📜
(๑๗) ๒. ปฏิปทาวคฺโค
๑. สํขิตฺตสุตฺตํ
๑๖๑. ‘‘จตสฺโส ¶ ¶ ¶ อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา – อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ. ปมํ.
๒. วิตฺถารสุตฺตํ
๑๖๒. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปกติยาปิ ติพฺพราคชาติโก โหติ, อภิกฺขณํ ราคชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ ติพฺพโทสชาติโก โหติ, อภิกฺขณํ โทสชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ ติพฺพโมหชาติโก โหติ, อภิกฺขณํ โมหชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ มุทูนิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตฺตา ทนฺธํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปกติยาปิ ติพฺพราคชาติโก โหติ, อภิกฺขณํ ราคชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ ติพฺพโทสชาติโก โหติ, อภิกฺขณํ โทสชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ ติพฺพโมหชาติโก โหติ ¶ , อภิกฺขณํ โมหชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ตสฺสิมานิ ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ อธิมตฺตานิ ¶ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตฺตา ขิปฺปํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปกติยาปิ น ติพฺพราคชาติโก โหติ, นาภิกฺขณํ ราคชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ¶ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ น ติพฺพโทสชาติโก โหติ, นาภิกฺขณํ โทสชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ น ติพฺพโมหชาติโก โหติ, นาภิกฺขณํ โมหชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ มุทูนิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตฺตา ทนฺธํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปกติยาปิ น ติพฺพราคชาติโก โหติ, นาภิกฺขณํ ราคชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ น ติพฺพโทสชาติโก โหติ, นาภิกฺขณํ โทสชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปกติยาปิ น ติพฺพโมหชาติโก โหติ, นาภิกฺขณํ โมหชํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อธิมตฺตานิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ ¶ . โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตฺตา ขิปฺปํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ. ทุติยํ.
๓. อสุภสุตฺตํ
๑๖๓. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อสุภานุปสฺสี ¶ กาเย วิหรติ, อาหาเร ปฏิกูลสฺี [ปฏิกฺกูลสฺี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สพฺพโลเก อนภิรติสฺี [อนภิรตสฺี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสี; มรณสฺา โข ปนสฺส อชฺฌตฺตํ สูปฏฺิตา โหติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ [เสกฺขพลานิ (สฺยา. กํ.)] อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ, หิริพลํ, โอตฺตปฺปพลํ, วีริยพลํ ¶ , ปฺาพลํ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ มุทูนิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตฺตา ทนฺธํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อสุภานุปสฺสี กาเย วิหรติ, อาหาเร ปฏิกูลสฺี, สพฺพโลเก อนภิรติสฺี, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสี; มรณสฺา โข ปนสฺส อชฺฌตฺตํ สูปฏฺิตา โหติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ…เป… ปฺาพลํ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อธิมตฺตานิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ¶ ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตฺตา ขิปฺปํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา? อิธ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ…เป… ปฺาพลํ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ มุทูนิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตฺตา ทนฺธํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา? [กถา. ๘๑๕ อาทโย] อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ¶ ตติยํ ฌานํ…เป… ¶ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ, หิริพลํ, โอตฺตปฺปพลํ, วีริยพลํ, ปฺาพลํ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อธิมตฺตานิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตฺตา ขิปฺปํ อานนฺตริยํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยาย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปมขมสุตฺตํ
๑๖๔. ‘‘จตสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? อกฺขมา ปฏิปทา, ขมา ปฏิปทา, ทมา ปฏิปทา, สมา ปฏิปทา. กตมา จ, ภิกฺขเว, อกฺขมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ [เอกจฺโจ ปุคฺคโล (สี. สฺยา. กํ.)] อกฺโกสนฺตํ ปจฺจกฺโกสติ, โรสนฺตํ ปฏิโรสติ, ภณฺฑนฺตํ ปฏิภณฺฑติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อกฺขมา ปฏิปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ขมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกสติ, โรสนฺตํ น ปฏิโรสติ, ภณฺฑนฺตํ น ปฏิภณฺฑติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ขมา ปฏิปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ¶ ปฏิปชฺชติ; รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ; จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน ¶ คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ ¶ ; รกฺขติ มนินฺทฺริยํ; มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทมา ปฏิปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ สเมติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ…เป… อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ สเมติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมา ปฏิปทา. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยขมสุตฺตํ
๑๖๕. ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? อกฺขมา ปฏิปทา, ขมา ปฏิปทา, ทมา ปฏิปทา, สมา ปฏิปทา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, อกฺขมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อกฺขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อนธิวาสกชาติโก โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อกฺขมา ปฏิปทา ¶ .
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ขมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ขมา ปฏิปทา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, ทมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ; รกฺขติ มนินฺทฺริยํ; มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทมา ปฏิปทา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมา ปฏิปทา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ สเมติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ…เป… อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ สเมติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมา ปฏิปทา. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อุภยสุตฺตํ
๑๖๖. ‘‘จตสฺโส ¶ อิมา, ภิกฺขเว, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา.
‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ทนฺธาภิฺา, อยํ, ภิกฺขเว, ปฏิปทา อุภเยเนว หีนา อกฺขายติ. ยมฺปายํ ปฏิปทา ทุกฺขา, อิมินาปายํ หีนา อกฺขายติ; ยมฺปายํ ปฏิปทา ทนฺธา, อิมินาปายํ หีนา อกฺขายติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปฏิปทา อุภเยเนว หีนา อกฺขายติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ขิปฺปาภิฺา, อยํ, ภิกฺขเว, ปฏิปทา ทุกฺขตฺตา หีนา อกฺขายติ.
‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, ยายํ ปฏิปทา สุขา ทนฺธาภิฺา, อยํ, ภิกฺขเว, ปฏิปทา ทนฺธตฺตา หีนา อกฺขายติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยายํ ปฏิปทา สุขา ขิปฺปาภิฺา, อยํ, ภิกฺขเว, ปฏิปทา อุภเยเนว ปณีตา อกฺขายติ. ยมฺปายํ ปฏิปทา สุขา, อิมินาปายํ ปณีตา อกฺขายติ; ยมฺปายํ ปฏิปทา ขิปฺปา, อิมินาปายํ ปณีตา อกฺขายติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปฏิปทา อุภเยเนว ปณีตา อกฺขายติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตํ
๑๖๗. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ –
‘‘จตสฺโส อิมา, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. อิมา โข, อาวุโส, จตสฺโส ปฏิปทา ¶ . อิมาสํ, อาวุโส, จตุนฺนํ ปฏิปทานํ [จตสฺสนฺนํ ปฏิปทานํ (สี. สฺยา. กํ.)] กตมํ เต ปฏิปทํ อาคมฺม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ?
‘‘จตสฺโส ¶ อิมา, อาวุโส สาริปุตฺต, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. อิมา โข, อาวุโส, จตสฺโส ปฏิปทา ¶ . อิมาสํ, อาวุโส, จตุนฺนํ ปฏิปทานํ ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ขิปฺปาภิฺา, อิมํ เม ปฏิปทํ อาคมฺม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ. สตฺตมํ.
๘. สาริปุตฺตสุตฺตํ
๑๖๘. อถ ¶ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –
‘‘จตสฺโส อิมา, อาวุโส สาริปุตฺต, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. อิมา โข, อาวุโส, จตสฺโส ปฏิปทา. อิมาสํ, อาวุโส, จตุนฺนํ ปฏิปทานํ ¶ กตมํ เต ปฏิปทํ อาคมฺม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ?
‘‘จตสฺโส อิมา, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ปฏิปทา. กตมา จตสฺโส? ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. อิมา โข, อาวุโส, จตสฺโส ปฏิปทา. อิมาสํ, อาวุโส, จตุนฺนํ ปฏิปทานํ ยายํ ปฏิปทา สุขา ขิปฺปาภิฺา, อิมํ เม ปฏิปทํ อาคมฺม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. สสงฺขารสุตฺตํ
๑๖๙. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ทิฏฺเว ธมฺเม สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ทิฏฺเว ธมฺเม อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทิฏฺเว ธมฺเม สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อสุภานุปสฺสี กาเย วิหรติ, อาหาเร ปฏิกูลสฺี, สพฺพโลเก อนภิรติสฺี, สพฺพสงฺขาเรสุ ¶ อนิจฺจานุปสฺสี. มรณสฺา ¶ โข ปนสฺส อชฺฌตฺตํ ¶ สูปฏฺิตา โหติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ, หิริพลํ, โอตฺตปฺปพลํ, วีริยพลํ, ปฺาพลํ ¶ . ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อธิมตฺตานิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทิฏฺเว ธมฺเม สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กายสฺส เภทา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อสุภานุปสฺสี กาเย วิหรติ, อาหาเร ปฏิกูลสฺี, สพฺพโลเก อนภิรติสฺี, สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสี. มรณสฺา โข ปนสฺส อชฺฌตฺตํ สูปฏฺิตา โหติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ, หิริพลํ, โอตฺตปฺปพลํ, วีริยพลํ, ปฺาพลํ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ มุทูนิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตฺตา กายสฺส เภทา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กายสฺส เภทา สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทิฏฺเว ธมฺเม อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ…เป… ¶ ปฺาพลํ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ อธิมตฺตานิ ปาตุภวนฺติ – สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺเว ธมฺเม อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล ทิฏฺเว ธมฺเม อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กายสฺส เภทา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมานิ ปฺจ เสขพลานิ อุปนิสฺสาย วิหรติ – สทฺธาพลํ, หิริพลํ, โอตฺตปฺปพลํ, วีริยพลํ, ปฺาพลํ. ตสฺสิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ…เป… ปฺินฺทฺริยํ. โส อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตฺตา กายสฺส เภทา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล กายสฺส เภทา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. ยุคนทฺธสุตฺตํ
๑๗๐. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. ตตฺร โข อายสฺมา อานนฺโท ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา ¶ อานนฺโท เอตทโวจ –
‘‘โย ¶ หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปฺปตฺตึ [อรหตฺตปฺปตฺตํ (ก.) ปฏิ. ม. ๒.๑ ปฏิสมฺภิทามคฺเคปิ] พฺยากโรติ, สพฺโพ โส จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน.
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, อาวุโส, ภิกฺขุ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ. ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ. ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ ¶ . ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ. ตสฺส สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ. โหติ โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. ตสฺส มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต ¶ พหุลีกโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปฺปตฺตึ ¶ พฺยากโรติ, สพฺโพ โส อิเมหิ จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อฺตเรนา’’ติ. ทสมํ.
ปฏิปทาวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
สํขิตฺตํ วิตฺถาราสุภํ, ทฺเว ขมา อุภเยน จ;
โมคฺคลฺลาโน สาริปุตฺโต, สสงฺขารํ ยุคนทฺเธน จาติ.