📜
๕. โรหิตสฺสวคฺโค
๑. สมาธิภาวนาสุตฺตํ
๔๑. ‘‘จตสฺโส ¶ ¶ อิมา, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา. กตมา จตสฺโส? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติ; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา าณทสฺสนปฺปฏิลาภาย สํวตฺตติ; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา สติสมฺปชฺาย สํวตฺตติ; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติ.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา าณทสฺสนปฺปฏิลาภาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาโลกสฺํ มนสิ กโรติ, ทิวาสฺํ อธิฏฺาติ – ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา ¶ รตฺตึ ตถา ทิวา. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. อยํ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา าณทสฺสนปฺปฏิลาภาย สํวตฺตติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา สติสมฺปชฺาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ ¶ คจฺฉนฺติ; วิทิตา สฺา…เป… วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา สติสมฺปชฺาย สํวตฺตติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ – ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม [อตฺถคโม (สี. ปี.)]; อิติ เวทนา, อิติ เวทนาย สมุทโย, อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม; อิติ สฺา, อิติ สฺาย สมุทโย, อิติ สฺาย อตฺถงฺคโม; อิติ สงฺขารา, อิติ สงฺขารานํ สมุทโย, อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม; อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. อยํ, ภิกฺขเว, สมาธิภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา อาสวานํ ขยาย สํวตฺตติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส สมาธิภาวนา. อิทฺจ ปน เมตํ, ภิกฺขเว, สนฺธาย ภาสิตํ ปารายเน ปุณฺณกปฺเห –
‘‘สงฺขาย โลกสฺมึ ปโรปรานิ,
ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
สนฺโต ¶ วิธูโม อนีโฆ นิราโส,
อตาริ ¶ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ [สุ. นิ. ๑๐๕๔; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา ๗๓]. ปมํ;
๒. ปฺหพฺยากรณสุตฺตํ
๔๒. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว, ปฺหพฺยากรณานิ [ปฺหาพฺยากรณานิ (ก.)]. กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฺโห เอกํสพฺยากรณีโย; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฺโห ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย; อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฺโห ปนีโย. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ปฺหพฺยากรณานี’’ติ.
‘‘เอกํสวจนํ เอกํ, วิภชฺชวจนาปรํ;
ตติยํ ปฏิปุจฺเฉยฺย, จตุตฺถํ ปน าปเย.
‘‘โย ¶ จ เตสํ [เนสํ (สี. สฺยา. กํ.)] ตตฺถ ตตฺถ, ชานาติ อนุธมฺมตํ;
จตุปฺหสฺส กุสโล, อาหุ ภิกฺขุํ ตถาวิธํ.
‘‘ทุราสโท ทุปฺปสโห, คมฺภีโร ทุปฺปธํสิโย;
อโถ อตฺเถ อนตฺเถ จ, อุภยสฺส โหติ โกวิโท [อุภยตฺถสฺส โกวิโท (สฺยา. กํ.)].
‘‘อนตฺถํ ปริวชฺเชติ, อตฺถํ คณฺหาติ ปณฺฑิโต;
อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ. ทุติยํ;
๓. ปมโกธครุสุตฺตํ
๔๓. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม จตฺตาโร? โกธครุ น สทฺธมฺมครุ, มกฺขครุ น สทฺธมฺมครุ, ลาภครุ น สทฺธมฺมครุ, สกฺการครุ น สทฺธมฺมครุ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ.
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม จตฺตาโร? สทฺธมฺมครุ น โกธครุ, สทฺธมฺมครุ น มกฺขครุ, สทฺธมฺมครุ น ลาภครุ ¶ , สทฺธมฺมครุ น สกฺการครุ. อิเม ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ.
‘‘โกธมกฺขครู ภิกฺขู, ลาภสกฺการคารวา;
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
‘‘เย ¶ จ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’ติ. ตติยํ;
๔. ทุติยโกธครุสุตฺตํ
๔๔. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อสทฺธมฺมา. กตเม จตฺตาโร? โกธครุตา น สทฺธมฺมครุตา, มกฺขครุตา น สทฺธมฺมครุตา, ลาภครุตา น สทฺธมฺมครุตา, สกฺการครุตา น สทฺธมฺมครุตา. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อสทฺธมฺมา.
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สทฺธมฺมา. กตเม จตฺตาโร? สทฺธมฺมครุตา น โกธครุตา, สทฺธมฺมครุตา น มกฺขครุตา, สทฺธมฺมครุตา น ลาภครุตา, สทฺธมฺมครุตา น สกฺการครุตา. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สทฺธมฺมา’’ติ.
‘‘โกธมกฺขครุ ภิกฺขุ, ลาภสกฺการคารโว;
สุเขตฺเต ปูติพีชํว, สทฺธมฺเม น วิรูหติ.
‘‘เย จ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สฺเนหานฺวยมิโวสธา’’ติ [สฺเนหมนฺวายมิโวสธาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. จตุตฺถํ;
๕. โรหิตสฺสสุตฺตํ
๔๕. เอกํ สมยํ ภควา [สํ. นิ. ๑.๑๐๗] สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข โรหิตสฺโส เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข โรหิตสฺโส เทวปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ยตฺถ นุ โข, ภนฺเต, น ชายติ น ชียติ น มียติ น ¶ จวติ น อุปปชฺชติ, สกฺกา นุ โข โส, ภนฺเต, คมเนน โลกสฺส อนฺโต าตุํ วา ทฏฺุํ วา ปาปุณิตุํ วา’’ติ? ‘‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ¶ ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ ¶ , ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว สุภาสิตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา – ‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามี’’’ติ.
‘‘ภูตปุพฺพาหํ, ภนฺเต, โรหิตสฺโส นาม อิสิ อโหสึ โภชปุตฺโต อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวรูโป ชโว อโหสิ, เสยฺยถาปิ นาม ทฬฺหธมฺมา [ทฬฺหธมฺโม, อ. นิ. ๙.๓๘; ม. นิ. ๑.๑๖๑ (สพฺพตฺถ) ฏีกา จ โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ จ โอโลเกตพฺพํ] ธนุคฺคโห สิกฺขิโต กตหตฺโถ กตูปาสโน ลหุเกน อสเนน อปฺปกสิเรน ติริยํ ตาลจฺฉายํ อติปาเตยฺย. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวรูโป ปทวีติหาโร อโหสิ, เสยฺยถาปิ นาม ปุรตฺถิมา สมุทฺทา ปจฺฉิโม สมุทฺโท. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวรูเปน ชเวน สมนฺนาคตสฺส เอวรูเปน จ ปทวีติหาเรน เอวรูปํ อิจฺฉาคตํ อุปฺปชฺชิ – ‘อหํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ปาปุณิสฺสามี’ติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, อฺตฺเรว อสิตปีตขายิตสายิตา อฺตฺร อุจฺจารปสฺสาวกมฺมา อฺตฺร นิทฺทากิลมถปฏิวิโนทนา วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี วสฺสสตํ คนฺตฺวา อปฺปตฺวาว โลกสฺส ¶ อนฺตํ อนฺตราเยว กาลงฺกโต.
‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว สุภาสิตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา – ‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามี’’’ติ.
‘‘‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺย’นฺติ วทามิ. น จาหํ, อาวุโส, อปฺปตฺวาว โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ. อปิ จาหํ, อาวุโส, อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร [กเฬพเร (สี. ปี.)] สสฺิมฺหิ สมนเก โลกฺจ ปฺาเปมิ โลกสมุทยฺจ โลกนิโรธฺจ โลกนิโรธคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติ.
‘‘คมเนน ¶ ¶ น ปตฺตพฺโพ, โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ;
น จ อปฺปตฺวา โลกนฺตํ, ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํ.
‘‘ตสฺมา ¶ หเว โลกวิทู สุเมโธ,
โลกนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย;
โลกสฺส อนฺตํ สมิตาวิ ตฺวา,
นาสีสตี [นาสึสตี (สี.)] โลกมิมํ ปรฺจา’’ติ. ปฺจมํ;
๖. ทุติยโรหิตสฺสสุตฺตํ
๔๖. อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิมํ, ภิกฺขเว, รตฺตึ โรหิตสฺโส เทวปุตฺโต อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข ¶ , ภิกฺขเว, โรหิตสฺโส เทวปุตฺโต มํ เอตทโวจ – ‘ยตฺถ นุ โข, ภนฺเต [สํ. นิ. ๑.๑๐๗], น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, สกฺกา นุ โข โส, ภนฺเต, คมเนน โลกสฺส อนฺโต าตุํ วา ทฏฺุํ วา ปาปุณิตุํ วา’ติ? เอวํ วุตฺเต อหํ, ภิกฺขเว, โรหิตสฺสํ เทวปุตฺตํ เอตทโวจํ – ‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามี’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, โรหิตสฺโส เทวปุตฺโต มํ เอตทโวจ – ‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว สุภาสิตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา – ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ’’’.
‘‘ภูตปุพฺพาหํ, ภนฺเต, โรหิตสฺโส นาม อิสิ อโหสึ โภชปุตฺโต อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวรูโป ชโว อโหสิ, เสยฺยถาปิ นาม ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคโห สิกฺขิโต กตหตฺโถ กตูปาสโน ลหุเกน อสเนน อปฺปกสิเรน ติริยํ ตาลจฺฉายํ อติปาเตยฺย ¶ . ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวรูโป ปทวีติหาโร อโหสิ, เสยฺยถาปิ นาม ปุรตฺถิมา สมุทฺทา ปจฺฉิโม สมุทฺโท. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวรูเปน ชเวน สมนฺนาคตสฺส เอวรูเปน จ ปทวีติหาเรน เอวรูปํ อิจฺฉาคตํ อุปฺปชฺชิ – อหํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, อฺตฺเรว อสิตปีตขายิตสายิตา ¶ อฺตฺร อุจฺจารปสฺสาวกมฺมา ¶ อฺตฺร นิทฺทากิลมถปฏิวิโนทนา ¶ วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี วสฺสสตํ คนฺตฺวา อปฺปตฺวาว โลกสฺส อนฺตํ อนฺตราเยว กาลงฺกโต.
‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว สุภาสิตมิทํ, ภนฺเต, ภควตา – ‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามี’’’ติ. เอวํ วุตฺเต อหํ, ภิกฺขเว, โรหิตสฺสํ เทวปุตฺตํ เอตทโวจํ –
‘‘‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ, ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺยํ ทฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามี’ติ. น จาหํ, อาวุโส, อปฺปตฺวาว โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยํ วทามิ. อปิ จาหํ, อาวุโส, อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสฺิมฺหิ สมนเก โลกฺจ ปฺาเปมิ โลกสมุทยฺจ โลกนิโรธฺจ โลกนิโรธคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติ.
‘‘คมเนน น ปตฺตพฺโพ, โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ;
น จ อปฺปตฺวา โลกนฺตํ, ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํ.
‘‘ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ,
โลกนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย;
โลกสฺส อนฺตํ สมิตาวิ ตฺวา,
นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจา’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. สุวิทูรสุตฺตํ
๔๗. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, สุวิทูรวิทูรานิ. กตมานิ จตฺตาริ? นภฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ปถวี จ; อิทํ ปมํ สุวิทูรวิทูเร. โอริมฺจ, ภิกฺขเว, ตีรํ สมุทฺทสฺส ปาริมฺจ; อิทํ ทุติยํ สุวิทูรวิทูเร. ยโต จ, ภิกฺขเว, เวโรจโน อพฺภุเทติ ¶ ยตฺถ จ อตฺถเมติ [อตฺถงฺคเมติ (สฺยา.), เวติ (ก.)]; อิทํ ตติยํ สุวิทูรวิทูเร. สตฺจ, ภิกฺขเว, ธมฺโม อสตฺจ ธมฺโม; อิทํ จตุตฺถํ สุวิทูรวิทูเร. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ สุวิทูรวิทูรานี’’ติ.
[ชา. ๒.๒๑.๔๑๔, ๔๔๘] ‘‘นภฺจ ¶ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร,
ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ยโต จ เวโรจโน อพฺภุเทติ,
ปภงฺกโร ยตฺถ จ อตฺถเมติ;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ,
สตฺจ ธมฺมํ อสตฺจ ธมฺมํ.
‘‘อพฺยายิโก โหติ สตํ สมาคโม,
ยาวาปิ [ยาวมฺปิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ;
ขิปฺปฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม,
ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ. สตฺตมํ;
๘. วิสาขสุตฺตํ
๔๘. เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา วิสาโข ปฺจาลปุตฺโต [ปฺจาลิปุตฺโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุปฏฺานสาลายํ ภิกฺขู ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ ¶ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ, โปริยา วาจาย วิสฺสฏฺาย อเนลคลาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา ปริยาปนฺนาย อนิสฺสิตาย. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน อุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, อุปฏฺานสาลายํ ภิกฺขู ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ โปริยา วาจาย วิสฺสฏฺาย อเนลคลาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา ปริยาปนฺนาย อนิสฺสิตายา’’ติ ¶ ? ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, วิสาโข ปฺจาลปุตฺโต อุปฏฺานสาลายํ ภิกฺขู ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ โปริยา วาจาย วิสฺสฏฺาย อเนลคลาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา ปริยาปนฺนาย อนิสฺสิตายา’’ติ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ วิสาขํ ปฺจาลปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ สาธุ, วิสาข! สาธุ ¶ โข ตฺวํ, วิสาข, ภิกฺขู ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ โปริยา วาจาย วิสฺสฏฺาย อเนลคลาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา ปริยาปนฺนาย อนิสฺสิตายาติ.
‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;
ภาสมานฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘ภาสเย โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;
สุภาสิตธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติ. อฏฺมํ;
๙. วิปลฺลาสสุตฺตํ
๔๙. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, สฺาวิปลฺลาสา จิตฺตวิปลฺลาสา ทิฏฺิวิปลฺลาสา ¶ . กตเม จตฺตาโร? อนิจฺเจ, ภิกฺขเว, นิจฺจนฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส; ทุกฺเข, ภิกฺขเว, สุขนฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส; อนตฺตนิ, ภิกฺขเว, อตฺตาติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส; อสุเภ, ภิกฺขเว, สุภนฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สฺาวิปลฺลาสา จิตฺตวิปลฺลาสา ทิฏฺิวิปลฺลาสา.
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, นสฺาวิปลฺลาสา นจิตฺตวิปลฺลาสา นทิฏฺิวิปลฺลาสา. กตเม จตฺตาโร? อนิจฺเจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจนฺติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส; ทุกฺเข, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส; อนตฺตนิ, ภิกฺขเว, อนตฺตาติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส; อสุเภ, ภิกฺขเว, อสุภนฺติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส ¶ . อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร นสฺาวิปลฺลาสา นจิตฺตวิปลฺลาสา นทิฏฺิวิปลฺลาสา’’ติ.
‘‘อนิจฺเจ ¶ นิจฺจสฺิโน, ทุกฺเข จ สุขสฺิโน;
อนตฺตนิ จ อตฺตาติ, อสุเภ สุภสฺิโน;
มิจฺฉาทิฏฺิหตา สตฺตา, ขิตฺตจิตฺตา วิสฺิโน.
‘‘เต โยคยุตฺตา มารสฺส, อโยคกฺเขมิโน ชนา;
สตฺตา คจฺฉนฺติ สํสารํ, ชาติมรณคามิโน.
‘‘ยทา จ พุทฺธา โลกสฺมึ, อุปฺปชฺชนฺติ ปภงฺกรา;
เต ¶ อิมํ ธมฺมํ [เตมํ ธมฺมํ (สี. สฺยา. กํ.)] ปกาเสนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เตสํ สุตฺวาน สปฺปฺา, สจิตฺตํ ปจฺจลทฺธา เต;
อนิจฺจํ อนิจฺจโต ทกฺขุํ, ทุกฺขมทฺทกฺขุ ทุกฺขโต.
‘‘อนตฺตนิ อนตฺตาติ, อสุภํ อสุภตทฺทสุํ;
สมฺมาทิฏฺิสมาทานา, สพฺพํ ทุกฺขํ อุปจฺจคุ’’นฺติ [ปฏิ. ม. ๑.๒๓๖]. นวมํ;
๑๐. อุปกฺกิเลสสุตฺตํ
๕๐. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว [จูฬว. ๔๔๗], จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ. กตเม จตฺตาโร? อพฺภา, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ.
‘‘มหิกา, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ.
‘‘ธูโม รโช, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ.
‘‘ราหุ ¶ , ภิกฺขเว, อสุรินฺโท จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ. อิเม โข ¶ , ภิกฺขเว, จตฺตาโร จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโรเม สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺา เอเก สมณพฺราหฺมณา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สนฺติ, ภิกฺขเว ¶ , เอเก สมณพฺราหฺมณา สุรํ ปิวนฺติ เมรยํ, สุราเมรยปานา อปฺปฏิวิรตา. อยํ, ภิกฺขเว, ปโม สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา เอเก สมณพฺราหฺมณา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺติ, เมถุนสฺมา ธมฺมา อปฺปฏิวิรตา. อยํ, ภิกฺขเว, ทุติโย สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา เอเก สมณพฺราหฺมณา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺติ, ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา. อยํ, ภิกฺขเว, ตติโย สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา เอเก สมณพฺราหฺมณา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา มิจฺฉาชีเวน ชีวนฺติ, มิจฺฉาชีวา อปฺปฏิวิรตา. อยํ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลโส, เยน อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺา เอเก สมณพฺราหฺมณา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลสา ¶ , เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺา เอเก สมณพฺราหฺมณา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺตี’’ติ.
‘‘ราคโทสปริกฺกิฏฺา, เอเก สมณพฺราหฺมณา;
อวิชฺชานิวุตา โปสา, ปิยรูปาภินนฺทิโน.
‘‘สุรํ ¶ ปิวนฺติ เมรยํ, ปฏิเสวนฺติ เมถุนํ;
รชตํ ¶ ชาตรูปฺจ, สาทิยนฺติ อวิทฺทสู;
มิจฺฉาชีเวน ชีวนฺติ, เอเก สมณพฺราหฺมณา.
‘‘เอเต ¶ อุปกฺกิเลสา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ [อุปกฺกิลิฏฺา (สี. ปี.)], เอเก สมณพฺราหฺมณา;
น ตปนฺติ น ภาสนฺติ, อสุทฺธา สรชา มคา.
‘‘อนฺธกาเรน โอนทฺธา, ตณฺหาทาสา สเนตฺติกา;
วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรํ, อาทิยนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ. ทสมํ;
โรหิตสฺสวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สมาธิปฺหา ทฺเว โกธา, โรหิตสฺสาปเร ทุเว;
สุวิทูรวิสาขวิปลฺลาสา, อุปกฺกิเลเสน เต ทสาติ.
ปมปณฺณาสกํ สมตฺตํ.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ