📜
(๖) ๑. พฺราหฺมณวคฺโค
๑. ปมทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๕๒. พฺราหฺมณวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม ชราชิณฺณาติ ชราวเสน ชิณฺณา, น พฺยาธิอาทีนํ วเสน ชิณฺณสทิสตฺตา ชิณฺณา. วโยวุทฺธาติ วยโส วุทฺธิปฺปตฺติยา วุทฺธา, น สีลาทิวุทฺธิยา. ชาติมหลฺลกาติ ชาติยา มหนฺตตาย จิรรตฺตฺุตาย ชาติมหลฺลกา. ตโย อทฺเธ อติกฺกนฺตาติ ปโม, มชฺฌิโม, ปจฺฉิโมติ ตโย อทฺเธ อตีตา. ตติยํ วยํ อนุปฺปตฺตาติ ตโต เอว ปจฺฉิมํ วยํ อนุปฺปตฺตา. อกตภยปริตฺตาณาติ เอตฺถ ภยปริตฺตาณนฺติ ทุคฺคติภยโต ปริตฺตายกํ ปฺุํ, ตํ อกตํ เอเตหีติ อกตภยปริตฺตาณา. ปติฏฺากมฺมนฺติ สุคติสงฺขาตปฺปติฏฺาวหํ กมฺมํ. อุปสํหรียตีติ สมฺปาปียติ. ‘‘อุปนียตี’’ติ วุตฺตํ, กึ เกน อุปนียตีติ อาห ‘‘อยฺหิ ชาติยา ชรํ อุปนียตี’’ติอาทิ. อยนฺติ โลโก. ชาโต น ชาตภาเวเนว ติฏฺติ, อถ โข ตโต ปรํ ชรํ ปาปียติ, ชราย พฺยาธึ ปาปียติ. เอวํ ปรโต ปรํ ทุกฺขเมว อุปนียติ.
ตายนฏฺเนาติ รกฺขนฏฺเน. นิลียนฏฺเนาติ นิลีนฏฺานภาเวน. ปติฏฺานฏฺเนาติ ปติฏฺานภาเวน. อวสฺสยนฏฺเนาติ อวสฺสยิตพฺพภาเวน. อุตฺตมคติวเสนาติ ปรมคติภาเวน.
ปมทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๕๓. ทุติเย ภชิตพฺพฏฺเน ปเรสํ ภาชิตพฺพฏฺเน ภาชนํ, ภณฺฑกํ.
ทุติยทฺเวพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓-๔. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๔-๕๕. ตติเย ¶ ¶ เยสํ ราคาทีนํ อปฺปหาเนน ปุริสสฺส อตฺตพฺยาพาธาทีนํ สมฺภโว, ปหาเนน อสมฺภโวติ เอวํ ราคาทีนํ ปหายโก อริยธมฺโม มหานุภาวตาย มหานิสํสตาย จ สามํ ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺิโก. อิมินา นเยน เสเสสุ ปเทสุปิ ยถารหํ นีหริตฺวา วตฺตพฺโพ. สทฺทตฺโถ ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๔๗) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. จตุตฺถํ อุตฺตานตฺถเมว.
อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิพฺพุตสุตฺตวณฺณนา
๕๖. ปฺจเม น กาลนฺตเร ปตฺตพฺพนฺติ ยทา สจฺจปฺปฏิเวโธ, ตทา เอว ลทฺธพฺพตฺตา น กาลนฺตเร ปตฺตพฺพํ. มคฺคาเณน อุปเนตพฺพตฺตา อุปเนยฺยํ. อุปเนยฺยเมว โอปเนยฺยิกนฺติ อาห ‘‘ปฏิปตฺติยา อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ.
นิพฺพุตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปโลกสุตฺตวณฺณนา
๕๗. ฉฏฺเ อาจริยปาจริยานนฺติ อาจริยานมฺปิ อาจริยานํ. นิรนฺตรผุโฏ เนรยิกสตฺเตหิ นิรยคามิกมฺมสฺส การกานํ พหุภาวา. อุภยมฺเปตนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถทฺวยํ. ฆนนิวาสตนฺติ คามานํ ฆนสนฺนิวาสตํ. เอกนฺเตเนว อธมฺโมติ อโยนิโสมนสิการเหตุกตฺตา อนตฺถเหตุตาย จ นิยเมเนว อธมฺโม. น อธมฺมราโคติ อธิปฺเปโตติ ปรปริกฺขาเรสุ ราโค วิย น มหาสาวชฺโชติ กตฺวา วุตฺตํ. ตถา หิ สกสกปริกฺขารวิสโย ราโค วิสมโลโภ วิย น เอกนฺตโต อปายุปฺปตฺติชนโก. ปรปริกฺขาเรสุ อุปฺปชฺชมานสฺส มหาสาวชฺชตาย อธมฺมราคตา. โลภสฺส สมกาโล นาม นตฺถิ กายทุจฺจริตาทีนํ วิย อโยนิโสมนสิการสมุฏฺานตฺตา. เอสาติ เอโส ปาปธมฺโม. สมโลโภ วิสมลกฺขณาภาวโต. ตถา หิ ตํสมุฏฺาโน ปโยโค มิจฺฉาจาโรติ ¶ น วุจฺจติ. อวตฺถุปฏิเสวนสงฺขาเตนาติ ยํ โลกิยสาธุสมนฺุาตํ ราคสฺส วตฺถุฏฺานํ, ตโต อฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฏิเสวนสงฺขาเตน.
วิวิธสสฺสานนฺติ ¶ สาลิวีหิอาทินานปฺปการสสฺสานํ. ทุสฺสสฺสนฺติ ปจฺจยทูเสน ทูสิตํ สสฺสํ. สมฺปชฺชมาเนติ นิปฺผชฺชนโต ปเคว คพฺภปริวุทฺธิกาเล. ปาณกาติ สลภาทิปาณกา. ปตนฺตีติ สสฺสานํ มตฺถเก ปตนฺติ. สลากามตฺตเมว สมฺปชฺชตีติ วฑฺฒิตฺวา คพฺภํ คเหตุํ อสมตฺถํ สมฺปชฺชติ. เตติ วาฬอมนุสฺสา. ลทฺโธกาสาติ ยกฺขาธิปตีหิ อนฺุาตตฺตา ลทฺโธกาสา.
ปโลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วจฺฉโคตฺตสุตฺตวณฺณนา
๕๘. สตฺตเม มหาวิปากนฺติ อุฬารผลํ พหุวิปากํ. ธมฺโม นาม กถิตกถา ‘‘อตฺถํ ทหติ วิทหตี’’ติ กตฺวา. อนุธมฺโม นาม ปฏิกถนํ ‘‘ตํ อนุคโต ธมฺโม’’ติ กตฺวา. สห ธมฺเมนาติ สหธมฺโม, โส เอว สหธมฺมิโก. ธมฺมสทฺโท เจตฺถ การณปริยาโยติ อาห ‘‘สการโณ’’ติ. วาทสฺสาติ วจนสฺส. อนุปาโต อนุปจฺฉา ปวตฺติ.
ปริปนฺเถ ติฏฺตีติ ปาริปนฺถิโก. ปนฺเถ ตฺวา ปเรสํ สาปเตยฺยํ ฉินฺทนโต ปนฺถทูหนโจโร. ยทิ ปจฺจเวกฺขณาณํ, กถํ ตํ อเสกฺขนฺติ อาห ‘‘อเสกฺขสฺส ปวตฺตตฺตา’’ติ. อิตรานีติ สีลกฺขนฺธาทีนิ. สยมฺปีติ ปิ-สทฺโท ‘‘อเสกฺขสฺส ปวตฺตา จา’’ติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ.
นิพฺพิเสวโนติ วิเสวนรหิโต วิคตวิโลมภาโว. น อุปปริกฺขนฺตีติ น วิจาเรนฺติ. ชาตึ นิพฺพตฺตึ ยาติ อุปคจฺฉตีติ ชาติโย, ชาโตติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ กุลชาเต’’ติ.
เกวลีติ เกวลวา, ปาริปูริมาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปริปุณฺณภาเวน ยุตฺโต’’ติ. เอตํ เกวลีติ ปทํ. อภิฺาปารนฺติ อภิชานสฺส ปารํ. ปริยนฺตํ คตตฺตา ปารคู. เอส นโย เสสปเทสุปิ. เขตฺตวินิจฺฉยสวเนนาติ ¶ ‘‘อิเมหิ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา สเทวเก โลเก ปฺุสฺส เขตฺตํ, ตทฺโ น เขตฺต’’นฺติ เอวํ เขตฺตวินิจฺฉยสวเนน รหิตา.
วจฺฉโคตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ติกณฺณสุตฺตวณฺณนา
๕๙. อฏฺเม ¶ ทุราสทาติ ทุรุปสงฺกมนา. ครหา มุจฺจิสฺสตีติ มยิ เอวํ กเถนฺเต สมโณ โคตโม กิฺจิ กเถสฺสติ, เอวํ เม วจนมตฺตมฺปิ น ลทฺธนฺติ อยํ ครหา มุจฺจิสฺสตีติ. ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. ธีราติ ธิติสมฺปนฺนา. พฺยตฺตาติ ปรวาทมทฺทนสมตฺเถน เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคตา. พหุสฺสุตาติ พาหุสจฺจวนฺโต. วาทิโนติ วาทิมคฺคกุสลา. สมฺมตาติ พหุโน ชนสฺส สาธุสมฺมตา. ปณฺฑิตาทิอาการปริจฺเฉทนฺติ เตสํ เตวิชฺชานํ ปณฺฑิตาการาทิอาการปริจฺเฉทํ. อาการสทฺโท การณปริยาโย, ปริจฺเฉทสทฺโท ปริมาณตฺโถติ อาห ‘‘เอตฺตเกน การเณนา’’ติ.
ยถาติ เยนากาเรน, เยน การเณนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยถาติ การณวจน’’นฺติ. ‘‘ทฺวีหิปิ ปกฺเขหี’’ติ วตฺวา เต ปกฺเข สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ อาห. เตสํ ปกฺขานํ วเสนสฺส สุชาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส มาตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชนกชนิกาภาเวน วินาปิ โลเก มาตาปิตุสมฺา ทิสฺสติ, อิธ ปน สา โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํ. คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสฺิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโส. ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, กมฺมชเตโชธาตุ.
ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ‘‘ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทา’’ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน ทฺวนฺทํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ยุค-สทฺทสฺส จ อตฺถกถา ทสฺสิตา ‘‘ปิตามโหเยว ¶ ปิตามหยุค’’นฺติ. ปุพฺพปุริสาติ ปุริสคฺคหณฺเจตฺถ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. อกฺขิตฺโตติ อกฺเขโป. อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ อนวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโต. ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกตากิตฺตนโต. ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโว. สํสุทฺธชาติกาปิ หิ สตฺตา กิริยาปราเธน เขปํ ปาปุณนฺติ. ‘‘อนุปกฺกุฏฺโ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโว. อยุตฺตสํสคฺคฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา สุทฺธชาติกา กิริยาปราธรหิตาปิ อกฺโกสํ ลภนฺติ.
ตนฺติ ¶ ครหาวจนํ. มนฺเต ปริวตฺเตตีติ เวเท สชฺฌายติ, ปริยาปุณาตีติ อตฺโถ. มนฺเต ธาเรตีติ ยถาอธีเต มนฺเต อสมฺมุฏฺเ กตฺวา หทเย เปติ.
โอฏฺปหตกรณวเสนาติ อตฺถาวธารณวเสน. สนิฆณฺฑุเกฏุภานนฺติ เอตฺถ วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทฺจ ขณฺฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, โส เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุตฺโต. กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํ. เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตา. วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุกปฺโปติ อาห ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ. อิทฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสปริมาโณ นมาจริยาทิปฺปกรณํ. านกรณาทิวิภาคโต นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตหีติ อกฺขรปฺปเภทา, สิกฺขานิรุตฺติโย. เอเตสนฺติ จตุนฺนํ เวทานํ.
ปทนฺติ ¶ จตุพฺพิธํ, ปฺจวิธํ วา ปทํ, ตํ ปทํ กายตีติ ปทโก, เตเยว วา เวเท ปทโส กายตีติ ปทโก. ตทวเสสนฺติ วุตฺตาวเสสํ วากฺยํ. เอตฺตาวตา สทฺทพฺยากรณํ วตฺวา ปุน ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ อตฺถพฺยากรณมาห. ตํ ตํ สทฺทํ ตทตฺถฺจ พฺยากโรติ พฺยาจิกฺขติ เอเตนาติ พฺยากรณํ, สทฺทสตฺถํ. อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ. ตฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปฺุกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ.
อสีติ มหาสาวกาติ อฺาสิโกณฺฑฺโ, วปฺโป, ภทฺทิโย, มหานาโม, อสฺสชิ, นาฬโก, ยโส, วิมโล, สุพาหุ, ปุณฺณชิ, ควมฺปติ, อุรุเวลกสฺสโป, นทีกสฺสโป, คยากสฺสโป, สาริปุตฺโต, มหาโมคฺคลฺลาโน, มหากสฺสโป, มหากจฺจาโน, มหาโกฏฺิโก, มหากปฺปิโน, มหาจุนฺโท, อนุรุทฺโธ, กงฺขาเรวโต, อานนฺโท, นนฺทโก, ภคุ, นนฺทิโย, กิมิโล, ภทฺทิโย, ราหุโล, สีวลิ, อุปาลิ, ทพฺโพ, อุปเสโน, ขทิรวนิยเรวโต, ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต, ปุณฺโณ สุนาปรนฺตโก, โสโณ กุฏิกณฺโณ, โสโณ โกฬิวิโส, ราโธ, สุภูติ, องฺคุลิมาโล, วกฺกลิ, กาฬุทายี, มหาอุทายี, ปิลินฺทวจฺโฉ, โสภิโต, กุมารกสฺสโป, รฏฺปาโล, วงฺคีโส, สภิโย, เสโล, อุปวาโณ, เมฆิโย, สาคโต, นาคิโต, ลกุณฺฑกภทฺทิโย, ปิณฺโฑโล ภารทฺวาโช, มหาปนฺถโก, จูฬปนฺถโก, พากุโล, กุณฺฑธาโน, ทารุจีริโย, ยโสโช, อชิโต ¶ , ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก, เมตฺตคุ, โธตโก, อุปสีโว, นนฺโท, เหมโก, โตเทยฺโย, กปฺโป, ชตุกณฺณี, ภทฺราวุโธ, อุทโย, โปสโล, โมฆราชา, ปิงฺคิโยติ เอเต อสีติ มหาสาวกา นาม.
กสฺมา ปเนเต เอว เถรา ‘‘มหาสาวกา’’ติ วุจฺจนฺตีติ? อภินีหารสฺส มหนฺตภาวโต. ตถา หิ ทฺเว อคฺคสาวกาปิ มหาสาวเกสุ อนฺโตคธา. เต หิ สาวกปารมิาณสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สาวเกสุ อคฺคธมฺมาธิคเมน อคฺคฏฺาเน ิตาปิ อภินีหารมหนฺตตาสามฺเน ‘‘มหาสาวกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร ปน ปกติสาวเกหิ สาติสยํ มหาภินีหารา. ตถา หิ เต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กตปณิธานา, ตโต เอว สาติสยํ อภิฺาสมาปตฺตีสุ วสิโน ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิทา จ. กามํ สพฺเพปิ อรหนฺโต สีลวิสุทฺธิอาทิเก สมฺปาเทตฺวา จตูสุ ¶ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา มคฺคปฺปฏิปาฏิยา อนวเสสโต กิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺหนฺติ, ตถาปิ ยถา สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส, ปฺาวิมุตฺตโต จ อุภโตภาควิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวิเสสสิทฺโธ มคฺคภาวนาวิเสโส, เอวํ อภินีหารมหนฺตตฺตปุพฺพโยคมหนฺตตฺตา หิ สสนฺตาเน สาติสยสฺส คุณวิเสสสฺส นิปฺผาทิตตฺตา สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺตา สาวกาติ มหาสาวกา. เตสุเยว ปน เย โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปาโมกฺขภาเวน ธุรภูตานํ สมฺมาทิฏฺิสงฺกปฺปาทีนํ สาติสยํ กิจฺจานุภาวนิปฺผตฺติยา การณภูตาย ตชฺชาภินีหาราภินีหฏาย สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ จิรกาลสมฺภาวิตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถากฺกมํ ปฺาย สมาธิสฺมิฺจ อุกฺกฏฺปารมิปฺปตฺติยา สวิเสสํ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาเว ิตา, เต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. อิตเร อฏฺสตฺตติ เถรา สาวกปารมิยา มตฺถเก สพฺพสาวกานํ อคฺคภาเวน อฏฺิตตฺตา ‘‘มหาสาวกา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. ปกติสาวกา ปน อภินีหารมหนฺตตฺตาภาวโต ปุพฺพโยคมหนฺตตฺตาภาวโต จ ‘‘สตฺถุสาวกา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. เต ปน อคฺคสาวกา วิย มหาสาวกา วิย จ น ปริมิตา, อถ โข อเนกสตา อเนกสหสฺสา.
วยตีติ วโย, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กตฺถจิ อปริกิลมนฺโต อวิตฺถายนฺโต เต คนฺเถ สนฺตาเนติ ปเณตีติ อตฺโถ. ทฺเว ปฏิเสธา ปกตึ คเมนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย น โหตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ อวยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย นาม…เป… น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ.
อิธาติ อิมสฺมึ สุตฺเต. เอตนฺติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิวจนํ. ตติยวิชฺชาธิคมาย ปฏิปตฺติกฺกโม วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๗๐) สาติสยํ วิตฺถาริโต, ตถา ¶ อิธ อวตฺตุกามตาย ภยเภรวสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๔ อาทโย) วิย สงฺเขปโต จ วตฺตุกามตาย ‘‘ทฺวินฺนํ วิชฺชาน’’มิจฺเจว วุตฺตํ.
วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสปฺปฏิจฺฉาทกสฺส โมหกฺขนฺธสฺส วิชฺชนฏฺเนปิ วิชฺชา. โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเน ตโมติ วุจฺจติ ตโม วิยาติ กตฺวา. กาตพฺพโต กรณํ, โอภาโสว กรณํ โอภาสกรณํ, อตฺตโน ปจฺจเยหิ โอภาสภาเวน นิพฺพตฺเตตพฺพฏฺเนาติ อตฺโถ. อยํ อตฺโถติ ¶ อยเมว อธิปฺเปตตฺโถ. ปสํสาวจนนฺติ ตสฺเสว อตฺถสฺส โถมนาวจนํ ปฏิปกฺขวิธมนปวตฺติวิเสสานํ โพธนโต. โยชนาติ ปสํสาวเสน วุตฺตปทานํ อตฺถทสฺสนวเสน วุตฺตปทสฺส จ โยชนา. อวิชฺชา วิหตาติ เอเตน วิชฺชนฏฺเน วิชฺชาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนาติ เอเตน วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, ปฏิปกฺขตา จสฺสา ปหาตพฺพภาเวน วิชฺชาย จ ปหายกภาเวนาติ ทสฺเสติ. อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเยติ ‘‘ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน’’ติ ปททฺวเยปิ. เอเสว นโยติ ยถาวุตฺตโยชนํ อติทิสติ. ตตฺถายํ โยชนา – เอวํ อธิคตวิชฺชสฺส ตโม วิหโต วิทฺธสฺโต. กสฺมา? ยสฺมา อาโลโก อุปฺปนฺโน าณาโลโก ปาตุภูโตติ. เปสิตตฺตสฺสาติ ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิปฺปตฺตึ วิสฺสฏฺจิตฺตสฺส, ปมวิชฺชาธิคมาย เปสิตจิตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.
วิปสฺสนาปาทกนฺติ อิมินา ตสฺส ฌานจิตฺตสฺส นิพฺเพธภาคิยตมาห. วิปสฺสนา ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทน. มหาโพธิสตฺตานฺหิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยาณสํวฑฺฒิตตฺตา สยมฺภุาณภูตา, อิตเรสํ สุตมยาณสํวฑฺฒิตตฺตา ปโรปเทสสมฺภูตา. สา ‘‘เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อฺตรโต วุฏฺายา’’ติอาทินา อเนกธา อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ อฺตรมุขวเสน จ อเนกธาว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๖) นานานยโต วิภาวิตา. มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพฺุตฺาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคาณสฺส อธิฏฺานภูตํ ปุพฺพภาคาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนฺสาธารณํ วิปสฺสนาาณํ โหติ, ยํ อฏฺกถาสุ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วุจฺจติ. ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ สตฺถุ วฬฺชนกสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ, สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมฺชูสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๔๔) ทสฺสิโต, อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺโพติ. อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนาจารํ สนฺธาย ‘‘วิปสฺสนาปาทก’’นฺติ วุตฺตํ.
กามํ ¶ ¶ เหฏฺิมมคฺคาณานิปิ อาสวานํ เขปนาณานิ เอว, อนวเสสโต ปน เตสํ เขปนํ อคฺคมคฺคาเณเนวาติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคาณตฺถายา’’ติ. อาสววินาสนโตติ อาสวานํ นิสฺเสสํ สมุจฺฉินฺทนโต. อาสวานํ ขเย าณํ อาสวกฺขยาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺร เจตํ าณ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ขเย’’ติ อาธาเร ภุมฺมํ, น วิสเยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตา’’ติ อาห. อภินีหรตีติ อภิมุขํ นีหรติ, ยถา มคฺคาภิสมโย โหติ, สวนํ ตทภิมุขํ ปวตฺเตติ. อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ตทา ภิกฺขุนา ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนํ. เอตฺตกํ ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช คหิตภาวทสฺสนํ. น อิโต ภิยฺโยติ ตสฺส อนวเสสโต คหิตภาวทสฺสนํ. เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิ. สรสลกฺขณปฏิเวเธนาติ สภาวสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนน. อสมฺโมหปฏิเวโธติ จ ยถา ตสฺมึ าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสจฺจสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติ. เตเนวาห ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ. ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ ทุกฺขสมุทโย. ยํ านํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเน การณภูตํ อาคมฺม. ปตฺวาติ จ ตทุภยวโต ปุคฺคลสฺส ปวตฺติยาติ กตฺวา วุตฺตํ. ปตฺวาติ วา ปาปุณนเหตุ. อปฺปวตฺตินฺติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ. เต วา น ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อปฺปวตฺติ, นิพฺพานํ. ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺส. สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกิริยาวเสน สมฺมเทว ปาปกํ.
กิเลสวเสนาติ อาสวสงฺขาตกิเลสวเสน. ยสฺมา อาสวานํ ทุกฺขสจฺจปริยาโย ตปฺปริยาปนฺนตฺตา เสสสจฺจานฺจ ตํสมุทยาทิปริยาโย อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริยายโต’’ติ. ทสฺเสนฺโต สจฺจานีติ โยชนา. อาสวานฺเจตฺถ คหณํ ‘‘อาสวานํ ขยาณายา’’ติ อารทฺธตฺตา. ตถา หิ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา อาสววิมุตฺติสีเสเนว สพฺพกิเลสวิมุตฺติ วุตฺตา. ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา มิสฺสกมคฺโค อิธ กถิโตติ ‘‘สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสี’’ติ วุตฺตํ. ชานโต ปสฺสโตติ อิมินา ปริฺาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยา วุตฺตา. วิมุจฺจตีติ อิมินา ปหานาภิสมโย วุตฺโตติ อาห ‘‘อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสตี’’ติ. ชานโต ¶ ปสฺสโตติ วา เหตุนิทฺเทโส. ยํ ชานนเหตุ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ โยชนา. ธมฺมานฺหิ สมานกาลิกานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา สหชาตโกฏิยา ลพฺภติ. ภวาสวคฺคหเณเนว เอตฺถ ภวราคสฺส วิย ภวทิฏฺิยาปิ สมวโรโธติ ทิฏฺาสวสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
ขีณา ชาตีติอาทีหิ ปเทหิ. ตสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส. ภูมินฺติ ปวตฺติฏฺานํ. เยนาธิปฺปาเยน ‘‘กตมา ปนสฺสา’’ติอาทินา โจทนา กตา, ตํ วิวรนฺโต ‘‘น ตาวสฺสา’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ การณมาห ‘‘ปุพฺเพว ขีณตฺตา’’ติ. น อนาคตา อสฺส ชาติ ขีณาติ โยชนา. น อนาคตาติ จ อนาคตภาวสามฺํ คเหตฺวา เลเสน โจเทติ. เตนาห ‘‘อนาคเต วายามาภาวโต’’ติ. อนาคตวิเสโส ปเนตฺถ อธิปฺเปโต, ตสฺส เขปเน วายาโม ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘ยา ปน มคฺคสฺสา’’ติอาทิ. เอกจตุปฺจโวการภเวสูติ ภวตฺตยคฺคหณํ วุตฺตนเยน อนวเสสโต ชาติยา ขีณภาวทสฺสนตฺถํ. ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ชาตึ. โสติ ขีณาสโว ภิกฺขุ.
พฺรหฺมจริยวาโส นาม อิธ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส นิพฺพตฺตนเมวาติ อาห ‘‘ปริวุตฺถ’’นฺติ. สมฺมาทิฏฺิยา จตูสุ สจฺเจสุ ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตมานาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ ทุกฺขสจฺเจ ปริฺาภิสมยานุคุณา ปวตฺติ, อิตเรสุ จ สจฺเจสุ เนสํ ปหานาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติ ปากฏา เอว. เตน วุตฺตํ ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสนา’’ติ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สตฺตเสขํ สงฺคณฺหาติ.
อิตฺถตฺตายาติ อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. เต ปน ปการา อริยมคฺคพฺยาปารภูตา ปริฺาทโย อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอวํโสฬสวิธกิจฺจภาวายา’’ติ. เต หิ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขโต มคฺคานุภาเวน ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, ปริฺาทีสุ จ ปหานเมว ปธานํ ตทตฺถตฺตา อิตเรสนฺติ อาห ‘‘กิเลสกฺขยาย วา’’ติ. ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณวเสน วา เอตํ วุตฺตํ. ทุติยวิกปฺเป อิตฺถตฺตายาติ นิสฺสกฺเก สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อิตฺถภาวโต’’ติ ¶ . อปรนฺติ อนาคตํ. อิเม ปน จริมกตฺตภาวสงฺขาตา ปฺจกฺขนฺธา. ปริฺาตา ติฏฺนฺตีติ เอเตน เตสํ อปฺปติฏฺตํ ทสฺเสติ. อปริฺามูลกา หิ ปติฏฺา. ยถาห ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรุฬฺห’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖; มหานิ. ๗). เตเนวาห – ‘‘ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยา’’ติอาทิ.
ยสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺส. ตสฺส หิ สีลํ กทาจิ วฑฺฒติ, กทาจิ หายติ. เสกฺขาปิ ปน สีเลสุ ปริปูรการิโนว, อเสกฺเขสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เตนาห ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติอาทิ. วสิปฺปตฺตนฺติ วสีภาวปฺปตฺตํ. สุฏฺุ สมาหิตนฺติ อคฺคผลสมาธินา สมฺมเทว สมาหิตํ. ธิติสมฺปนฺนนฺติ อคฺคผลธิติยา สมนฺนาคตํ. มจฺจุํ ชหิตฺวา ิตนฺติ อายตึ ปุนพฺภวาภาวโต วุตฺตํ. กถํ ปุนพฺภวาภาโวติ อาห ‘‘สพฺเพ ปาปธมฺเม ปชหิตฺวา ิต’’นฺติ. สพฺพสฺสปิ เยฺยธมฺมสฺส จตุสจฺจนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธนฺติ จตุสจฺจพุทฺธ’’นฺติ. พุทฺธสาวกาติ สาวกพุทฺธา นมสฺสนฺติ, ¶ ปเคว อิตรา ปชา. อิตรา หิ ปชา สาวเกปิ นมสฺสนฺติ. อิติ เอตฺตเกน าเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วเสน คาถานํ อตฺถํ วตฺวา อิทานิ สาวกสฺสปิ วเสน อตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สาวโกปิ โคตโม มุขนิพฺพตฺเตน สมฺปตฺเตน สมฺพนฺเธน, ยโต สพฺเพปิ อริยสาวกา ภควโต โอรสปุตฺตาติ วุจฺจนฺตีติ.
นิวุสฺสตีติ นิวาโส, นิวุตฺโถ ขนฺธสนฺตาโนติ อาห ‘‘นิวุตฺถกฺขนฺธปรมฺปร’’นฺติ. อเวติ, อเวทีติ ปาทฺวเยนปิ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส กิจฺจสิทฺธึเยว ทสฺเสติ. เอกตฺตกายเอกตฺตสฺิภาวสามฺโต เวหปฺผลาปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘ฉ กามาวจเร, นว พฺรหฺมโลเก’’อิจฺเจว วุตฺตํ. อิตเร ปน อปจุรภาวโต น วุตฺตา. เอกจฺจานํ อวิสยภาวโต จ อวจนํ ทฏฺพฺพํ. ชาติ ขียติ เอเตนาติ ชาติกฺขโย, อรหตฺตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติ. ‘‘อภิฺายา’’ติ วตฺตพฺเพ ยการโลเปน ‘‘อภิฺา’’ติ นิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘ชานิตฺวา’’ติ. กิจฺจโวสาเนนาติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพสฺส โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส ปริโยสาเนน. โวสิโตติ ปริโยสิโต, นิฏฺิโตติ อตฺโถ. โมเนยฺเยน สมนฺนาคโตติ กายโมเนยฺยาทีหิ สมนฺนาคโต. ลปิตํ ¶ ลปตีติ ลปิตลาปโน. อตฺตปจฺจกฺขโต ตฺวาติ อิมินา เตสํ วิชฺชานํ ปฏิลทฺธภาวํ ทีเปติ.
ติกณฺณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา
๖๐. นวเม เทยฺยธมฺมสฺเสตํ นามนฺติ ยาคํ กโรนฺเตน ทาตพฺพเทยฺยธมฺมํ สนฺธาย วทติ ตทฺสฺส ปาฬิยํ เทยฺยธมฺมคฺคหเณเนว คหิตตฺตา. มตกภตฺตนฺติ มตเก อุทฺทิสฺส ทาตพฺพภตฺตํ, ปิตุปิณฺฑนฺติ วุตฺตํ โหติ. วรปุริสานนฺติ วิสิฏฺปุริสานํ, อุตฺตมปุริสานนฺติ อตฺโถ. สพฺพเมตํ ทานนฺติ ยถาวุตฺตเภทํ ยฺสทฺธาทิทานํ.
ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา
๖๑. ทสเม ชิณฺณานํ หตฺถิสาลาทีนํ ปฏิสงฺขรณํ ปุน ปากติกกรณํ ชิณฺณปฏิสงฺขรณํ ¶ , ตสฺส การโก ชิณฺณปฏิสงฺขรณการโก. พาหิรสมเยติ สตฺถุสาสนโต พาหิเร อฺติตฺถิยสมเย. สพฺพจตุกฺเกนาติอาทีสุ สพฺเพสุ ทฺวิปทจตุปฺปทาทิเภเทสุ ปาเณสุ เอเกกสฺมึ จตฺตาโร จตฺตาโร ปาเณ วธิตฺวา ยชิตพฺพํ ยฺํ สพฺพจตุกฺกํ นาม. เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺส วา ตสฺส วาติ นิสฺสกฺเก สามิวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา วา ตสฺมา วา’’ติ. เอวมสฺสายนฺติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปิ อย’’นฺติ.
วฑฺเฒนฺโตติ ปฏฺเปนฺโต. มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอคธํ มูลํ ปติฏฺาภูตํ พฺรหฺมจริโยคธํ. เตนาห ‘‘อรหตฺตมคฺคสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ. อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน เจตฺถ อรหตฺตมคฺคสฺเสว คหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุตฺตมํ ปติฏฺาภูตํ อารมฺมณูปนิสฺสยภาเวน.
อปฺเปหิ เวยฺยาวจฺจกราทีหิ อตฺโถ เอติสฺสาติ อปฺปฏฺา ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา. เตนาห ‘‘ยตฺถ พหู’’ติอาทิ. ยตฺถาติ ยสฺสํ ปฏิปทายํ ¶ . อปฺโป สมารมฺโภ เอตสฺสาติ อปฺปสมารมฺโภ. ปาสํสาติ ปสํสารหา. เอตํ เยว กถาเปสฺสามีติ เอเตเนว พฺราหฺมเณน กถาเปสฺสามิ.
โสปฺเปนาติ นิทฺทาย. ปมาเทนาติ ชาคริยาทีสุ อนนุยฺุชนโต สติวิปฺปวาสลกฺขเณน ปมาเทน. ปจฺจนีกปฏิหรณวเสนาติ ปฏิปกฺขาปนยนวเสน. ตถา หิ ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปฏิหาริยํ. เต หิ ทิฏฺิหรณวเสน ทิฏฺิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติ. ‘‘ปฏี’’ติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺสฺมึ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๙๘๕; จูฬนิ. วตฺถุคาถา ๔) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉาหรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ. ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติ. ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ.
อาคตนิมิตฺเตนาติ อาคตาการสลฺลกฺขณวเสน. เอส นโย เสเสสุปิ. เอโก ราชาติ ทกฺขิณมธุราธิปติ ¶ เอโก ปณฺฑุราชา. เอวมฺปิ เต มโนติ อิมินา อากาเรน ตว มโน ปวตฺโตติ อตฺโถ. เตน ปกาเรน ปวตฺโตติ อาห ‘‘โสมนสฺสิโต วา’’ติอาทิ. สามฺโชตนา วิเสเส อวติฏฺตีติ อธิปฺปาเยเนวํ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ ตว มโน’’ติ อิทฺจ มนโส โสมนสฺสิตตาทิมตฺตทสฺสนํ, น ปน เยน โส โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา, ตํทสฺสนํ. โสมนสฺสคฺคหเณน เจตฺถ ตเทกฏฺา ราคาทโย สทฺธาทโย จ ทสฺสิตา โหนฺติ, โทมนสฺสคฺคหเณน โทสาทโย. ทุติยนฺติ ‘‘อิตฺถมฺปิ เต มโน’’ติ ปทํ. อิติปีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ ‘‘อตฺถีติ ¶ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๕; ๓.๙๐) วิย. เตนาห ‘‘อิมฺจ อิมฺจ อตฺถํ จินฺตยมาน’’นฺติ. ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถ.
กเถนฺตานํ สุตฺวาติ กเถนฺตานํ สทฺทํ สุตฺวา. ตสฺส วเสนาติ ตสฺส วิตกฺกิตสฺส วเสน. อฏฺฏการเกนาติ วินิจฺฉยการเกน.
น อริยานนฺติ อริยานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานาตีติ อตฺโถ. ตฺหิ เตน อนธิคตตฺตา เจโตปริยาเณนปิ น สกฺกา วิฺาตุํ, อฺํ ปน จิตฺตํ ชานาติเยว. เหฏฺิโม อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาตีติอาทีนิปิ มคฺคผลจิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. โสตาปนฺนาทโยปิ หิ อตฺตนา อธิคตเมว มคฺคผลํ ปเรหิ อุปฺปาทิตํ สมฺมา เจโตปริยาเณน ชานิตุํ สกฺโกนฺติ, น อตฺตนา อนธิคตํ. สพฺเพปิ อริยา อตฺตโน ผลํ สมาปชฺชนฺติ อธิคตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ จา’’ติอาทิมาห. ยทิ อริยา อตฺตนา อธิคตผลํ สมาปชฺชนฺติ, อุปริมาปิ เหฏฺิมํ ผลํ สมาปชฺชนฺติ อธิคตตฺตา โลกิยสมาปตฺติโย วิยาติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยา, ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘อุปริโม เหฏฺิมํ น สมาปชฺชตี’’ติ.
อุปริโมติ สกทาคามิอาทิอริยปุคฺคโล. เหฏฺิมนฺติ โสตาปตฺติผลาทึ. น สมาปชฺชตีติ สติปิ อธิคตตฺเต น สมาปชฺชติ. กสฺมาติ เจ? การณมาห ‘‘เตสฺหี’’ติอาทิ, เตสํ สกทาคามิอาทีนํ เหฏฺิมา เหฏฺิมา ผลสมาปตฺติ เตสุ เตสุเยว เหฏฺิเมสุ อริยปุคฺคเลสุ ปวตฺตติ, น อุปริเมสูติ อตฺโถ. อิมินา เหฏฺิมํ ผลจิตฺตํ อุปริมสฺส น อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติ. กสฺมาติ เจ? ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา. เอเตน อุปริโม อริโย เหฏฺิมํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ อตฺตนา อธิคตตฺตา ยถา ตํ โลกิยสมาปตฺตินฺติ เอวํ ปวตฺโต เหตุ พฺยภิจาริโตติ ทฏฺพฺพํ. น หิ โลกิยชฺฌาเนสุ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ นาม อตฺถิ วิเสสาภาวโต, อิธ ปน อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรธเนน ปุถุชฺชเนหิ ¶ วิย โสตาปนฺนสฺส โสตาปนฺนาทีหิ สกทาคามิอาทีนํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ อตฺถิ. ยโต เหฏฺิมา เหฏฺิมา ผลธมฺมา อุปรูปริมคฺคธมฺเมหิ นิวตฺติตา ปฏิปกฺเขหิ วิย อภิภูตา อปฺปวตฺติธมฺมตํเยว อาปนฺนา. เตเนว วุตฺตํ ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติ.
อปิจ ¶ กุสลกิริยปฺปวตฺติ นาม อฺา, วิปากปฺปวตฺติ จ อฺาติ อนนฺตรผลตฺตา จ โลกุตฺตรกุสลานํ เหฏฺิมโต อุปริโม ภวนฺตรคโต วิย โหติ. ตํตํผลวเสเนว หิ อริยานํ โสตาปนฺนาทินามลาโภ. เต สเจ อฺผลสมงฺคิโนปิ โหนฺติ, โสตาปนฺนาทินามมฺปิ เตสํ อววตฺถิตํ สิยา. ตสฺส ตสฺส วา อริยสฺส ตํ ตํ ผลํ สทิสนฺติ กตฺวา น อุปริมสฺส เหฏฺิมผลสมงฺคิตาย เลโสปิ สมฺภวติ, กุโต ตสฺสา สมาปชฺชนนฺติ ทฏฺพฺพํ. เหฏฺิมา จ โสตาปนฺนาทโย อุปริมํ สกทาคามิผลาทึ น สมาปชฺชนฺติ อนธิคตตฺตา. น หิ อนธิคตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุํ สกฺกา, ตสฺมา สพฺเพปิ อริยา อตฺตโนเยว ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
ปวตฺเตนฺตาติ ปวตฺตกา หุตฺวา, ปวตฺตนวเสนาติ อตฺโถ. เอวนฺติ ยถานุสิฏฺาย อนุสาสนิยา วิธิวเสน ปฏิเสธวเสน จ ปวตฺติตาการปรามสนํ. สา จ สมฺมาวิตกฺกา นาม มิจฺฉาวิตกฺกานฺจ ปวตฺติอาการทสฺสนวเสน ปวตฺตติ. ตตฺถ อานิสํสสฺส อาทีนวสฺส จ วิภาวนตฺถํ อนิจฺจสฺเมว, น นิจฺจสฺนฺติ อตฺโถ. ปฏิโยคินิวตฺตนตฺถฺหิ เอว-การคฺคหณํ. อิธาปิ เอวสทฺทคฺคหณสฺส อตฺโถ ปโยชนฺจ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทํ-คหเณปิ เอเสว นโย. ปฺจกามคุณราคนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ ตทฺราคสฺส โทสาทีนฺจ ปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา ตปฺปหานสฺส จ ตทฺราคาทิเขปสฺส อุปายภาวโต. ตถา วุตฺตํ ทุฏฺโลหิตวิโมจนสฺส ปุพฺพทุฏฺมํสเขปนูปายตา วิย. โลกุตฺตรธมฺมเมวาติ อวธารณํ ปฏิกฺเขปภาวโต สาวชฺชธมฺมนิวตฺตนปรํ ทฏฺพฺพํ, ตสฺส อธิคมูปายานิสํสภูตานํ ตทฺเสํ อนวชฺชธมฺมานํ นานนฺตริยภาวโต.
จินฺตามณิกวิชฺชาสริกฺขกตนฺติ อิมินา ‘‘จินฺตามณี’’ติ เอวํ ลทฺธนามา โลเก เอกา วิชฺชา อตฺถิ, ยาย ปเรสํ จิตฺตํ วิชานนฺตีติ ทีเปติ. ‘‘ตสฺสา กิร วิชฺชาย สาธโก ปุคฺคโล ตาทิเส เทสกาเล มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา ยสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม, ตสฺส ทิฏฺหตฺถาทิวิเสสสฺชานนมุเขน จิตฺตาจารํ อนุมินนฺโต กเถตี’’ติ เกจิ. อปเร ‘‘วาจํ นิจฺฉราเปตฺวา ตตฺถ อกฺขรสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ วทนฺติ.
อิทฺจ ¶ ¶ ปน สพฺพนฺติ ‘‘ภวํ โคตโม อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ สพฺพมฺปิ.
สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.