📜
๕. ปริสวคฺควณฺณนา
๔๓. ปฺจมสฺส ¶ ปเม อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตาติ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย, อวชฺเช วชฺชสฺิตาย, วชฺเช อวชฺชสฺิตาย ¶ อุทฺธจฺจปฺปกติกา. เย หิ วินเย อปกตฺุโน สํกิเลสโวทานิเยสุ ธมฺเมสุ น กุสลา สกิฺจนการิโน วิปฺปฏิสารพหุลา, เตสํ อนุปฺปนฺนฺจ อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. สาราภาเวน ตุจฺฉตฺตา นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา’’ติ. เตนาห ‘‘อุฏฺิตตุจฺฉมานา’’ติ. มาโน หิ เสยฺยสฺส เสยฺโยติ สทิโสติ จ ปวตฺติยา วิเสสโต ตุจฺโฉ. จาปลฺเลนาติ จปลภาเวน, ตณฺหาโลลุปฺเปนาติ อตฺโถ. มุขขราติ มุเขน ผรุสา, ผรุสวาทิโนติ อตฺโถ.
วิกิณฺณวาจาติ วิสฺสฏวจนา สมฺผปฺปลาปิตาย อปริยนฺตวจนา. เตนาห ‘‘อสํยตวจนา’’ติอาทิ. วิสฺสฏฺสติโนติ สติวิรหิตา. ปจฺจยเวกลฺเลน วิชฺชมานายปิ สติยา สติกิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เอวํ วุตฺตา. น สมฺปชานนฺตีติ อสมฺปชานา, ตํโยคนิวตฺติยํ จายํ อกาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๒), อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๗๖) วิยาติ อาห ‘‘นิปฺปฺา’’ติ, ปฺารหิตาติ อตฺโถ. ปาฬิยํ วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อุพฺภนฺตจิตฺตา. สมาธิวิรเหน ลทฺโธกาเสน อุทฺธจฺเจน เตสํ สมาธิวิรหานํ จิตฺตํ นานารมฺมเณสุ ปริพฺภมติ วนมกฺกโฏ วิย วนสาขาสุ. ปากตินฺทฺริยาติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริยา. เตนาห ‘‘ปกติยา ิเตหี’’ติอาทิ. วิวเฏหีติ อสํวุเตหิ.
๔๔. ทุติเย ภณฺฑนํ วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโคติ กลหสฺส เหตุภูตา ปริภาสา ตํสทิสี จ อนิฏฺกิริยา ภณฺฑนํ นาม. กลหชาตาติ หตฺถปรามาสาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺโต กลโห ชาโต เอเตสนฺติ กลหชาตาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. วิรุทฺธวาทนฺติ ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิรุทฺธวาทภูตํ วิวาทํ. มุขสนฺนิสฺสิตตาย วาจา อิธ ‘‘มุข’’นฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ทุพฺภาสิตา วาจา มุขสตฺติโยติ วุจฺจนฺตี’’ติ. จตุพฺพิธมฺปิ สงฺฆกมฺมํ สีมาปริจฺฉินฺเนหิ ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตฺตา เอกกมฺมํ นาม. ปฺจวิโธปิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกโต อุทฺทิสิตพฺพตฺตา เอกุทฺเทโส นาม. ปฺตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นาม ¶ . ปาฬิยํ ขีโรทกีภูตาติ ยถา ขีรฺจ ¶ อุทกฺจ อฺมฺํ สํสนฺทติ, วิสุํ น โหติ, เอกตฺตํ วิย อุเปติ. สติปิ หิ อุภเยสํ กลาปานํ ปรมตฺถโต เภเท ปจุรชเนหิ ปน ทุวิฺเยฺยนานตฺตํ ขีโรทกํ สโมทิตํ อจฺจนฺตเมว สํสฏฺํ วิย หุตฺวา ติฏฺติ, เอวํ สามคฺคิวเสน เอกตฺตูปคตจิตฺตุปฺปาทา วิยาติ ขีโรทกีภูตาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เมตฺตาจกฺขูหีติ เมตฺตาจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา โอโลกนจกฺขูหิ. ตานิ หิ ปิยภาวทีปนโต ‘‘ปิยจกฺขูนี’’ติ วุจฺจนฺติ.
๔๕. ตติเย อคฺควตีติ เอตฺถ อคฺค-สทฺโท อุตฺตมปริยาโย, เตน วิสิฏฺสฺส ปุคฺคลสฺส, วิสิฏฺาย วา ปฏิปตฺติยา คหณํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อคฺควตีติ อุตฺตมปุคฺคลวตี’’ติอาทิ. อวิคตตณฺหตาย ตํ ตํ ปริกฺขารชาตํ พหุํ ลนฺติ อาทิยนฺตีติ พหุลา, พหุลา เอว พาหุลิกา ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๘; ม. นิ. ๑.๒๔๖). เต ปน ยสฺมา ปจฺจยพหุภาวาย ยุตฺตปฺปยุตฺตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา’’ติ. สิกฺขาย อาทรคารวาภาวโต สิถิลํ อทฬฺหํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกาติ วุตฺตํ. สิถิลนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, สิถิลสทฺเทน วา สมานตฺถสฺส สาถลสทฺทสฺส วเสน สาถลิกาติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อวคมนฏฺเนาติ อโธคมนฏฺเน, โอรมฺภาคิยภาเวนาติ อตฺโถ. อุปธิวิเวเกติ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคตาย อุปธิวิวิตฺเต. โอโรปิตธุราติ อุชฺฌิตุสฺสาหา. ทุวิธมฺปิ วีริยนฺติ กายิกํ เจตสิกฺจ วีริยํ.
๔๖. จตุตฺเถ อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ปจฺจกฺขโต อคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอตฺตกเมว ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช อคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถํ. อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ นตฺถีติ อนวเสเสตฺวา อคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถํ. ยถาสภาวโต นปฺปชานนฺตีติ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน อสมฺโมหโต นปฺปฏิวิชฺฌนฺติ. อสมฺโมหปฏิเวโธ จ ยถา ตสฺมึ าเณ ปวตฺเต ปจฺจา ทุกฺขสฺส รูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติ. อจฺจนฺตกฺขโยติ อจฺจนฺตกฺขยนิมิตฺตํ นิพฺพานํ. อสมุปฺปตฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเน การณภูตํ อาคมฺม ตทุภยมฺปิ นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อสมุปฺปตฺติ นิพฺพานํ ทุกฺขนิโรโธติ วุจฺจติ.
๔๗. ปฺจเม ¶ วิเสสนสฺส ปรนิปาเตน ‘‘ปริสากสโฏ’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กสฏปริสา’’ติอาทิ. ‘‘กสฏปริสา’’ติ หิ วตฺตพฺเพ ‘‘ปริสากสโฏ’’ติ วุตฺตํ. ปริสามณฺโฑติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
๔๘. ฉฏฺเ ¶ คมฺภีราติ อคาธา ทุกฺโขคาฬฺหา. ปาฬิวเสนาติ อิมินา โย ธมฺมปฏิสมฺภิทาย วิสโย คมฺภีรภาโว, ตมาห. ธมฺมปฺปฏิเวธสฺส หิ ทุกฺกรภาวโต ธมฺมสฺส ปาฬิยา ทุกฺโขคาฬฺหตาย คมฺภีรภาโว. ‘‘ปาฬิวเสน คมฺภีรา’’ติ วตฺวา ‘‘สลฺลสุตฺตสทิสา’’ติ วุตฺตํ ตสฺส ‘‘อนิมิตฺตมนฺาต’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. ๕๗๙) ปาฬิวเสน คมฺภีรตาย ลพฺภนโต. ตถา หิ ตตฺถ ตา คาถา ทุวิฺเยฺยรูปา ติฏฺนฺติ. ทุวิฺเยฺยฺหิ าเณน ทุกฺโขคาฬฺหนฺติ กตฺวา ‘‘คมฺภีร’’นฺติ วุจฺจติ. ปุพฺพาปรมฺเปตฺถ กาสฺจิ คาถานํ ทุวิฺเยฺยตาย ทุกฺโขคาฬฺหเมว, ตสฺมา ตํ ‘‘ปาฬิวเสน คมฺภีรา’’ติ วุตฺตํ. อิมินาว นเยน ‘‘อตฺถวเสน คมฺภีรา’’ติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มหาเวทลฺลสุตฺตสฺส (ม. นิ. ๑.๔๔๙ อาทโย) อตฺถวเสน คมฺภีรตา สุวิฺเยฺยาว. โลกํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตโร, นววิโธ อปฺปมาณธมฺโม. โส อตฺถภูโต เอเตสํ อตฺถีติ โลกุตฺตรา. เตนาห ‘‘โลกุตฺตรอตฺถทีปกา’’ติ.
สตฺตสฺุํ ธมฺมมตฺตเมวาติ สตฺเตน อตฺตนา สฺุํ เกวลํ ธมฺมมตฺตเมว. อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพนฺติ ลิงฺควจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุคฺคเหตพฺเพ จ ปริยาปุณิตพฺเพ จา’’ติ. กวิโน กมฺมํ กวิตา. ยํ ปนสฺส กมฺมํ, ตํ เตน กตนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘กวิตาติ กวีหิ กตา’’ติ. อิตรนฺติ กาเวยฺยาติ ปทํ, กาพฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ. กาพฺยนฺติ จ กวินา วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว เววจน’’นฺติ. วิจิตฺรอกฺขราติ วิจิตฺตาการกฺขรา วิฺาปนียา. สาสนโต พหิภูตาติ น สาสนาวจรา. เตสํ สาวเกหีติ พุทฺธานํ สาวกาติ อปฺาตานํ เยสํ เกสฺจิ สาวเกหิ. น เจว อฺมฺํ ปฏิปุจฺฉนฺตีติ เย วาเจนฺติ, เย จ สุณนฺติ, เต อฺมฺํ อตฺถาทึ นปฺปฏิปุจฺฉนฺติ, เกวลํ วาจนสวนมตฺเตเนว ปริตุฏฺา โหนฺติ. จาริกํ น วิจรนฺตีติ อสุกสฺมึ าเน อตฺถาทึ ชานนฺตา อตฺถีติ ปุจฺฉนตฺถาย จาริกํ น คจฺฉนฺติ ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส อภาวโต ตสฺส จ ปุพฺพาปรวิโรธโต. กถํ โรเปตพฺพนฺติ เกน ปกาเรน นิกฺขิปิตพฺพํ. อตฺโถ นาม สภาวโต อนุสนฺธิโต สมฺพนฺธโต ¶ ปุพฺพาปรโต อาทิปริโยสานโต จ าโต สมฺมาาโต โหตีติ อาห ‘‘โก อตฺโถ’’ติอาทิ. อนุตฺตานีกตนฺติ อกฺขรสนฺนิเวสาทินา อนุตฺตานีกตํ. กงฺขายาติ สํสยสฺส.
๔๙. สตฺตเม กิเลเสหี อามสิตพฺพโต อามิสํ, จตฺตาโร ปจฺจยา. ตเทว ครุ ครุกาตพฺพํ เอเตสํ, น ธมฺโมติ อามิสครู. เตนาห ‘‘โลกุตฺตรธมฺมํ ลามกโต คเหตฺวา ิตปริสา’’ติ. อุภโต ภาคโต วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต. ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโต. ปฺาย วิมุตฺโตติ สมถสนฺนิสฺสเยน วินา อคฺคมคฺคปฺาย วิมุตฺโต. เตนาห ‘‘สุกฺขวิปสฺสกขีณาสโว’’ติ ¶ . กาเยนาติ นามกาเยน. ฌานผสฺสํ ผุสิตฺวาติ อฏฺสมาปตฺติสฺิตํ ฌานผสฺสํ อธิคมวเสน ผุสิตฺวา. ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ ยถา อาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขี. น ตุ วิมุตฺโต เอกจฺจานํ อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตา. ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺสฺส อนฺโต อนนฺตโร กาโล ทิฏฺนฺโต, ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ อตฺโถ. ปมผลโต ปฏฺาย หิ ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺิปฺปตฺโต. เตนาห ‘‘อิเม ทฺเวปิ ฉสุ าเนสุ ลพฺภนฺตี’’ติ.
สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวทสฺสเนน สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาวเมว วิภาเวติ. สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อวิมุตฺโตติ อตฺโถ. ฉสุ าเนสูติ ปมผลโต ปฏฺาย ฉสุ าเนสุ. ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ปมมคฺคปฺาสงฺขาตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ. สทฺธํ อนุสฺสรตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อุโภปิ เหเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺาเยว. อิมํ กสฺมา คณฺหนฺตีติ เอวํ เอกนฺตปาสํเสสุ อริเยสุ คยฺหมาเนสุ อิมํ เอกนฺตนินฺทิตํ ลามกํ ทุสฺสีลํ กสฺมา คณฺหนฺติ. สพฺเพสุ สพฺพตา สทิเสสุ ลพฺภมาโนปิ วิเสโส น ปฺายติ, วิสภาเค ปน สติ เอว ปฺายติ ปฏภาเวน วิย จิตฺตปฏสฺสาติ อาห ‘‘เอกจฺเจสุ ปนา’’ติอาทิ. คนฺถิตาติ อวพทฺธา. มุจฺฉิตาติ มุจฺฉํ สมฺโมหํ อาปนฺนา. ฉนฺทราคอปกฑฺฒนายาติ ฉนฺทราคสฺส อปนยนตฺถํ. นิสฺสรณปฺายาติ ตโต นิสฺสรณาวหาย ปฺาย วิรหิตา.
ปฺาธุเรนาติ ¶ วิปสฺสนาภินิเวเสน. อภินิวิฏฺโติ วิปสฺสนามคฺคํ โอติณฺโณ. ตสฺมึ ขเณติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ. ธมฺมานุสารี นาม ปฺาสงฺขาเตน ธมฺเมน อริยมคฺคโสตสฺส อนุสฺสรณโต. กายสกฺขี นาม นามกาเยน สจฺฉิกาตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณโต. วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทานํ วเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ. อรูปชฺฌาเนหิ รูปกายโต, อคฺคมคฺเคน เสสกายโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ นิสฺสกฺกวจนฺเจตํ. ทิฏฺนฺตํ ปตฺโต, ทิฏฺตฺตา วา ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. ตตฺถ ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ อตฺโถ. ทิฏฺตฺตาติ จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ปฺาย นิโรธสฺส ทิฏฺตฺตา. ฌานผสฺสรหิตาย สาติสยาย ปฺาย เอว วิมุตฺโตติ ปฺาวิมุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
๕๐. อฏฺเม น สมาติ วิสมา. กายกมฺมาทีนํ วิสมตฺตา ตโต เอว ตตฺถ ปกฺขลนํ สุลภนฺติ อาห ‘‘สปกฺขลนฏฺเนา’’ติ. นิปฺปกฺขลนฏฺเนาติ ปกฺขลนาภาเวน. อุทฺธมฺมานีติ ธมฺมโต อเปตานิ. อุพฺพินยานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๕๑. นวเม ¶ อธมฺมิกาติ อธมฺเม นิยุตฺตา. เตนาห ‘‘นิทฺธมฺมา’’ติ, ธมฺมรหิตาติ อตฺโถ.
๕๒. ทสเม คณฺหนฺตีติ ปวตฺเตนฺติ. น เจว อฺมฺํ สฺาเปนฺตีติ มูลโต ปฏฺาย ตํ อธิกรณํ ยถา วูปสมฺมติ, เอวํ อฺมฺํ อิตรีตเร น สมฺมา ชานาเปนฺติ. สฺาปนตฺถํ สนฺนิปาเต สติ ตตฺถ ยุตฺตปตฺตกรเณน สฺตฺติยา ภวิตพฺพํ, เต ปน สฺาปนตฺถํ น สนฺนิปตนฺติ. น เปกฺขาเปนฺตีติ ตํ อธิกรณํ มูลโต ปฏฺาย อฺมฺํ น เปกฺขาเปนฺติ. อสฺตฺติเยว อตฺตนา คหิตปกฺขสฺส พลํ เอเตสนฺติ อสฺตฺติพลา. น ตถา มนฺเตนฺตีติ สนฺทิฏฺิปรามาสิอาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิภาเวน ตถา น มนฺเตนฺติ. เตนาห ‘‘ถามสา’’ติอาทิ. อุตฺตานตฺโถเยว กณฺหปกฺเข วุตฺตปฺปฏิปกฺเขน คเหตพฺพตฺตา.
ปริสวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ