📜
๕. โรหิตสฺสวคฺโค
๑. สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา
๔๑. ปฺจมสฺส ปเม ทิฏฺธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย, นิกฺกิเลสตาย นิรามิเสน สุเขน วิหรณตฺถายาติ อตฺโถ. อิมินา จตฺตาริ ผลสมาปตฺติชฺฌานานิ ขีณาสวสฺส อาสวกฺขยาธิคมโต อปรภาเค อธิคตรูปารูปชฺฌานานิ จ กถิตานิ. ทิพฺพจกฺขุาณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุาณปฺปฏิลาภตฺถาย. ทิพฺพจกฺขุาณฺหิ รูปคตสฺส ทิพฺพสฺส อิตรสฺส จ ทสฺสนฏฺเน อิธ ‘‘าณทสฺสน’’นฺติ อธิปฺเปตํ. อาโลกสฺํ มนสิ กโรตีติ ทิวา วา รตฺตึ วา สูริยทีปจนฺทมณิอุกฺกาวิชฺชุลตาทีนํ อาโลโก ทิวา รตฺติฺจ อุปลทฺโธ, ยถาลทฺธวเสเนว อาโลกํ มนสิ กโรติ จิตฺเต เปติ, ตถา จ นํ มนสิ กโรติ, ยถาสฺส สุภาวิตาโลกกสิณสฺส วิย กสิณาโลโก ยถิจฺฉกํ ยาวทิจฺฉกฺจ โส อาโลโก รตฺติยํ อุปติฏฺติ ¶ , เยน ตตฺถ ทิวาสฺํ เปติ, ทิวา วิย วิคตถินมิทฺโธ โหติ. เตนาห ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติ’’นฺติ.
ยถา ทิวา อาโลกสฺา มนสิ กตา, ตเถว นํ รตฺติมฺปิ มนสิ กโรตีติ ยถา ทิวา ทิฏฺโ อาโลโก, ตเถว ตํ รตฺตึ มนสิ กโรติ. ทุติยปเทติ ‘‘ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’’ติ อิมสฺมึ ¶ วากฺเย. เอส นโยติ อิมินา ยถา รตฺติยํ จนฺทาโลกาทิ อาโลโก ทิฏฺโ, เอวเมว รตฺตึ ทิฏฺากาเรเนว ทิวา ตํ อาโลกํ มนสิ กโรติ จิตฺเต เปตีติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. อิติ วิวเฏน เจตสาติ เอวํ อปิหิเตน จิตฺเตน, ถินมิทฺธาปิธาเนน อปิหิตจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. อปริโยนทฺเธนาติ สมนฺตโต อนทฺเธน อสฺฉาทิเตน. กิฺจาปีติอาทินา อตฺตนา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. อาโลกสทิสํ กตํ ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติ’’นฺติอาทินา.
สตฺตฏฺานิกสฺสาติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๑๔; ๒.๓๗๖; ม. นิ. ๑.๑๐๙) วุตฺตสฺส สตฺตฏฺานิกสฺส สติสมฺปชฺสฺส อตฺถาย. ปริคฺคหิตวตฺถารมฺมณตายาติ วตฺถุโน อารมฺมณสฺส จ ยาถาวโต วิทิตภาเวน. ยถา หิ สปฺปํ ปริเยสนฺเตน ตสฺส อาสเย วิทิเต โสปิ วิทิโต คหิโต เอว จ โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ เวทนาย อาสยภูเต วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ จ วิทิเต อาทิกมฺมิกสฺสปิ เวทนา วิทิตา คหิตา เอว โหติ สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตา. ปเคว ปริฺาตวตฺถุกสฺส ขีณาสวสฺส. ตสฺส หิ อุปฺปาทกฺขเณปิ ิติกฺขเณปิ ภงฺคกฺขเณปิ เวทนา วิทิตา ปากฏา โหนฺติ ‘‘ตา เวทนา เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทินา. น เกวลฺจ เวทนา เอว, อิธ วุตฺตา สฺาทโยปิ อวุตฺตา เจตนาทโยปิ วิทิตาว อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ นิรุชฺฌนฺติ จ. นิทสฺสนมตฺตฺเหตํ, ยทิทํ ปาฬิยํ เวทนาสฺาวิตกฺกคฺคหณํ. เตน อนวเสสโต สพฺพธมฺมานมฺปิ อุปฺปาทาทิโต วิทิตภาวํ ทสฺเสติ.
อปิจ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ, อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ, อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. กถํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ ¶ ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส สมุทยํ ปสฺสติ. เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. กถํ เวทนาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ เวทนาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อิติ ขยโต ภยโต สฺุโต ชานาติ. กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ…เป… เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. อิมินาปิ นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิติ รูปนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท อนวเสสโต รูปสฺส สรูปนิทสฺสนตฺโถติ ตสฺส อิทํ รูปนฺติ ¶ เอเตน สาธารณโต สรูปนิทสฺสนมาห, เอตฺตกํ รูปนฺติ เอเตน อนวเสสโต, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถีติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส อฺสฺส อภาวํ. อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต ปรํ เวทนา นตฺถิ. อยํ สฺา…เป… อิเม สงฺขารา…เป… อิทํ วิฺาณํ, เอตฺตกํ วิฺาณํ, อิโต ปรํ วิฺาณํ นตฺถีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ.
าเณน ชานิตฺวา ปโรปรานิ. ปโรปรานีติ ปรานิ จ โอปรานิ จ. อุตฺตมาธมานีติ ปรตฺตภาวสกตฺตภาวาทีนิ อุตฺตมาธมานิ. จลิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ. อนีโฆติ ราคาทิอีฆรหิโต. อตาริ โสติ โส เอวรูโป อรหา ชาติชรํ อตริ.
สมาธิภาวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒-๔. ปฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๒-๔๔. ทุติเย เอเตสํ ปฺหานนฺติ เอกํสพฺยากรณาทีนํ จตุนฺนํ ปฺหานํ. ตสฺมึ ตสฺมึ าเน พฺยากรณํ ชานาตีติ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํ. ‘‘อนิจฺจา นาม จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเ ปน ‘‘น เกวลํ จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจ’’นฺติ เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํ. ‘‘ยถา ¶ จกฺขุํ ตถา โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘เกนฏฺเน ปุจฺฉสี’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทสฺสนฏฺเน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น หี’’ติ พฺยากาตพฺพํ. ‘‘อนิจฺจฏฺเน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อามา’’ติ พฺยากาตพฺพํ. ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทีนิ ปุฏฺเน ปน ‘‘อพฺยากตเมตํ ภควตา’’ติ เปตพฺโพ, เอส ปฺโห น พฺยากาตพฺโพติ เอวํ ชานาตีติ อตฺโถ. อตฺถสมาคเมนาติ อตฺถสฺส ปฏิลาเภน ลทฺธพฺเพน. สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภ. สมโย เอว อภิสมโย, อภิมุขภาเวน วา สมโย อภิสมโยติ เอวเมตฺถ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
ปฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๖. โรหิตสฺสสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๕-๔๖. ปฺจเม ¶ (สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑๐๗) เอโกกาเสติ จกฺกวาฬสฺส ปริยนฺตสฺิเต เอกสฺมึ โอกาเส. ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถา’’ติ อิทํ ภุมฺมวจนํ. สามฺโต วุตฺตมฺปิ ‘‘โส โลกสฺส อนฺโต’’ติ วจนโต วิสิฏฺวิสยเมว โหติ. ‘‘น ชายติ, น มียตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น จวติ, น อุปปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ อปราปรํ…เป… คหิต’’นฺติ. ปทคมเนนาติ ปทสา คมเนน. สตฺถา สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติ อุปริ สพฺพานิ ปกาเสตุกาโม. สงฺขารโลกสฺส หิ อนฺโต นิพฺพานํ.
ทฬฺหํ ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวา, โส เอว ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ทฬฺหธนู’’ติ. อุตฺตมปฺปมาณํ นาม สหสฺสถามธนุ. ธนุคฺคณฺหนสิปฺปจิตฺตกตาย ธนุคฺคโห, น ธนุคฺคหณมตฺเตนาติ อาห ‘‘ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโย’’ติ. ‘‘ธนุคฺคโห’’ติ วตฺวา ‘‘สิกฺขิโต’’ติ วุตฺเต ธนุสิกฺขาย สิกฺขิโตติ วิฺายติ. สิกฺขา จ เอตฺตเกน กาเลน สิกฺขนฺตสฺส อุกฺกํสคตา โหตีติ อาห ‘‘ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโต’’ติ. อุสภปฺปมาเณติ วีสติ ยฏฺิโย อุสภํ, ตสฺมึ อุสภปฺปมาเณ ปเทเส. วาลคฺคนฺติ วาลโกฏึ. กตหตฺโถติ ปริจิตหตฺโถ. กตสรกฺเขโปติ ถิรลกฺเข จ จลลกฺเข จ ปเรสํ ทสฺสนวเสน ¶ สรกฺเขปสฺส กตาปี. เตนาห ‘‘ทสฺสิตสิปฺโป’’ติ, ‘‘กตโยคฺโค’’ติ เกจิ. อสนฺติ เอเตนาติ อสนํ, กณฺโฑ. ตาลจฺฉาทินฺติ ตาลจฺฉายํ. สา ปน รตนมตฺตา วิทตฺถิจตุรงฺคุลา.
ปุรตฺถิมา สมุทฺทาติ เอกสฺมึ จกฺกวาเฬ ปุรตฺถิมา สมุทฺทา. สมุทฺทสีเสน ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ วทติ. ปจฺฉิมสมุทฺโทติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นิปฺปปฺจตนฺติ อทนฺตการิตํ. สมฺปตฺเตติ ตาทิเสน ชเวน คจฺฉนฺเตน สมฺปตฺเต. อโนตตฺเตติ เอตฺถาปิ ‘‘สมฺปตฺเต’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘นาคลตาทนฺตกฏฺ’’นฺติ เอตฺถาปิ. ตทาติ ยทา โส โลกนฺตคเวสโก อโหสิ, ตทา. ทีฆายุกกาโลติ อเนกวสฺสสหสฺสายุกกาโล. จกฺกวาฬโลกสฺสาติ สามฺวเสน เอกวจนํ, จกฺกวาฬโลกานนฺติ อตฺโถ. อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺติปุพฺพปริจยสิทฺธาย นิกนฺติยา.
สสฺิมฺหิ สมนเกติ น รูปธมฺมมตฺตเก, อถ โข ปฺจกฺขนฺธสมุทาเยติ ทสฺเสติ. สมิตปาโปติ สมุจฺฉินฺนสํกิเลสธมฺโม. ฉฏฺํ อุตฺตานเมว.
โรหิตสฺสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สุวิทูรสุตฺตวณฺณนา
๔๗. สตฺตเม ¶ สุวิทูรวิทูร-สทฺทานํ สมานตฺถานํเยว เอกตฺถ คหณํ อิธ นิทฺเทโส ทูราสนฺนภาวสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา อิธาธิปฺเปตสฺส ทูรภาวสฺส เกนจิ ปริยาเยน อนาสนฺนภาวทสฺสนตฺถํ กตนฺติ อาห ‘‘เกนจิ ปริยาเยน อนาสนฺนานิ หุตฺวา’’ติอาทิ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
สุวิทูรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิสาขสุตฺตวณฺณนา
๔๘. อฏฺเม วากฺกรณจาตุริยโต วจนคุณเหตูนํ ปูริยา โปรี, โปริยํ ภวาติ โปรี, ตาย โปริยา. เตนาห ‘‘ปริปุณฺณวาจายา’’ติ, อกฺขรปทปริปุณฺณาย วาจายาติ อตฺโถ. อปลิพุทฺธายาติ ปิตฺตาทีหิ ¶ น วิพทฺธาย อนนุพุนฺธิตาย. อเนลคลายาติ อเนลาย อคลาย นิทฺโทสาย อคฬิตปทพฺยฺชนาย จ. เถรสฺส หิ กถยโต ปทํ วา พฺยฺชนํ วา น ปริหายติ. เตนาห ‘‘อเนลคลายาติ นิทฺโทสาย เจว อคฬิตาย จา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิทฺโทสายาติ อตฺถโต จ พฺยฺชนโต จ วิคตโทสาย. อปติตปทพฺยฺชนายาติ อวิรหิตปทพฺยฺชนาย. อถ วา อเนลคลายาติ น เอลํ โทสํ คลตีติ อเนลคลา. อวิจฺฉินฺนวาจาย อเนลคลาย ยถา ทนฺธมนุสฺสา มุเขน เขฬํ คฬนฺเตน วาจํ ภาสนฺติ, น เอวรูปาย. อถ โข นิทฺโทสาย วิสทวาจายาติ อตฺโถ. วิวฏฺฏปฺปกาสินี วาจา น กทาจิ วิวฏฺฏมุตฺตาติ กตฺวา อาห ‘‘วิวฏฺฏปริยาปนฺนายา’’ติ, วิวฏฺฏํ อมฺุจิตฺวา ปวตฺตายาติ อตฺโถ. วิวฏฺฏปฺปกาสินี หิ วาจา วิวฏฺฏํ ปริจฺฉิชฺช อาปาเทนฺตี ปวตฺตติ. นวโลกุตฺตรธมฺโม สพฺพธมฺเมหิ สมุสฺสิตฏฺเน อพฺภุคฺคตฏฺเน จ ธโช นามาติ อาห ‘‘อพฺภุคฺคตฏฺเนา’’ติอาทิ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
วิสาขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิปลฺลาสสุตฺตวณฺณนา
๔๙. นวเม อนิจฺจาทีนิ วตฺถูนิ นิจฺจนฺติอาทินา วิปรีตโต อสนฺตีติ วิปลฺลาสา ¶ , สฺาย วิปลฺลาโส สฺาวิปลฺลาโส. อิตเรสุปิ ตีสุ เอเสว นโย. เอวเมเต จตุนฺนํ วตฺถูนํ วเสน จตฺตาโร, เตสุ วตฺถูสุ สฺาทีนํ วเสน ทฺวาทส โหนฺติ. เตสุ อฏฺ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ. อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา สกทาคามิมคฺเคน ตนุกา โหนฺติ, อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ. ทุกฺเข สุขนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา อรหตฺตมคฺเคน ปหียนฺตีติ เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
วิปลฺลาสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา
๕๐. ทสเม ¶ อุปกฺกิลิฏฺภาวกรเณนาติ มลีนภาวกรเณน. ปฺจวิธาย สุราย จตุพฺพิธสฺส จ เมรยสฺสาติ เอตฺถ ปูวสุรา, ปิฏฺสุรา, โอทนสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ ปฺจ สุรา. ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, มธฺวาสโว, คุฬาสโวติ จตฺตาโร อาสวา, จตุพฺพิธํ เมรยํ นาม. ตตฺถ ปูเว ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปูวสุรา. เอวํ เสสสุราปิ. กิณฺณาติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ. เย สุรา ‘‘โมทกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตา. ธาตกิอาสวาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตา.มธุกตาลนาฬิเกราทิปุปฺผรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโว. ปนสาทิผลรโส ผลาสโว. มุทฺทิการโส มธฺวาสโว. อุจฺฉุรโส คุฬาสโว.
อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
โรหิตสฺสวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ