📜
๓. อุรุเวลวคฺโค
๑. ปมอุรุเวลสุตฺตํ
๒๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ [สํ. นิ. ๑.๑๗๓ อาคตํ] – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘เอกมิทาหํ ¶ , ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘ทุกฺขํ โข อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส. กึ นุ โข อหํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา สกฺกตฺวา ครุํ ¶ กตฺวา [ครุกตฺวา (สี. ปี.)] อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’’นฺติ?
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – อปริปูรสฺส โข อหํ สีลกฺขนฺธสฺส ปาริปูริยา อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยํ. น โข ปนาหํ ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อตฺตนา สีลสมฺปนฺนตรํ, ยมหํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยํ.
‘‘อปริปูรสฺส โข อหํ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปาริปูริยา อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยํ. น โข ปนาหํ ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อตฺตนา สมาธิสมฺปนฺนตรํ, ยมหํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยํ.
‘‘อปริปูรสฺส โข อหํ ปฺากฺขนฺธสฺส ปาริปูริยา อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยํ. น โข ปนาหํ ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก ¶ สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อตฺตนา ปฺาสมฺปนฺนตรํ, ยมหํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยํ.
‘‘อปริปูรสฺส โข อหํ วิมุตฺติกฺขนฺธสฺส ปาริปูริยา อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยํ. น โข ปนาหํ ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อฺํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อตฺตนา วิมุตฺติสมฺปนฺนตรํ, ยมหํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํนูนาหํ ยฺวายํ [โยปายํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ธมฺโม มยา อภิสมฺพุทฺโธ ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’’นฺติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ¶ – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ [สมฺมิฺชิตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมวํ – พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต มม ปุรโต ปาตุรโหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทกฺขิณํ ชาณุมณฺฑลํ ปถวิยํ นิหนฺตฺวา เยนาหํ เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ¶ มํ เอตทโวจ – ‘เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคต! เยปิ เต, ภนฺเต, อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา เตปิ ภควนฺโต ธมฺมํเยว สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรึสุ; เยปิ เต, ภนฺเต, ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา เตปิ ภควนฺโต ธมฺมํเยว สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหริสฺสนฺติ; ภควาปิ, ภนฺเต, เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมํเยว สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรตู’’’ติ. อิทมโวจ พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –
‘‘เย จ อตีตา [เย จพฺภตีตา (สี. ปี. ก.)] สมฺพุทฺธา, เย จ พุทฺธา อนาคตา;
โย เจตรหิ สมฺพุทฺโธ, พหูนํ [พหุนฺนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) สํ. นิ. ๑.๑๗๓] โสกนาสโน.
‘‘สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ [วิหรึสุ (สฺยา. กํ.)] วิหรนฺติ จ;
อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา.
‘‘ตสฺมา ¶ หิ อตฺตกาเมน [อตฺถกาเมน (สี. ก.)], มหตฺตมภิกงฺขตา;
สทฺธมฺโม ครุกาตพฺโพ, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ.
‘‘อิทมโวจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ. อิทํ วตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ. อถ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมุโน จ อชฺเฌสนํ วิทิตฺวา อตฺตโน จ ปติรูปํ ยฺวายํ [โยปายํ (สพฺพตฺถ)] ธมฺโม มยา อภิสมฺพุทฺโธ ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหาสึ. ยโต ¶ จ โข, ภิกฺขเว, สงฺโฆปิ มหตฺเตน สมนฺนาคโต, อถ เม ¶ สงฺเฆปิ คารโว’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยอุรุเวลสุตฺตํ
๒๒. ‘‘เอกมิทาหํ ¶ , ภิกฺขเว, สมยํ อุรุเวลายํ วิหรามิ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. อถ โข, ภิกฺขเว, สมฺพหุลา พฺราหฺมณา ชิณฺณา วุทฺธา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา มยา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข, ภิกฺขเว, เต พฺราหฺมณา มํ เอตทโวจุํ – ‘สุตํ เนตํ [เมตํ (สี. สฺยา. กํ. ก.)], โภ โคตม – น สมโณ โคตโม พฺราหฺมเณ ชิณฺเณ วุทฺเธ มหลฺลเก อทฺธคเต วโยอนุปฺปตฺเต อภิวาเทติ วา ปจฺจุฏฺเติ วา อาสเนน วา นิมนฺเตตีติ. ตยิทํ, โภ โคตม, ตเถว. น หิ ภวํ โคตโม พฺราหฺมเณ ชิณฺเณ วุทฺเธ มหลฺลเก อทฺธคเต วโยอนุปฺปตฺเต อภิวาเทติ วา ปจฺจุฏฺเติ วา อาสเนน วา นิมนฺเตติ. ตยิทํ, โภ โคตม, น สมฺปนฺนเมวา’’’ติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘นยิเม [น วต เม (สี. ปี.), น จยิเม (สฺยา. กํ.), น วติเม (?)] อายสฺมนฺโต ชานนฺติ เถรํ วา เถรกรเณ วา ธมฺเม’ติ. วุทฺโธ เจปิ, ภิกฺขเว, โหติ อาสีติโก วา นาวุติโก วา วสฺสสติโก วา ชาติยา. โส จ โหติ อกาลวาที อภูตวาที อนตฺถวาที อธมฺมวาที อวินยวาที, อนิธานวตึ วาจํ ภาสิตา อกาเลน อนปเทสํ อปริยนฺตวตึ อนตฺถสํหิตํ. อถ โข โส ‘พาโล เถโร’ตฺเวว [เตว (สี. ปี.)] สงฺขํ คจฺฉติ.
‘‘ทหโร เจปิ, ภิกฺขเว, โหติ ยุวา สุสุกาฬเกโส ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปเมน วยสา ¶ . โส จ โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวตึ ¶ วาจํ ภาสิตา กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ. อถ โข โส ‘ปณฺฑิโต เถโร’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ.
‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, เถรกรณา ธมฺมา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, พหุสฺสุโต โหติ ¶ สุตธโร สุตสนฺนิจโย, เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยฺชนํ [สาตฺถา สพฺยฺชนา (สี. ปี.)] เกวลปริปุณฺณํ [เกวลปริปุณฺณา (สี.)] ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา [ธตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร เถรกรณา ธมฺมา’’ติ.
‘‘โย อุทฺธเตน จิตฺเตน, สมฺผฺจ พหุ ภาสติ;
อสมาหิตสงฺกปฺโป, อสทฺธมฺมรโต มโค;
อารา โส ถาวเรยฺยมฺหา, ปาปทิฏฺิ อนาทโร.
‘‘โย จ สีเลน สมฺปนฺโน, สุตวา ปฏิภานวา;
สฺโต ธีโร ธมฺเมสุ [สฺโต ธีรธมฺเมสุ (สี.), สํยุตฺโต ถิรธมฺเมสุ (สฺยา. กํ.)], ปฺายตฺถํ วิปสฺสติ.
‘‘ปารคู ¶ สพฺพธมฺมานํ, อขิโล ปฏิภานวา;
ปหีนชาติมรโณ, พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี.
‘‘ตมหํ วทามิ เถโรติ, ยสฺส โน สนฺติ อาสวา;
อาสวานํ ขยา ภิกฺขุ, โส เถโรติ ปวุจฺจตี’’ติ. ทุติยํ;
๓. โลกสุตฺตํ
๒๓. ‘‘โลโก ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ. โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ. โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ. โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส ¶ สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ ¶ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจติ.
‘‘ยฺจ, ภิกฺขเว, รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ ยฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อฺถา. ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจติ.
‘‘ยถาวาที, ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจติ.
‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ¶ ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุ ทโส วสวตฺตี. ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจติ’’.
‘‘สพฺพํ โลกํ อภิฺาย, สพฺพํ โลเก ยถาตถํ;
สพฺพํ โลกํ [สพฺพโลก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วิสํยุตฺโต, สพฺพโลเก อนูปโย.
‘‘ส เว สพฺพาภิภู ธีโร, สพฺพคนฺถปฺปโมจโน;
ผุฏฺ’สฺส ปรมา สนฺติ, นิพฺพานํ อกุโตภยํ.
‘‘เอส ¶ ขีณาสโว พุทฺโธ, อนีโฆ ฉินฺนสํสโย;
สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิสงฺขเย.
‘‘เอส โส ภควา พุทฺโธ, เอส สีโห อนุตฺตโร;
สเทวกสฺส โลกสฺส, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺตยี.
‘‘อิติ เทวา มนุสฺสา จ, เย พุทฺธํ สรณํ คตา;
สงฺคมฺม ตํ นมสฺสนฺติ, มหนฺตํ วีตสารทํ.
‘‘ทนฺโต ¶ ทมยตํ เสฏฺโ, สนฺโต สมยตํ อิสิ;
มุตฺโต โมจยตํ อคฺโค, ติณฺโณ ตารยตํ วโร.
‘‘อิติ เหตํ นมสฺสนฺติ, มหนฺตํ วีตสารทํ;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เต [นตฺถิ เต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิปุคฺคโล’’ติ. ตติยํ;
๔. กาฬการามสุตฺตํ
๒๔. เอกํ สมยํ ภควา สาเกเต วิหรติ กาฬการาเม [โกฬิการาเม (ก.)]. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยํ ¶ , ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส ¶ สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ อพฺภฺาสึ. ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคโต น อุปฏฺาสิ.
‘‘ยํ ¶ , ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ น ชานามีติ วเทยฺยํ, ตํ มมสฺส มุสา.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว…เป… ตมหํ ชานามิ จ น จ ชานามีติ วเทยฺยํ, ตํปสฺส [ตํ ปิสฺส (สฺยา. กํ.), ตํ มมสฺส (ก.)] ตาทิสเมว.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว…เป… ตมหํ เนว ชานามิ น น ชานามีติ วเทยฺยํ, ตํ มมสฺส กลิ.
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต ทฏฺา ทฏฺพฺพํ, ทิฏฺํ น มฺติ, อทิฏฺํ น มฺติ, ทฏฺพฺพํ น มฺติ, ทฏฺารํ น มฺติ; สุตฺวา โสตพฺพํ, สุตํ น ¶ มฺติ, อสุตํ น มฺติ, โสตพฺพํ น มฺติ, โสตารํ น มฺติ; มุตฺวา โมตพฺพํ, มุตํ น มฺติ, อมุตํ น มฺติ, โมตพฺพํ น มฺติ, โมตารํ น มฺติ; วิฺตฺวา วิฺาตพฺพํ, วิฺาตํ น มฺติ, อวิฺาตํ น มฺติ, วิฺาตพฺพํ น มฺติ, วิฺาตารํ น มฺติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ตาทีเยว ตาที [ตาทิโสว ตาที (สฺยา. กํ.), ตาทิเส เยว ตาที (ปี.), ตาทีเยว ตาทีเยเวกา (ก.)]. ตมฺหา จ ปน ตาทิมฺหา [ตาทิตมฺหา (สี. ปี.)] อฺโ ตาที อุตฺตริตโร วา ปณีตตโร วา นตฺถีติ วทามี’’ติ.
‘‘ยํ ¶ กิฺจิ ทิฏฺํว สุตํ มุตํ วา,
อชฺโฌสิตํ สจฺจมุตํ ปเรสํ;
น เตสุ ตาที สยสํวุเตสุ,
สจฺจํ มุสา วาปิ ปรํ ทเหยฺย.
‘‘เอตฺจ สลฺลํ ปฏิกจฺจ [ปฏิคจฺจ (สี. ปี.)] ทิสฺวา,
อชฺโฌสิตา ยตฺถ ปชา วิสตฺตา;
ชานามิ ¶ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ,
อชฺโฌสิตํ นตฺถิ ตถาคตาน’’นฺติ. จตุตฺถํ;
๕. พฺรหฺมจริยสุตฺตํ
๒๕. ‘‘นยิทํ ¶ , ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถํ, น ชนลปนตฺถํ, น ลาภสกฺการสิโลกานิสํสตฺถํ, น อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสตฺถํ, น ‘อิติ มํ ชโน ชานาตู’ติ. อถ โข อิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ สํวรตฺถํ ปหานตฺถํ วิราคตฺถํ นิโรธตฺถ’’นฺติ.
‘‘สํวรตฺถํ ปหานตฺถํ, พฺรหฺมจริยํ อนีติหํ;
อเทสยิ โส ภควา, นิพฺพาโนคธคามินํ;
เอส มคฺโค มหนฺเตหิ [มหตฺเตภิ (ก.) อิติวุ. ๓๕], อนุยาโต มเหสิภิ.
‘‘เย จ ตํ ปฏิปชฺชนฺติ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ, สตฺถุสาสนการิโน’’ติ. ปฺจมํ;
๖. กุหสุตฺตํ
๒๖. [อิติวุ. ๑๐๘ อิติวุตฺตเกปิ] ‘‘เย ¶ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา, น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา. อปคตา จ เต, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, น จ เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา, เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา. อนปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา. เต จ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตี’’ติ.
[อิติวุ. ๑๐๘ อิติวุตฺตเกปิ] ‘‘กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. สนฺตุฏฺิสุตฺตํ
๒๗. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อปฺปานิ จ [เจว (ก.)] สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ปํสุกูลํ, ภิกฺขเว, จีวรานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ ¶ , ตฺจ อนวชฺชํ. ปิณฺฑิยาโลโป, ภิกฺขเว, โภชนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. รุกฺขมูลํ, ภิกฺขเว, เสนาสนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. ปูติมุตฺตํ, ภิกฺขเว, เภสชฺชานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อปฺปานิ จ สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานิ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺเปน จ ตุฏฺโ โหติ สุลเภน จ, อิทมสฺสาหํ อฺตรํ สามฺงฺคนฺติ [สามฺนฺติ (ก.)] วทามี’’ติ.
‘‘อนวชฺเชน ตุฏฺสฺส, อปฺเปน สุลเภน จ;
น ¶ เสนาสนมารพฺภ, จีวรํ ปานโภชนํ;
วิฆาโต โหติ จิตฺตสฺส, ทิสา นปฺปฏิหฺติ.
‘‘เย จสฺส ธมฺมา อกฺขาตา, สามฺสฺสานุโลมิกา;
อธิคฺคหิตา ตุฏฺสฺส, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต’’ติ. สตฺตมํ;
๘. อริยวํสสุตฺตํ
๒๘. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อริยวํสา อคฺคฺา รตฺตฺา วํสฺา โปราณา อสํกิณฺณา อสํกิณฺณปุพฺพา, น สํกียนฺติ น สํกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต [อคถิโต (สี. ปี.)] อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, โน [น (ที. นิ. ๓.๓๐๙)] ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน, อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ ปิณฺฑปาตเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ¶ ปริภฺุชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ ¶ , โน ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน, อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ เสนาสนเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ เสนาสนํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ เสนาสนํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, โน ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหติ ภาวนารโต, ปหานาราโม โหติ ปหานรโต; ตาย จ ปน ภาวนารามตาย ภาวนารติยา ¶ ปหานารามตาย ปหานรติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, โน ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อริยวํสา อคฺคฺา รตฺตฺา วํสฺา โปราณา อสํกิณฺณา อสํกิณฺณปุพฺพา, น สํกียนฺติ น สํกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘อิเมหิ จ ปน, ภิกฺขเว, จตูหิ อริยวํเสหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย วิหรติ สฺเวว อรตึ สหติ, น ตํ อรติ สหติ; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย วิหรติ ¶ สฺเวว อรตึ สหติ, น ตํ อรติ สหติ; อุตฺตราย เจปิ ทิสาย วิหรติ สฺเวว อรตึ สหติ, น ตํ อรติ สหติ; ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย วิหรติ สฺเวว อรตึ สหติ, น ตํ อรติ สหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อรติรติสโห หิ, ภิกฺขเว, ธีโร’’ติ.
‘‘นารติ ¶ สหติ ธีรํ [วีรํ (สี.)], นารติ ธีรํ สหติ;
ธีโรว อรตึ สหติ, ธีโร หิ อรติสฺสโห.
‘‘สพฺพกมฺมวิหายีนํ ¶ , ปนุณฺณํ [ปณุนฺนํ (?)] โก นิวารเย;
เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;
เทวาปิ นํ ปสํสนฺติ, พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโต’’ติ. อฏฺมํ;
๙. ธมฺมปทสุตฺตํ
๒๙. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ธมฺมปทานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ วํสฺานิ โปราณานิ อสํกิณฺณานิ อสํกิณฺณปุพฺพานิ, น สํกียนฺติ น สํกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตมานิ จตฺตาริ? อนภิชฺฌา, ภิกฺขเว, ธมฺมปทํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสํกิณฺณํ อสํกิณฺณปุพฺพํ, น สํกียติ น สํกียิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘อพฺยาปาโท, ภิกฺขเว, ธมฺมปทํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสํกิณฺณํ อสํกิณฺณปุพฺพํ, น สํกียติ น สํกียิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘สมฺมาสติ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมปทํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสํกิณฺณํ อสํกิณฺณปุพฺพํ, น สํกียติ น สํกียิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘สมฺมาสมาธิ, ภิกฺขเว, ธมฺมปทํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสํกิณฺณํ อสํกิณฺณปุพฺพํ, น สํกียติ น สํกียิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ วํสฺานิ โปราณานิ อสํกิณฺณานิ อสํกิณฺณปุพฺพานิ, น สํกียนฺติ น สํกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ ¶ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหี’’ติ.
‘‘อนภิชฺฌาลุ ¶ วิหเรยฺย, อพฺยาปนฺเนน เจตสา;
สโต เอกคฺคจิตฺตสฺส [เอกคฺคจิตฺตายํ (ก.)], อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต’’ติ. นวมํ;
๑๐. ปริพฺพาชกสุตฺตํ
๓๐. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อภิฺาตา อภิฺาตา ปริพฺพาชกา สิปฺปินิกาตีเร [สปฺปินิยา ตีเร (สี. ปี.), สิปฺปินิยา ตีเร (สฺยา. กํ.), สิปฺปินิยา นทิยา ตีเร (ก.)] ปริพฺพาชการาเม ปฏิวสนฺติ, เสยฺยถิทํ อนฺนภาโร วรธโร สกุลุทายี จ ปริพฺพาชโก อฺเ จ อภิฺาตา อภิฺาตา ปริพฺพาชกา. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน สิปฺปินิกาตีรํ ปริพฺพาชการาโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา เต ปริพฺพาชเก เอตทโวจ –
‘‘จตฺตาริมานิ, ปริพฺพาชกา, ธมฺมปทานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ ¶ วํสฺานิ โปราณานิ อสํกิณฺณานิ อสํกิณฺณปุพฺพานิ, น สํกียนฺติ น สํกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. กตมานิ จตฺตาริ? อนภิชฺฌา, ปริพฺพาชกา, ธมฺมปทํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ โปราณํ อสํกิณฺณํ อสํกิณฺณปุพฺพํ, น สํกียติ น สํกียิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อพฺยาปาโท, ปริพฺพาชกา, ธมฺมปทํ…เป… สมฺมาสติ, ปริพฺพาชกา, ธมฺมปทํ…เป… สมฺมาสมาธิ, ปริพฺพาชกา, ธมฺมปทํ อคฺคฺํ รตฺตฺํ วํสฺํ ¶ โปราณํ อสํกิณฺณํ อสํกิณฺณปุพฺพํ, น สํกียติ น สํกียิสฺสติ, อปฺปฏิกุฏฺํ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ. อิมานิ โข ¶ , ปริพฺพาชกา, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ อคฺคฺานิ รตฺตฺานิ วํสฺานิ โปราณานิ อสํกิณฺณานิ อสํกิณฺณปุพฺพานิ, น สํกียนฺติ น สํกียิสฺสนฺติ, อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิฺูหิ.
‘‘โย โข, ปริพฺพาชกา, เอวํ วเทยฺย – ‘อหเมตํ อนภิชฺฌํ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย อภิชฺฌาลุํ กาเมสุ ติพฺพสาราคํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, ตมหํ ตตฺถ เอวํ วเทยฺยํ – ‘เอตุ วทตุ พฺยาหรตุ ปสฺสามิสฺสานุภาว’นฺติ. โส วต, ปริพฺพาชกา, อนภิชฺฌํ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย อภิชฺฌาลุํ กาเมสุ ติพฺพสาราคํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โย ¶ โข, ปริพฺพาชกา, เอวํ วเทยฺย – ‘อหเมตํ อพฺยาปาทํ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย พฺยาปนฺนจิตฺตํ ปทุฏฺมนสงฺกปฺปํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, ตมหํ ตตฺถ เอวํ วเทยฺยํ – ‘เอตุ วทตุ พฺยาหรตุ ปสฺสามิสฺสานุภาว’นฺติ. โส วต, ปริพฺพาชกา, อพฺยาปาทํ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย พฺยาปนฺนจิตฺตํ ปทุฏฺมนสงฺกปฺปํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โย โข, ปริพฺพาชกา, เอวํ วเทยฺย – ‘อหเมตํ สมฺมาสตึ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย มุฏฺสฺสตึ อสมฺปชานํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, ตมหํ ตตฺถ เอวํ วเทยฺยํ – ‘เอตุ วทตุ พฺยาหรตุ ปสฺสามิสฺสานุภาว’นฺติ. โส วต, ปริพฺพาชกา, สมฺมาสตึ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย มุฏฺสฺสตึ อสมฺปชานํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โย โข, ปริพฺพาชกา, เอวํ วเทยฺย – ‘อหเมตํ ¶ สมฺมาสมาธึ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย อสมาหิตํ วิพฺภนฺตจิตฺตํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสามี’ติ, ตมหํ ตตฺถ เอวํ วเทยฺยํ – ‘เอตุ วทตุ พฺยาหรตุ ¶ ปสฺสามิสฺสานุภาว’นฺติ. โส วต, ปริพฺพาชกา, สมฺมาสมาธึ ธมฺมปทํ ปจฺจกฺขาย อสมาหิตํ วิพฺภนฺตจิตฺตํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปฺาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โย โข, ปริพฺพาชกา, อิมานิ จตฺตาริ ธมฺมปทานิ ครหิตพฺพํ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มฺเยฺย, ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม จตฺตาโร สหธมฺมิกา วาทานุปาตา คารยฺหา ¶ านา [วาทานุวาทา คารยฺหํ านํ (ม. นิ. ๓.๘)] อาคจฺฉนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อนภิชฺฌํ เจ ภวํ ธมฺมปทํ ครหติ ปฏิกฺโกสติ, เย จ หิ [เย จ (ม. นิ. ๓.๑๔๒-๑๔๓)] อภิชฺฌาลู กาเมสุ ติพฺพสาราคา สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา เต โภโต ปาสํสา. อพฺยาปาทํ เจ ภวํ ธมฺมปทํ ครหติ ปฏิกฺโกสติ, เย จ หิ พฺยาปนฺนจิตฺตา ปทุฏฺมนสงฺกปฺปา สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา เต โภโต ปาสํสา. สมฺมาสตึ เจ ภวํ ธมฺมปทํ ครหติ ปฏิกฺโกสติ, เย จ หิ มุฏฺสฺสตี อสมฺปชานา สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา เต โภโต ปาสํสา. สมฺมาสมาธึ เจ ภวํ ธมฺมปทํ ครหติ ปฏิกฺโกสติ, เย จ หิ อสมาหิตา วิพฺภนฺตจิตฺตา สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา เต โภโต ปาสํสา.
‘‘โย ¶ โข, ปริพฺพาชกา, อิมานิ จตฺตาริ ธมฺมปทานิ ครหิตพฺพํ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มฺเยฺย, ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม อิเม จตฺตาโร สหธมฺมิกา วาทานุปาตา คารยฺหา านา อาคจฺฉนฺติ ¶ . เยปิ เต ปริพฺพาชกา อเหสุํ อุกฺกลา วสฺสภฺา [วสฺสภิฺา (ก.) สํ. นิ. ๓.๖๒ ปสฺสิตพฺพํ] อเหตุกวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา, เตปิ อิมานิ จตฺตาริ ธมฺมปทานิ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสนอุปารมฺภภยา’’ติ [อุปวาทภยาติ (ก.) ม. นิ. ๓.๑๕๐; สํ. นิ. ๓.๖๒ ปสฺสิตพฺพํ].
‘‘อพฺยาปนฺโน สทา สโต, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต;
อภิชฺฌาวินเย สิกฺขํ, อปฺปมตฺโตติ วุจฺจตี’’ติ. ทสมํ;
อุรุเวลวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว อุรุเวลา โลโก กาฬโก [โกฬิโก (ก.)], พฺรหฺมจริเยน ปฺจมํ;
กุหํ สนฺตุฏฺิ วํโส จ, ธมฺมปทํ ปริพฺพาชเกน จาติ.