📜
(๑๕) ๕. สมาปตฺติวคฺควณฺณนา
๑๖๔. ปฺจมสฺส ปเม ‘‘อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมํ ปวตฺตํ, อิโต ปรํ ภวงฺคํ มชฺเฌ สมาปตฺตี’’ติ เอวํ สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทปฺปชานนา ปฺา สมาปตฺติกุสลตา. วุฏฺาเน กุสลภาโว วุฏฺานกุสลตา. ปเคว วุฏฺานปริจฺเฉทกาณนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๖๕. ทุติเย อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อชิมฺหตา อกุฏิลตา อวงฺกตาติ อตฺโถ. อภิธมฺเมปิ (ธ. ส. ๑๓๔๖) วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม อชฺชโว? ยา อชฺชวตา อชิมฺหตา อกุฏิลตา อวงฺกตา, อยํ วุจฺจติ อชฺชโว’’ติ. อนชฺชวฺจ อชฺชวปฺปฏิกฺเขเปน เวทิตพฺพํ. โคมุตฺตวงฺกตา, จนฺทเลขาวงฺกตา, นงฺคลโกฏิวงฺกตาติ หิ ตโย อนชฺชวา. เอกจฺโจ หิ ภิกฺขุ ปมวเย มชฺฌิม-ปจฺฉิมวเย จ เอกวีสติยา อเนสนาสุ ฉสุ จ อโคจเรสุ จรติ, อยํ โคมุตฺตวงฺกตา นาม, อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา ปฏิปตฺติยา วงฺกภาวโต. เอโก ปมวเย ปจฺฉิมวเย จ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ จนฺทเลขาวงฺกตา นาม, ปฏิปตฺติยา มชฺฌฏฺาเน ¶ วงฺกภาวาปตฺติโต. เอโก ปมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ นงฺคลโกฏิวงฺกตา นาม, ปริโยสาเน วงฺกภาวาปตฺติโต. เอโก สพฺพมฺเปตํ วงฺกตํ ปหาย ตีสุ วเยสุ ¶ เปสโล ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ตสฺส โย โส อุชุภาโว, อิทํ อชฺชวํ นาม, สพฺพตฺถ อุชุภาวสิทฺธิโต.
มทฺทวนฺติ เอตฺถ ‘‘ลชฺชว’’นฺติปิ ปนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ‘‘ตตฺถ กตโม ลชฺชโว? โย หิรียติ หิรียิตพฺเพน หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา, อยํ วุจฺจติ ลชฺชโว’’ติ เอวํ วุตฺโต ลชฺชิภาโว ลชฺชวํ นาม. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – ลชฺชตีติ ลชฺโช, หิริมา, ตสฺส ภาโว ลชฺชวํ, หิรีติ อตฺโถ. ลชฺชา เอตสฺส อตฺถีติ ลชฺชี ยถา ‘‘มาลี มายี’’ติ, ตสฺส ภาโว ลชฺชิภาโว, สา เอว ลชฺชา.
๑๖๖. ตติเย อธิวาสนขนฺตีติ เอตฺถ อธิวาสนํ วุจฺจติ ขมนํ. ตฺหิ ปเรสํ ทุกฺกฏํ ทุรุตฺตฺจ ปฏิวิโรธากรเณน อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาสนโต ‘‘อธิวาสน’’นฺติ วุจฺจติ. อธิวาสนลกฺขณา ขนฺติ อธิวาสนขนฺติ. สุจิสีลตา โสรจฺจํ. สา หิ โสภนกมฺมรตตา. สุฏฺุ วา ปาปโต โอรตภาโว วิรตตาติ อาห ‘‘สุรตภาโว’’ติ. เตเนว อภิธมฺเมปิ (ธ. ส. ๑๓๔๙) –
‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํ, สพฺโพปิ สีลสํวโร โสรจฺจ’’นฺติ – อาคโต.
๑๖๗. จตุตฺเถ สขิโล วุจฺจติ สณฺหวาโจ, ตสฺส ภาโว สาขลฺยํ, สณฺหวาจตา. เตนาห ‘‘สณฺหวาจาวเสน สมฺโมทมานภาโว’’ติ. สณฺหวาจาวเสน หิ สมฺโมทมานสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว นาม สณฺหวาจตา. เตเนว อภิธมฺเม (ธ. ส. ๑๓๕๐) –
‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปึ ¶ วาจํ ปหาย ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา, ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ, ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา อผรุสวาจตา, อิทํ วุจฺจติ สาขลฺย’’นฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ อณฺฑกาติ สโทเส สวเณ รุกฺเข นิยฺยาสปิณฺโฑ, อหิจฺฉตฺตาทีนิ วา อุฏฺิตานิ อณฺฑกานีติ ¶ วทนฺติ, เผคฺคุรุกฺขสฺส ปน กุถิตสฺส อณฺฑานิ วิย อุฏฺิตา จุณฺณปิณฺฑิโย วา คณฺิโย วา อณฺฑกา. อิธ ปน พฺยาปชฺชนกกฺกสาทิสภาวโต กณฺฏกปฺปฏิภาเคน วาจา อณฺฑกาติ วุตฺตา. ปทุมนาฬํ วิย โสตํ ฆํสยมานา ปวิสนฺตี กกฺกสา ทฏฺพฺพา. โกเธน นิพฺพตฺตา ตสฺส ปริวารภูตา โกธสามนฺตา. ปุเร สํวทฺธนารี โปรี. สา วิย สุกุมารา มุทุกา วาจา โปรี วิยาติ โปรี. สณฺหวาจตาติอาทินา ตํ วาจํ ปวตฺตมานํ ทสฺเสติ.
๑๖๘. ปฺจเม ‘‘อวิหึสาติ กรุณาปุพฺพภาโค’’ติ เอตฺตกเมว อิธ วุตฺตํ, ทีฆนิกายฏฺกถาย สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๔) ปน ‘‘อวิหึสาติ กรุณาปิ กรุณาปุพฺพภาโคปี’’ติ วุตฺตํ. อภิธมฺเมปิ (วิภ. ๑๘๒) ‘‘ตตฺถ กตมา อวิหึสา? ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ, อยํ วุจฺจติ อวิหึสา’’ติ อาคตํ. เอตฺถาปิ หิ ยา กาจิ กรุณา ‘‘กรุณา’’ติ วุตฺตา, กรุณาเจโตวิมุตฺติ ปน อปฺปนาปฺปตฺตาว.
สุจิสทฺทโต ภาเว ยการํ อิการสฺส จ อุการาเทสํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘โสจพฺยํ สุจิภาโว’’ติ. เอตฺถ จ โสจพฺยนฺติ สีลวเสน สุจิภาโวติ วุตฺตํ. ทีฆนิกายฏฺกถาย สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๔) ปน ‘‘โสเจยฺยนฺติ เมตฺตาย จ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส จ วเสน สุจิภาโว’’ติ วุตฺตํ. เตเนว อภิธมฺเมปิ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสจพฺยํ? ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ วุจฺจติ โสจพฺย’’นฺติ นิทฺเทโส กโต. เอตฺถาปิ หิ ‘‘เมตฺตี’’ติอาทินา ยา กาจิ เมตฺตา วุตฺตา, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ปน อปฺปนาปฺปตฺตาว.
๑๖๙-๑๗๑. ฉฏฺสตฺตมอฏฺมานิ ¶ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
๑๗๒. นวเม กามํ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวปิ พลฏฺโ เอว, ปฏิปกฺเขหิ ปน อกมฺปนียตํ สาติสยํ พลฏฺโติ วุตฺตํ ‘‘มุฏฺสฺสจฺเจ อกมฺปเนนา’’ติอาทิ.
๑๗๓. ทสเม ปจฺจนีกธมฺมสมนโต สมโถ, สมาธีติ อาห ‘‘สมโถติ จิตฺเตกคฺคตา’’ติ. อนิจฺจาทินา วิวิเธนากาเรน ทสฺสนโต ปสฺสนโต วิปสฺสนา, ปฺาติ อาห ‘‘สงฺขารปริคฺคาหกาณ’’นฺติ.
๑๗๔. เอกาทสเม ¶ ทุสฺสีลฺยนฺติ สมาทินฺนสฺส สีลสฺส เภทกโร วีติกฺกโม. ทิฏฺิวิปตฺตีติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา ทูสิกา มิจฺฉาทิฏฺีติ อาห ‘‘ทิฏฺิวิปตฺตีติ มิจฺฉาทิฏฺี’’ติ.
๑๗๕. ทฺวาทสเม สีลสมฺปทาติ สพฺพภาคโต ตสฺส อนูนตาปตฺติ ปริปุณฺณภาโว สีลสมฺปทา. ปริปูรณตฺโถ เหตฺถ สมฺปทาสทฺโท. เตเนวาห ‘‘ปริปุณฺณสีลตา’’ติ. ทิฏฺิสมฺปทาติ อตฺถิกทิฏฺิอาทิสมฺมาทิฏฺิปาริปูริภาเวน ปวตฺตํ าณํ. ตฺจ กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺิอาทิวเสน ปฺจวิธํ โหตีติ อาห ‘‘เตน กมฺมสฺสกตา’’ติ.
๑๗๖. เตรสเม สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถํ สีลํ, จิตฺตวิสุทฺธิอาทิอุปริวิสุทฺธิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ วิสุทฺธสีลนฺติ วุตฺตํ โหติ. สุวิสุทฺธเมว หิ สีลํ ตสฺสา ปทฏฺานํ โหติ. เตนาห ‘‘สีลวิสุทฺธีหิ วิสุทฺธิสมฺปาปกํ สีล’’นฺติ. เอตฺถาปิ วิสุทฺธิสมฺปาปกนฺติ จิตฺตวิสุทฺธิอาทิอุปริวิสุทฺธิยา สมฺปาปกนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อภิธมฺเม (ธ. ส. ๑๓๗๒) ปนายํ ‘‘ตตฺถ กตมา สีลวิสุทฺธิ? กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อยํ วุจฺจติ สีลวิสุทฺธี’’ติ เอวํ วิภตฺตา.
ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถํ ทสฺสนาณํ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ปรมตฺถวิสุทฺธึ นิพฺพานฺจ ปาเปตุํ อุปเนตุํ สมตฺถํ กมฺมสฺสกตาณาทิ สมฺมาทสฺสนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วิสุทฺธิสมฺปาปิกา…เป… ปฺจวิธาปิ วา สมฺมาทิฏฺี’’ติ. เอตฺถาปิ วิสุทฺธิสมฺปาปิกาติ าณทสฺสนวิสุทฺธิยา ทสฺสนนิพฺพานสงฺขาตาย ¶ ปรมตฺถวิสุทฺธิยา จ สมฺปาปิกาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อภิธมฺเม (ธ. ส. ๑๓๗๓) ปนายํ ‘‘ตตฺถ กตมา ทิฏฺิวิสุทฺธิ? กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกํ าณํ, มคฺคสฺส มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณ’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ.
เอตฺถ จ อิทํ อกุสลกมฺมํ โน สกํ, อิทํ ปน กมฺมํ สกนฺติ เอวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ กมฺมสฺสกตชานนาณํ กมฺมสฺสกตาณํ. ติวิธทุจฺจริตฺหิ อตฺตนา กตมฺปิ ปเรน กตมฺปิ โน สกกมฺมํ นาม โหติ อตฺถภฺชนโต, สุจริตํ สกกมฺมํ นาม อตฺถชนนโต. วิปสฺสนาาณํ ปน วจีสจฺจฺจ อนุโลเมติ, ปรมตฺถสจฺจฺจ น วิโลเมตีติ สจฺจานุโลมิกาณนฺติ วุตฺตํ. วิปสฺสนาาณฺหิ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนตฺถํ อารมฺภกาเล ¶ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปวตฺตํ วจีสจฺจฺจ อนุโลเมติ, ตเถว ปฏิวิชฺฌนโต ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานฺจ น วิโลเมติ น วิราเธติ เอกนฺเตเนว สมฺปาปนโต.
๑๗๗. จุทฺทสเม ทิฏฺิวิสุทฺธีติ ปมมคฺคสมฺมาทิฏฺิ วุตฺตา. ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยํ. เตเนว ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๔) ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธีติ าณทสฺสนํ กถิตํ. ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริย’’นฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ าณทสฺสนนฺติ าณภูตํ ทสฺสนํ. เตน ทสฺสนมคฺคํ วทติ. ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยนฺติ ปมมคฺคสมฺปยุตฺตวีริยมาห. อปิจ ทิฏฺิวิสุทฺธีติ สพฺพาปิ มคฺคสมฺมาทิฏฺิ. ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยํ. เตเนว ทีฆนิกายฏฺกถายํ ‘‘อปิจ ปุริมปเทน จตุมคฺคาณํ, ปจฺฉิมปเทน ตํสมฺปยุตฺตํ วีริย’’นฺติ วุตฺตํ.
อถ วา ทิฏฺีวิสุทฺธีติ กมฺมสฺสกตาณาทิสงฺขาตา สพฺพาปิ สมฺมาทิฏฺิ วุตฺตา. ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโมติ. อยเมว ปาฬิยา สเมติ. อภิธมฺเม หิ ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปนาติ ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป… สมฺมาวายาโม’’ติ เอวมยํ ทุโก วิภตฺโต. เตเนว อภิธมฺมฏฺกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๗๔) ‘‘ยา ปฺา ปชานนาติอาทีหิ เหฏฺา วุตฺตานิ กมฺมสฺสกตาณาทีเนว จตฺตาริ าณานิ วิภตฺตานิ. ‘โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ’ติอาทีหิ ¶ ปเทหิ นิทฺทิฏฺํ วีริยํ คหิตํ ปฺาย โลกิยฏฺาเน โลกิยํ, โลกุตฺตรฏฺาเน โลกุตฺตร’’นฺติ วุตฺตํ.
อิธาปิ วิสุทฺธิสมฺปาปิกา จตุมคฺคสมฺมาทิฏฺิ, ปฺจวิธาปิ วา สมฺมาทิฏฺิ ทิฏฺิวิสุทฺธีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิสมฺปาปิกา สมฺมาทิฏฺิเยวา’’ติ วุตฺตํ. เหฏฺิมมคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยนฺติ อิทํ ปน ‘‘ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ ปมมคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยนฺติ วุตฺต’’นฺติ อธิปฺปาเยน วทติ. เอตฺถ จ ตํตํภาณกานํ มตเภเทนายํ วณฺณนาเภโทติ น อฏฺกถาวจนานํ อฺมฺวิโรโธ สงฺกิตพฺโพ. อถ ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺติ เหฏฺิมมคฺคสมฺปยุตฺตเมว วีริยํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตฺหิ ตสฺสา ทิฏฺิยา อนุรูปตฺตา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตสฺสา ทิฏฺิยาติ เหฏฺิมมคฺคสมฺปยุตฺตาย ทิฏฺิยา. ยถาทิฏฺิสฺสาติ อนุรูปทิฏฺิสฺส กลฺยาณทิฏฺิสฺส นิพฺพตฺติตปฺปการทิฏฺิสฺส วา นิพฺพตฺเตตพฺพปธานานุรูปทิฏฺิสฺส ยถาทิฏฺิปฺปวตฺตกิริยสฺส วาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺถํ สํวณฺณยนฺติ.
๑๗๘. ปนฺนรสเม ¶ สมตฺตํ ตุสฺสนํ ติตฺติ สนฺตุฏฺิ, นตฺถิ เอตสฺส สนฺตุฏฺีติ อสนฺตุฏฺิ, อสนฺตุฏฺิสฺส ภาโว อสนฺตุฏฺิตา. ยา กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสนฺตุฏฺสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ตสฺสา เอตํ อธิวจนํ. ตาย หิ สมงฺคิภูโต ปุคฺคโล สีลํ ปูเรตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทติ, ฌานํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ อารภติ, อารทฺธวิปสฺสโก อรหตฺตํ อคฺคเหตฺวา อนฺตรา โวสานํ นาปชฺชติ, ‘‘อลเมตฺตาวตา กตเมตฺตาวตา’’ติ สงฺโกจํ น ปาปุณาติ. เตนาห ‘‘อฺตฺร อรหตฺตมคฺคา กุสเลสุ ธมฺเมสุ อสนฺตุฏฺิภาโว’’ติ. ตตฺร อฺตฺร อรหตฺตมคฺคาติ อรหตฺตมคฺคสมฺปตฺตํ วินาติ อตฺโถ. ‘‘อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมิ’’นฺติ อิทํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ น วิภตฺตํ.
๑๗๙. โสฬสเม มุฏฺา นฏฺา สติ เอตสฺสาติ มุฏฺสฺสติ, ตสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจนฺติ อาห ‘‘มุฏฺสฺสจฺจนฺติ มุฏฺสฺสติภาโว’’ติ. มุฏฺสฺสติภาโวติ จ สติปฺปฏิปกฺโข ธมฺโม, น สติยา อภาวมตฺตํ. อสมฺปชฺนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ อสมฺปชฺํ? ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ…เป… อวิชฺชาลงฺฆี โมโห อกุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. ๑๓๕๗) เอวํ วุตฺตา อวิชฺชาเยว. ตถา หิ วิชฺชาปฏิปกฺโข อวิชฺชา วิชฺชาย ปหาตพฺพโต, เอวํ สมฺปชฺปฺปฏิปกฺโข อสมฺปชฺํ ¶ . ยสฺมา ปน สมฺปชฺปฺปฏิปกฺเข สติ ตสฺส วเสน าณสฺส อภาโว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อฺาณภาโว’’ติ.
๑๘๐. สตฺตรสเม อปิลาปนลกฺขณา สตีติ อุทเก ลาพุ วิย เยน จิตฺตํ อารมฺมเณ ปิลวิตฺวา วิย ติฏฺติ, น โอคาหติ, ตํ ปิลาปนํ. น ปิลาปนํ อปิลาปนํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว เอติสฺสาติ อปิลาปนลกฺขณา.
สมาปตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.