺชตนาย, อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี’’ติ เนสํ ¶ น โหติ. ผเล ปน ขีเณ เนว รุกฺขสฺส อารกฺขํ เปนฺติ, น ตตฺถ ปกฺขํ วา ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา เปนฺติ, อถ โข ตสฺมึ รุกฺเข อนเปกฺขา หุตฺวา โย ยํ ทิสาภาคํ อิจฺฉติ, โส เตน สปตฺตภาโรว อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค นิรเปกฺโขเยว ปกฺกมติ, สมาทาเยว ปกฺกมติ. อริเยนาติ นิทฺโทเสน. อชฺฌตฺตนฺติ สเก อตฺตภาเว. อนวชฺชสุขนฺติ นิทฺโทสสุขํ.
โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จกฺขุวิฺาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ ¶ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๕) วุตฺตํ. อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลเสหิ อนาสิตฺตสุขํ, อวิกิณฺณสุขนฺติปิ วุตฺตํ. อินฺทฺริยสํวรสุขํ หิ ทิฏฺาทีสุ ทิฏฺมตฺตาทิวเสน ปวตฺตตาย อวิกิณฺณํ โหติ.
โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ โส มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ สํวเรน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิเมสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชฺวเสน สมฺปชานการี โหติ. ตตฺถ อภิกฺกนฺตนฺติ ปุรโต คมนํ. ปฏิกฺกนฺตนฺติ ปจฺฉาคมนํ.
สมฺปชานการี ¶ โหตีติ สาตฺถกสมฺปชฺํ, สปฺปายสมฺปชฺํ, โคจรสมฺปชฺํ, อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ สติสมฺปยุตฺตานํ สมฺปชฺานํ วเสน สตึ อุปฏฺเปตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาเยว ตานิ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตานิ กโรติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อิจฺฉนฺเตน ทีฆนิกาเย สามฺผลวณฺณนาโต วา มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺานวณฺณนาโต วา คเหตพฺโพ.
โส อิมินา จาติอาทินา กึ ทสฺเสติ? อรฺวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ, ตสฺส อรฺวาโส น อิชฺฌติ, ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธึ วตฺถพฺพตํ อาปชฺชติ. อรฺเ อธิวตฺถา เทวตา ‘‘กึ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรฺวาเสนา’’ติ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, หตฺเถหิ สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติ. ‘‘อสุโก ภิกฺขุ อรฺํ ปวิสิตฺวา อิทฺจิทฺจ ปาปกมฺมมกาสี’’ติ อยโส ปตฺถรติ. ยสฺส ปเนเต จตฺตาโร ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรฺวาโส อิชฺฌติ. โส หิ อตฺตโน สีลํ ¶ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขยโต วยโต สมฺมสนฺโต อริยภูมึ โอกฺกมติ. อรฺเ อธิวตฺถา เทวตา อตฺตมนา วณฺณํ ภาสนฺติ. อิติสฺส อุทเก ปกฺขิตฺตเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติ.
ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สฺุํ, อปฺปสทฺทํ, อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว หิ สนฺธาย วิภงฺเค ‘‘วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ ¶ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺต’’นฺติ (วิภ. ๕๒๖) วุตฺตํ. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ. มฺจปีานเมตํ อธิวจนํ. เตนาห – ‘‘เสนาสนนฺติ ¶ มฺโจปิ เสนาสนํ, ปีมฺปิ, ภิสิปิ, พิมฺโพหนมฺปิ, วิหาโรปิ, อฑฺฒโยโคปิ, ปาสาโทปิ, หมฺมิยมฺปิ, คุหาปิ, อฏฺโฏปิ, มาโฬปิ, เลณมฺปิ, เวฬุคุมฺโพปิ, รุกฺขมูลมฺปิ, มณฺฑโปปิ เสนาสนํ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสน’’นฺติ (วิภ. ๕๒๗). อปิจ วิหาโร, อฑฺฒโยโค, ปาสาโท, หมฺมิยํ, คุหาติ อิทํ วิหารเสนาสนํ นาม. มฺโจ, ปีํ, ภิสิ, พิมฺโพหนนฺติ อิทํ มฺจปีเสนาสนํ นาม. จิมิลิกา, จมฺมขณฺโฑ, ติณสนฺถาโร, ปณฺณสนฺถาโรติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นาม. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ เอตํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ. ตํ สพฺพมฺปิ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว.
อิมสฺส ปน สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกํ ทสฺเสนฺโต อรฺํ รุกฺขมูลนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อรฺนฺติ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) ‘‘อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ อรฺํ. ‘‘อารฺกํ นาม เสนาสนํ ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) อิทํ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ. ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ¶ ยํกิฺจิ สีตจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ อุทกภินฺนํ ปพฺพตปเทสํ, ยํ นิตมฺพนฺติปิ นทีนิกฺุชนฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา โหติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ. เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปฺาเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมึเยว ¶ วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ. สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๔) วุตฺตํ. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวาห – ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ. อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปฺุชนฺติ ¶ ปลาลราสึ ¶ . มหาปลาลปฺุชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตสฺส ปจฺฉโต. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต. ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมสรีรํ อุชุกํ เปตฺวา อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติ. อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ น อุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ น ปริปตติ, วุทฺธึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ ปยิตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ – ‘‘อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สูปฏฺิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา. เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ (วิภ. ๕๓๗). อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ. สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ – ‘ปริมุขํ สติ’’’นฺติ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๔) วุตฺตนเยน ปเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป ‘‘ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ กตฺวา’’ติ.
อภิชฺฌํ โลเกติ เอตฺถ ลุชฺชน-ปลุชฺชนฏฺเน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ¶ โลโก. ตสฺมา ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิฺาณสทิเสนาติ อตฺโถ. อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโมเจติ, ยถา นํ สา มฺุจติ เจว มฺุจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถ. พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกตึ ปชหตีติ พฺยาปาโท. วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส. อุภยมฺเปตํ โกธสฺเสว อธิวจนํ ¶ . ถินํ จิตฺตเคลฺํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลฺํ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. อาโลกสฺีติ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺอาโลกสฺชานนสมตฺถาย วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย สฺาย สมนฺนาคโต ¶ . สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ าเณน จ สมนฺนาคโต. อิทํ อุภยํ อาโลกสฺาย อุปการกตฺตา วุตฺตํ. อุทฺธจฺจฺจ กุกฺกุจฺจฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ิโต. ‘‘กถมิทํ กถมิท’’นฺติ เอวํ นปฺปวตฺตตีติ อกถํกถี. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุ. ‘‘อิเม นุ โข กุสลา, กถมิเม กุสลา’’ติ เอวํ น วิจิกิจฺฉติ น กงฺขตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ ¶ สงฺเขโป. อิเมสุ ปน นีวรเณสุ วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโต ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๗๑-๗๒) วุตฺตํ. ปฺาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม ปฺจ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาปิ อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ วา อภิฺา อุจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ. ตสฺมา ปฺาย ทุพฺพลีกรณาติ วุจฺจนฺติ. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิ.
อิเม อาสวาติอาทิ อปเรนาปิ ปริยาเยน จตุสจฺจปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ เอตฺตาวตา เหฏฺา ตีหิ องฺเคหิ พาหิรสมยสฺส นิปฺผลภาวํ ทสฺเสตฺวา จตุตฺเถน องฺเคน อตฺตโน สาสนสฺส คมฺภีรภาวํ ปกาเสตฺวา เทสนาย อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหิ. อิทานิ เทสนํ อปฺเปนฺโต เอวํ โข, ภิกฺขเวติอาทิมาห.
๙. ตณฺหาสุตฺตวณฺณนา
๑๙๙. นวเม ชาลินินฺติ ชาลสทิสํ. ยถา หิ ชาลํ สมนฺตโต สํสิพฺพิตํ อากุลพฺยากุลํ, เอวํ ตณฺหาปีติ ชาลสทิสตฺตา ชาลินีติ วุตฺตา. ตโย วา ภเว อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตาย เอติสฺสา ตตฺถ ตตฺถ อตฺตโน โกฏฺาสภูตํ ชาลํ อตฺถีติปิ ชาลินี. สริตนฺติ ตตฺถ ตตฺถ สริตฺวา สํสริตฺวา ิตํ. วิสฏนฺติ ปตฺถฏํ วิกฺขิตฺตํ. วิสตฺติกนฺติ ตตฺถ ตตฺถ วิสตฺตํ ลคฺคํ ลคิตํ. อปิจ ¶ ‘‘วิสมูลาติ วิสตฺติกา. วิสผลาติ วิสตฺติกา’’ติอาทินาปิ (มหานิ. ๓; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ๒๒) นเยเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุทฺธสฺโตติ อุปริ ธํสิโต. ปริโยนทฺโธติ สมนฺตา เวิโต. ตนฺตากุลกชาโตติ ตนฺตํ วิย อากุลชาโต. ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ เปสการานํ ตนฺตํ ตหึ ตหึ อากุลํ ¶ โหติ, ‘‘อิทํ อคฺคํ อิทํ มูล’’นฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ, เอวํ สตฺตา อิมาย ตณฺหาย ¶ ปริโยนทฺธา อากุลพฺยากุลา น สกฺโกนฺติ อตฺตโน นิสฺสรณมคฺคํ อุชุํ กาตุํ. คุลาคุณฺิกชาโตติ คุลาคุณฺิกํ วุจฺจติ เปสการกฺชิยสุตฺตํ. คุลา นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุลาวโกติปิ เอเก. ยถา ตทุภยมฺปิ อากุลํ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. มฺุชปพฺพชภูโตติ มฺุชติณํ วิย ปพฺพชติณํ วิย จ ภูโต, ตาทิโส ชาโต. ยถา ตานิ ติณานิ โกฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุํ ชิณฺณกาเล กตฺถจิ ปติตํ คเหตฺวา เตสํ ติณานํ ‘‘อิทํ อคฺคํ อิทํ มูล’’นฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ. ตมฺปิ จ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ตฺวา สกฺกา ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, เปตฺวา ปน โพธิสตฺเต อฺโ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย ตณฺหาชาลํ ปทาเลตฺวา อตฺตโน นิสฺสรณมคฺคํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. เอวมยํ โลโก ตณฺหาชาเลน ปริโยนทฺโธ อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ. ตตฺถ ¶ อปาโยติ นิรย-ติรจฺฉานโยนิ-เปตฺติวิสย-อสุรกายา. สพฺเพปิ หิ เต วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อายสฺส อภาวโต อปายาติ วุจฺจนฺติ. ตถา ทุกฺขสฺส คติภาวโต ทุคฺคติ. สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโต. อิตโร ปน –
‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจติ.
ตํ สพฺพํ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติ, อถ โข จุติโต ปฏิสนฺธึ ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฏิสนฺธิโย คณฺหมาโน ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิฺาณฏฺิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท วาตกฺขิตฺตนาวา วิย ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยว.
อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย. อิทฺหิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. พาหิรสฺส อุปาทายาติ พาหิรํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย, อิทมฺปิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อสฺมีติ, ภิกฺขเว, สตีติ, ภิกฺขเว, ยเทตํ อชฺฌตฺตํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย ตณฺหามานทิฏฺิวเสน สมูหคฺคาหโต อสฺมีติ โหติ, ตสฺมึ สตีติ อตฺโถ. อิตฺถสฺมีติ โหตีติอาทีสุ ปน เอวํ สมูหโต อหนฺติ คหเณ สติ ตโต อนุปนิธาย ¶ จ อุปนิธาย จาติ ¶ ทฺวิธา คหณํ โหติ. ตตฺถ อนุปนิธายาติ อฺํ อาการํ อนุปคมฺม ¶ สกภาวเมว อารมฺมณํ กตฺวา อิตฺถสฺมีติ โหติ, ขตฺติยาทีสุ อิทํปกาโร อหนฺติ เอวํ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน โหตีติ อตฺโถ. อิทํ ตาว อนุปนิธาย คหณํ. อุปนิธาย คหณํ ปน ทุวิธํ โหติ สมโต จ อสมโต จ. ตํ ทสฺเสตุํ เอวํสฺมีติ อฺถาสฺมีติ จ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํสฺมีติ อิทํ สมโต อุปนิธาย คหณํ, ยถายํ ขตฺติโย ยถายํ พฺราหฺมโณ, เอวมหมฺปีติ อตฺโถ. อฺถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ, ยถายํ ขตฺติโย ยถายํ พฺราหฺมโณ, ตโต อฺถา อหํ, หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถ. อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิ.
อสสฺมีติ สตสฺมีติ อิมานิ ปน ทฺเว ยสฺมา อตฺถีติ อสํ, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. สีทตีติ สตํ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺมา สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. อิโต ปรานิ สนฺติ เอวมาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิ. สนฺติ โหตีติ เอวมาทีสุ อหํ สิยนฺติ โหตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อธิปฺปาโย ปเนตฺถ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพ. อปิหํ สนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อปิ นาม อหํ ภเวยฺยนฺติ เอวํ ปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานิ. ตานิปิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ¶ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน วุตฺตานิ. เตสมฺปิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวเมเต –
‘‘ทฺเว ทิฏฺิสีสา สีสฺเ, จตฺตาโร สีสมูลกา;
ตโย ตโยติ เอตานิ, อฏฺารส วิภาวเย.
เอเตสุ หิ อสสฺมิ, สตสฺมีติ เอเต ทฺเว ทิฏฺิสีสา นาม. อสฺมิ, สนฺติ, อปิหํ สนฺติ, ภวิสฺสนฺติ เอเต จตฺตาโร สุทฺธสีสา เอว. อิตฺถสฺมีติอาทโย ตโย ตโยติ ทฺวาทส สีสมูลกา นามาติ เอวเมเต ทฺเว ทิฏฺิสีสา จตฺตาโร สุทฺธสีสา ทฺวาทส สีสมูลกาติ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตธมฺมา เวทิตพฺพา. อิมานิ ตาว อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ. พาหิรสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริเตสุปิ เอเสว ¶ นโย. อิมินาติ อิมินา รูเปน วา…เป… วิฺาเณน วาติ เอส วิเสโส เวทิตพฺโพ. เสสํ ตาทิสเมว.
อิติ เอวรูปานิ อตีตานิ ฉตฺตึสาติ เอกเมกสฺส ปุคฺคลสฺส อตีเต อทฺธนิ ฉตฺตึส. อนาคตานิ ¶ ฉตฺตึสาติ เอกเมกสฺเสว ปุคฺคลสฺส จ อนาคเต อทฺธนิ ฉตฺตึส. ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอกสฺส วา ปุคฺคลสฺส ยถาสมฺภวโต พหูนํ วา ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธนิ ฉตฺตึสาว. สพฺพสตฺตานํ ปน นิยเมเนว อตีเต อทฺธนิ ฉตฺตึส, อนาคเต ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺตึส. อนนฺตา หิ อสทิสตณฺหามานทิฏฺิเภทา สตฺตา. อฏฺสตํ ¶ ตณฺหาวิจริตํ โหนฺตีติ เอตฺถ ปน อฏฺสตสงฺขาตํ ตณฺหาวิจริตํ โหตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๐. เปมสุตฺตวณฺณนา
๒๐๐. ทสเม น อุสฺเสเนตีติ ทิฏฺิวเสน น อุกฺขิปติ. น ปฏิเสเนตีติ ปฏิวิรุทฺโธ หุตฺวา กลหภณฺฑนวเสน น อุกฺขิปติ. น ธูปายตีติ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริตวเสน น ธูปายติ. น ปชฺชลตีติ พาหิรสฺส อุปาทาย ตณฺหาวิจริตวเสน น ปชฺชลติ. น สมฺปชฺฌายตีติ อสฺมิมานวเสน น สมฺปชฺฌายติ. เสสํ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ.
มหาวคฺโค ปฺจโม.
จตุตฺถปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๕. ปฺจมปณฺณาสกํ