📜
(๑๙) ๔. พฺราหฺมณวคฺโค
๑. โยธาชีวสุตฺตํ
๑๘๑. ‘‘จตูหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต โยธาชีโว ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, โยธาชีโว านกุสโล จ โหติ, ทูเรปาตี จ, อกฺขณเวธี จ, มหโต จ กายสฺส ปทาเลตา. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต โยธาชีโว ราชารโห โหติ ราชโภคฺโค, รฺโ องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติ. เอวเมวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ านกุสโล จ โหติ, ทูเรปาตี จ, อกฺขณเวธี จ, มหโต จ กายสฺส ปทาเลตา.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ านกุสโล โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ านกุสโล โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทูเรปาตี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา ¶ , สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทูเรปาตี โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺขณเวธี โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺขณเวธี โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหโต กายสฺส ปทาเลตา โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหนฺตํ อวิชฺชากฺขนฺธํ ปทาเลตา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มหโต กายสฺส ปทาเลตา โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. ปมํ.
๒. ปาฏิโภคสุตฺตํ
๑๘๒. [กถา. ๖๒๔] ‘‘จตุนฺนํ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ‘ชราธมฺมํ มา ชีรี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา ¶ พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ; ‘พฺยาธิธมฺมํ มา พฺยาธิยี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ; ‘มรณธมฺมํ มา มียี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ; ‘ยานิ โข ปน ตานิ ปุพฺเพ อตฺตนา กตานิ ปาปกานิ กมฺมานิ สํกิเลสิกานิ โปโนภวิกานิ สทรานิ ทุกฺขวิปากานิ อายตึ ชาติชรามรณิกานิ, เตสํ วิปาโก มา นิพฺพตฺตี’ติ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ.
‘‘อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ธมฺมานํ นตฺถิ โกจิ ปาฏิโภโค – สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. สุตสุตฺตํ
๑๘๓. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อหฺหิ, โภ โคตม, เอวํวาที เอวํทิฏฺิ [เอวํทิฏฺี (สพฺพตฺถ)] – ‘โย โกจิ ทิฏฺํ ภาสติ – เอวํ เม ทิฏฺนฺติ, นตฺถิ ตโต โทโส; โย โกจิ สุตํ ภาสติ – เอวํ เม สุตนฺติ, นตฺถิ ตโต โทโส; โย โกจิ มุตํ ภาสติ – เอวํ เม มุตนฺติ, นตฺถิ ตโต ¶ โทโส; โย โกจิ วิฺาตํ ภาสติ – เอวํ เม วิฺาตนฺติ, นตฺถิ ตโต โทโส’’’ติ.
‘‘นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ ทิฏฺํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ ทิฏฺํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ สุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ สุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ ¶ วทามิ; นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ มุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ มุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; นาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ วิฺาตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ; น ปนาหํ, พฺราหฺมณ, สพฺพํ วิฺาตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ.
‘‘ยฺหิ, พฺราหฺมณ, ทิฏฺํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ ทิฏฺํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ. ยฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, ทิฏฺํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ ทิฏฺํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ.
‘‘ยฺหิ, พฺราหฺมณ, สุตํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ ¶ , เอวรูปํ สุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ. ยฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, สุตํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ สุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ.
‘‘ยฺหิ, พฺราหฺมณ, มุตํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ มุตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ. ยฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, มุตํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ มุตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ ¶ .
‘‘ยฺหิ ¶ , พฺราหฺมณ, วิฺาตํ ภาสโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปํ วิฺาตํ น ภาสิตพฺพนฺติ วทามิ. ยฺจ ขฺวสฺส, พฺราหฺมณ, วิฺาตํ อภาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูปํ วิฺาตํ ภาสิตพฺพนฺติ วทามี’’ติ.
อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามีติ. ตติยํ.
๔. อภยสุตฺตํ
๑๘๔. อถ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อหฺหิ, โภ โคตม, เอวํวาที เอวํทิฏฺิ – ‘นตฺถิ โย มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺสา’’’ติ. ‘‘อตฺถิ, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส; อตฺถิ ปน, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส.
‘‘กตโม ¶ จ, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ กาเมสุ อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท ¶ อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห. ตเมนํ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส ¶ เอวํ โหติ – ‘ปิยา วต มํ กามา ชหิสฺสนฺติ, ปิเย จาหํ กาเม ชหิสฺสามี’ติ. โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ กาเย อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห. ตเมนํ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส เอวํ โหติ – ‘ปิโย วต ¶ มํ กาโย ชหิสฺสติ, ปิยฺจาหํ กายํ ชหิสฺสามี’ติ. โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ อกตกลฺยาโณ โหติ อกตกุสโล อกตภีรุตฺตาโณ กตปาโป กตลุทฺโท กตกิพฺพิโส. ตเมนํ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส เอวํ โหติ – ‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํ; กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิสํ. ยาวตา, โภ, อกตกลฺยาณานํ อกตกุสลานํ อกตภีรุตฺตาณานํ กตปาปานํ กตลุทฺทานํ กตกิพฺพิสานํ คติ ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ. โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ กงฺขี โหติ วิจิกิจฺฉี อนิฏฺงฺคโต สทฺธมฺเม. ตเมนํ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ¶ ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส เอวํ โหติ – ‘กงฺขี วตมฺหิ วิจิกิจฺฉี อนิฏฺงฺคโต สทฺธมฺเม’ติ. โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน ¶ ภายติ, สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส. อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร มรณธมฺมา สมานา ภายนฺติ, สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ มรณสฺส.
‘‘กตโม ¶ จ, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ กาเมสุ วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโห. ตเมนํ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส น เอวํ โหติ – ‘ปิยา วต มํ กามา ชหิสฺสนฺติ, ปิเย จาหํ กาเม ชหิสฺสามี’ติ. โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ กาเย วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโห. ตเมนํ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส น เอวํ โหติ – ‘ปิโย วต มํ กาโย ชหิสฺสติ, ปิยฺจาหํ กายํ ชหิสฺสามี’ติ. โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ อกตปาโป โหติ อกตลุทฺโท อกตกิพฺพิโส กตกลฺยาโณ กตกุสโล กตภีรุตฺตาโณ. ตเมนํ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส เอวํ โหติ – ‘อกตํ วต เม ปาปํ, อกตํ ลุทฺทํ, อกตํ กิพฺพิสํ; กตํ กลฺยาณํ, กตํ กุสลํ, กตํ ภีรุตฺตาณํ. ยาวตา, โภ, อกตปาปานํ อกตลุทฺทานํ อกตกิพฺพิสานํ กตกลฺยาณานํ กตกุสลานํ กตภีรุตฺตาณานํ คติ ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ. โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, อิเธกจฺโจ อกงฺขี โหติ อวิจิกิจฺฉี นิฏฺงฺคโต สทฺธมฺเม. ตเมนํ ¶ อฺตโร คาฬฺโห โรคาตงฺโก ผุสติ. ตสฺส อฺตเรน คาฬฺเหน โรคาตงฺเกน ผุฏฺสฺส เอวํ โหติ – ‘อกงฺขี วตมฺหิ อวิจิกิจฺฉี นิฏฺงฺคโต สทฺธมฺเม’ติ. โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยมฺปิ ¶ โข, พฺราหฺมณ, มรณธมฺโม สมาโน น ภายติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชติ มรณสฺส. อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร มรณธมฺมา สมานา น ภายนฺติ, น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ มรณสฺสา’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. พฺราหฺมณสจฺจสุตฺตํ
๑๘๕. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อภิฺาตา อภิฺาตา ปริพฺพาชกา สิปฺปินิกาตีเร ¶ ปริพฺพาชการาเม ปฏิวสนฺติ, เสยฺยถิทํ อนฺนภาโร วรธโร สกุลุทายี จ ปริพฺพาชโก อฺเ จ อภิฺาตา อภิฺาตา ปริพฺพาชกา. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน สิปฺปินิกาตีเร ปริพฺพาชการาโม เตนุปสงฺกมิ.
เตน โข ปน สมเยน เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรา กถา อุทปาทิ – ‘‘อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานิ, อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานี’’ติ. อถ โข ภควา เยน เต ปริพฺพาชกา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา เต ปริพฺพาชเก เอตทโวจ –
‘‘กาย นุตฺถ, ปริพฺพาชกา, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ? ‘‘อิธ, โภ โคตม, อมฺหากํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานิ, อิติปิ พฺราหฺมณสจฺจานี’’’ติ.
‘‘จตฺตาริมานิ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมณสจฺจานิ มยา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานิ. กตมานิ จตฺตาริ? อิธ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘สพฺเพ ปาณา อวชฺฌา’ติ ¶ . อิติ วทํ พฺราหฺมโณ สจฺจํ อาห, โน มุสา. โส เตน น สมโณติ มฺติ, น พฺราหฺมโณติ มฺติ, น เสยฺโยหมสฺมีติ มฺติ, น สทิโสหมสฺมีติ มฺติ, น หีโนหมสฺมีติ มฺติ. อปิ จ ยเทว ตตฺถ สจฺจํ ตทภิฺาย ปาณานํเยว อนุทฺทยาย [ตทภิฺาย อนุทยาย (ก.)] อนุกมฺปาย ปฏิปนฺโน โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห ¶ – ‘สพฺเพ ¶ กามา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ. อิติ วทํ พฺราหฺมโณ สจฺจมาห, โน มุสา. โส เตน น สมโณติ มฺติ, น พฺราหฺมโณติ มฺติ, น เสยฺโยหมสฺมีติ มฺติ, น สทิโสหมสฺมีติ มฺติ, น หีโนหมสฺมีติ มฺติ. อปิ จ ยเทว ตตฺถ สจฺจํ ตทภิฺาย กามานํเยว นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘สพฺเพ ภวา อนิจฺจา…เป… ภวานํเยว นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ปริพฺพาชกา, พฺราหฺมโณ เอวมาห – ‘นาหํ กฺวจนิ [กฺวจน (สี. สฺยา.)] กสฺสจิ กิฺจนตสฺมึ น จ มม กฺวจนิ กตฺถจิ กิฺจนตตฺถี’ติ. อิติ วทํ พฺราหฺมโณ สจฺจํ อาห, โน มุสา. โส เตน น สมโณติ มฺติ, น พฺราหฺมโณติ มฺติ, น เสยฺโยหมสฺมีติ มฺติ, น สทิโสหมสฺมีติ มฺติ, น หีโนหมสฺมีติ มฺติ. อปิ จ ยเทว ตตฺถ สจฺจํ ตทภิฺาย อากิฺจฺํเยว ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ. อิมานิ โข, ปริพฺพาชกา, จตฺตาริ พฺราหฺมณสจฺจานิ มยา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อุมฺมคฺคสุตฺตํ
๑๘๖. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เกน ¶ นุ โข, ภนฺเต, โลโก นียติ, เกน โลโก ปริกสฺสติ, กสฺส จ อุปฺปนฺนสฺส วสํ คจฺฉตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ, อุมฺมคฺโค [อุมฺมงฺโค (สฺยา. ก.)], ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี [กลฺยาณา (ก.)] ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปุจฺฉสิ – ‘เกน นุ โข, ภนฺเต, โลโก นียติ, เกน โลโก ปริกสฺสติ, กสฺส จ อุปฺปนฺนสฺส วสํ คจฺฉตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘จิตฺเตน โข, ภิกฺขุ, โลโก นียติ, จิตฺเตน ปริกสฺสติ, จิตฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺส วสํ คจฺฉตี’’ติ.
‘‘สาธุ ¶ , ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตริ ปฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, พหุสฺสุโต ธมฺมธโร’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, พหุสฺสุโต ธมฺมธโร โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ อุมฺมคฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปุจฺฉสิ – ‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, พหุสฺสุโต ธมฺมธโรติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, พหุสฺสุโต ¶ ธมฺมธโร โหตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘พหู โข, ภิกฺขุ, มยา ธมฺมา เทสิตา [พหุ โข ภิกฺขุ มยา ธมฺโม เทสิโต (ก.)] – สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลํ. จตุปฺปทาย เจปิ, ภิกฺขุ, คาถาย อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ¶ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ พหุสฺสุโต ธมฺมธโรติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตริ ปฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘‘สุตวา นิพฺเพธิกปฺโ, สุตวา นิพฺเพธิกปฺโ’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุตวา นิพฺเพธิกปฺโ โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ, อุมฺมคฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, ปุจฺฉสิ – ‘สุตวา นิพฺเพธิกปฺโ, สุตวา นิพฺเพธิกปฺโติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุตวา นิพฺเพธิกปฺโ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ภิกฺขุโน ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ สุตํ โหติ, ปฺาย จสฺส อตฺถํ อติวิชฺฌ ปสฺสติ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ สุตํ โหติ, ปฺาย จสฺส อตฺถํ ¶ อติวิชฺฌ ปสฺสติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ สุตํ โหติ, ปฺาย จสฺส อตฺถํ อติวิชฺฌ ปสฺสติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ สุตํ โหติ, ปฺาย จสฺส อตฺถํ อติวิชฺฌ ปสฺสติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, สุตวา นิพฺเพธิกปฺโ โหตี’’ติ.
‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตริ ปฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘‘ปณฺฑิโต มหาปฺโ, ปณฺฑิโต มหาปฺโ’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต มหาปฺโ โหตี’’ติ?
‘‘สาธุ ¶ สาธุ ภิกฺขุ! ภทฺทโก โข เต, ภิกฺขุ, อุมฺมคฺโค, ภทฺทกํ ปฏิภานํ, กลฺยาณี ปริปุจฺฉา. เอวฺหิ ตฺวํ ภิกฺขุ ปุจฺฉสิ – ‘ปณฺฑิโต มหาปฺโ, ปณฺฑิโต มหาปฺโติ ¶ , ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต มหาปฺโ โหตี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ปณฺฑิโต มหาปฺโ เนวตฺตพฺยาพาธาย เจเตติ น ปรพฺยาพาธาย เจเตติ น ¶ อุภยพฺยาพาธาย เจเตติ อตฺตหิตปรหิตอุภยหิตสพฺพโลกหิตเมว จินฺตยมาโน จินฺเตติ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ปณฺฑิโต มหาปฺโ โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. วสฺสการสุตฺตํ
๑๘๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ชาเนยฺย นุ โข, โภ โคตม, อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘อฏฺานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ. ‘‘ชาเนยฺย ปน, โภ โคตม, อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺานํ อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ. ‘‘ชาเนยฺย นุ โข, โภ โคตม, สปฺปุริโส สปฺปุริสํ – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘านํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, วิชฺชติ ¶ ยํ สปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘สปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ. ‘‘ชาเนยฺย ปน, โภ โคตม, สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ? ‘‘เอตมฺปิ ¶ โข, พฺราหฺมณ, านํ วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – ‘อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยาว สุภาสิตํ ¶ จิทํ, โภตา โคตเมน – ‘อฏฺานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภวนฺติ. เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺานํ อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติ. านํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติ. เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, านํ วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภว’’’นฺติ.
‘‘เอกมิทํ, โภ โคตม, สมยํ โตเทยฺยสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริสติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺติ – ‘พาโล อยํ ราชา เอเฬยฺโย สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺโน, สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรติ, ยทิทํ ¶ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺม’นฺติ. อิเมปิ รฺโ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา พาลา – ยมโก โมคฺคลฺโล [ปุคฺคโล (ก.)] อุคฺโค นาวินฺทกี คนฺธพฺโพ อคฺคิเวสฺโส, เย สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺนา, สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, ยทิทํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมนฺติ. ตฺยาสฺสุทํ โตเทยฺโย พฺราหฺมโณ อิมินา นเยน เนติ. ตํ กึ มฺนฺติ, โภนฺโต, ปณฺฑิโต ราชา เอเฬยฺโย กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ ¶ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตโร’ติ? ‘เอวํ, โภ, ปณฺฑิโต ราชา เอเฬยฺโย กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตโร’’’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข, โภ, สมโณ รามปุตฺโต รฺา เอเฬยฺเยน ปณฺฑิเตน ปณฺฑิตตโร กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรน อลมตฺถทสตโร, ตสฺมา ราชา เอเฬยฺโย สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺโน, สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรติ, ยทิทํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ’’.
‘‘ตํ กึ มฺนฺติ, โภนฺโต, ปณฺฑิตา รฺโ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา – ยมโก โมคฺคลฺโล ¶ อุคฺโค ¶ นาวินฺทกี คนฺธพฺโพ อคฺคิเวสฺโส, กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตราติ? ‘เอวํ, โภ, ปณฺฑิตา รฺโ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา – ยมโก โมคฺคลฺโล อุคฺโค นาวินฺทกี คนฺธพฺโพ อคฺคิเวสฺโส, กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตรา’’’ติ.
‘‘ยสฺมา จ โข, โภ, สมโณ รามปุตฺโต รฺโ เอเฬยฺยสฺส ปริหารเกหิ ปณฺฑิเตหิ ปณฺฑิตตโร กรณียาธิกรณีเยสุ วจนียาธิวจนีเยสุ อลมตฺถทสตเรหิ อลมตฺถทสตโร, ตสฺมา รฺโ เอเฬยฺยสฺส ปริหารกา สมเณ รามปุตฺเต อภิปฺปสนฺนา; สมเณ จ ปน รามปุตฺเต เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, ยทิทํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺม’’นฺติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ, โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยาว สุภาสิตํ จิทํ โภตา โคตเมน ¶ – ‘อฏฺานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส ¶ อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภวนฺติ. เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺานํ อนวกาโส ยํ อสปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติ. านํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส สปฺปุริสํ ชาเนยฺย – สปฺปุริโส อยํ ภวนฺติ. เอตมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, านํ วิชฺชติ ยํ สปฺปุริโส อสปฺปุริสํ ชาเนยฺย – อสปฺปุริโส อยํ ภว’นฺติ. หนฺท จ ทานิ มยํ, โภ โคตม, คจฺฉาม. พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’’ติ. ‘‘ยสฺสทานิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, กาลํ มฺสี’’ติ. อถ โข วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามีติ. สตฺตมํ.
๘. อุปกสุตฺตํ
๑๘๘. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข อุปโก มณฺฑิกาปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุปโก มณฺฑิกาปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อหฺหิ, ภนฺเต, เอวํวาที เอวํทิฏฺิ – ‘โย โกจิ ปรูปารมฺภํ วตฺเตติ, ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺโต ¶ สพฺโพ โส [สพฺพโส (สี. ปี.)] น อุปปาเทติ. อนุปปาเทนฺโต คารยฺโห โหติ อุปวชฺโช’’’ติ. ‘‘ปรูปารมฺภํ เจ, อุปก, วตฺเตติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺโต น อุปปาเทติ, อนุปปาเทนฺโต ¶ คารยฺโห โหติ อุปวชฺโช. ตฺวํ โข, อุปก, ปรูปารมฺภํ วตฺเตสิ, ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺโต น อุปปาเทสิ, อนุปปาเทนฺโต คารยฺโห โหสิ อุปวชฺโช’’ติ. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต ¶ , อุมฺมุชฺชมานกํเยว มหตา ปาเสน พนฺเธยฺย; เอวเมวํ โข อหํ, ภนฺเต, อุมฺมุชฺชมานโกเยว ภควตา มหตา วาทปาเสน [มหตา ปาเสน (ก.)] พทฺโธ’’ติ.
‘‘อิทํ อกุสลนฺติ โข, อุปก, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ อกุสลนฺติ. ตํ โข ปนิทํ อกุสลํ ปหาตพฺพนฺติ โข, อุปก, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ อกุสลํ ปหาตพฺพนฺติ.
‘‘อิทํ ¶ กุสลนฺติ โข, อุปก, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ กุสลนฺติ. ตํ โข ปนิทํ กุสลํ ภาเวตพฺพนฺติ โข, อุปก, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา ปทา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา – อิติปิทํ กุสลํ ภาเวตพฺพ’’นฺติ.
อถ โข อุปโก มณฺฑิกาปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยน ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ยาวตโก อโหสิ ภควตา สทฺธึ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ รฺโ มาคธสฺส อชาตสตฺตุสฺส เวเทหิปุตฺตสฺส อาโรเจสิ.
เอวํ วุตฺเต ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหิปุตฺโต กุปิโต อนตฺตมโน อุปกํ มณฺฑิกาปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยาว ธํสี วตายํ โลณการทารโก ยาว มุขโร ยาว ปคพฺโพ ¶ ยตฺร หิ นาม ตํ ภควนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาสาเทตพฺพํ มฺิสฺสติ; อเปหิ ตฺวํ, อุปก, วินสฺส, มา ตํ อทฺทส’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. สจฺฉิกรณียสุตฺตํ
๑๘๙. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, สจฺฉิกรณียา ธมฺมา. กตเม จตฺตาโร? อตฺถิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมา กาเยน สจฺฉิกรณียา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา สติยา สจฺฉิกรณียา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา สจฺฉิกรณียา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปฺาย สจฺฉิกรณียา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กาเยน สจฺฉิกรณียา? อฏฺ วิโมกฺขา, ภิกฺขเว, กาเยน สจฺฉิกรณียา.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา สติยา สจฺฉิกรณียา? ปุพฺเพนิวาโส, ภิกฺขเว, สติยา สจฺฉิกรณีโย.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา สจฺฉิกรณียา? สตฺตานํ จุตูปปาโต, ภิกฺขเว, จกฺขุนา สจฺฉิกรณีโย.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปฺาย สจฺฉิกรณียา? อาสวานํ ขโย, ภิกฺขเว, ปฺาย สจฺฉิกรณีโย. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สจฺฉิกรณียา ธมฺมา’’ติ. นวมํ.
๑๐. อุโปสถสุตฺตํ
๑๙๐. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘อปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา นิปฺปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา สุทฺธา สาเร ปติฏฺิตา. ตถารูโป อยํ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา. ยถารูปา ปริสา ทุลฺลภา ทสฺสนายปิ โลกสฺมึ, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา. ยถารูปา ปริสา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา ¶ . ยถารูปาย ปริสาย อปฺปํ ทินฺนํ พหุ โหติ พหุ ทินฺนํ พหุตรํ, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา. ยถารูปํ ปริสํ อลํ โยชนคณนานิปิ ทสฺสนาย คนฺตุํ อปิ ปุโฏเสนาปิ, ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ, (ตถารูปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา) [( ) สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ].
‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ เทวปฺปตฺตา วิหรนฺติ; สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ พฺรหฺมปฺปตฺตา วิหรนฺติ; สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ อาเนฺชปฺปตฺตา วิหรนฺติ; สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ อริยปฺปตฺตา วิหรนฺติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เทวปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เทวปฺปตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พฺรหฺมปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ¶ ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. กรุณา… มุทิตา… อุเปกฺขาสหคเตน ¶ เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ พฺรหฺมปฺปตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาเนฺชปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ ¶ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาเนฺชปฺปตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยปฺปตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริยปฺปตฺโต โหตี’’ติ. ทสมํ.
พฺราหฺมณวคฺโค [โยธาชีววคฺโค (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
โยธา ปาฏิโภคสุตํ, อภยํ พฺราหฺมณสจฺเจน ปฺจมํ;
อุมฺมคฺควสฺสกาโร, อุปโก สจฺฉิกิริยา จ อุโปสโถติ.