📜
(๑๗) ๒. ปฏิปทาวคฺโค
๑. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๖๑. ทุติยสฺส ปเม ¶ ¶ ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺาติอาทีสุ ปาฬิยา อาคตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ –
‘‘ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา. ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา. ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ปฺา. ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ปฺา’’ติ (วิภ. ๘๐๑) – อยเมตฺถ ปาฬิ.
ตตฺถ กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา โลกุตฺตรสมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส. ทนฺธํ ตํ านํ อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ านํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส, ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฺปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา, วิปสฺสนาปริวาสปฺาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปฺา อาคมนวเสน ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ¶ ทนฺธาภิฺา นามา’’ติ วุจฺจติ. อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา
๑๖๒. ทุติเย ¶ อกตาภินิเวโสติ อกตาธิกาโร. รูปานํ ลกฺขณาทีหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ รูปปริคฺคโห. ตีสุ อทฺธาสุ กิลมตีติ ปุพฺพนฺเต อปรนฺเต ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ เอวํ ตีสุ ปเทเสสุ กิลมติ. ปฺจสุ าเณสูติ รูปปริคฺคหาทีสุ ปฺจสุ าเณสุ. นวสุ วิปสฺสนาาเณสูติ อุทยพฺพยาทินววิปสฺสนาาเณสุ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อสุภสุตฺตวณฺณนา
๑๖๓. ตติเย ‘‘ยถา เอตํ, ตถา อิท’’นฺติ อิมินา นเยนาติ เอเตน –
‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชเย’’ติ. (สุ. นิ. ๒๐๕); –
อิมํ เทสนานยํ สงฺคณฺหาติ. ตสฺสตฺโถ – ยถา อิทํ สวิฺาณกาสุภํ อายุอุสฺมาวิฺาณานํ อนปคมา จรติ ติฏฺติ นิสีทติ สยติ, ตถา เอตํ เอตรหิ สุสาเน สยิตํ อวิฺาณกมฺปิ ปุพฺเพ เตสํ ธมฺมานํ อนปคมา อโหสิ. ยถา จ เอตํ เอตรหิ มตสรีรํ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา น จรติ น ติฏฺติ น นิสีทติ น เสยฺยํ กปฺเปติ, ตถา อิทํ สวิฺาณกมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา ภวิสฺสติ. ยถา จ อิทํ สวิฺาณกํ เนตรหิ สุสาเน มตํ เสติ น อุทฺธุมาตกาทิภาวมุปคตํ, ตถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรมฺปิ ปุพฺเพ อโหสิ. ยถา ปเนตํ ¶ เอตรหิ อวิฺาณกาสุภํ มตกสุสาเน เสติ อุทฺธุมาตกาทิภาวฺจ อุปคตํ, ตถา อิทํ สวิฺาณกมฺปิ ภวิสฺสตีติ. ตตฺถ ยถา อิทํ ตถา เอตนฺติ อตฺตนา มตสรีรสฺส สมานภาวํ กโรนฺโต พาหิเร โทสํ ปชหติ. ยถา เอตํ ตถา อิทนฺติ มตสรีเรน อตฺตโน สมานภาวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺติเก ราคํ ปชหติ. เยนากาเรน อุภยํ สมํ กโรติ, ตํ สมฺปชานนฺโต อุภยตฺถ โมหํ ปชหติ.
พหิทฺธา ทิฏฺานนฺติ พหิทฺธา สุสานาทีสุ ทิฏฺานํ อุทฺธุมาตกาทิทสนฺนํ อสุภานํ. ‘‘นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสนา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อนฺติมชีวิกาภาวโต ปิณฺฑปาตสฺส อลาภลาเภสุ ปริตสฺสนเคธาทิสมุปฺปตฺติโต ¶ ภตฺตสฺส สมฺมทชนนโต กิมิกุลสํวทฺธนโตติ เอวมาทีหิปิ อากาเรหิ อาหาเรปฏิกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยํ อติปาโปยํ โลกสฺมึ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺโย วิจรติ ปตฺตปาณีติ (สํ. นิ. ๓.๘๐; อิติวุ. ๙๑). อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ คธิโต มุจฺฉิโต อชฺโฌปนฺโน อนาทีนวทสฺสาวี อนิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชตีติ (อ. นิ. ๓.๑๒๔). ภุตฺโต จ อาหาโร กสฺสจิ กทาจิ มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ อาวหตี’’ติ.
กฏุกีฏกาทโย ทฺวตฺตึสกุลปฺปเภทา กิมิโย นํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ? วุจฺจเต – อนฺติมชีวิกาภาโว ตาว จิตฺตสํกิเลสวิโสธนตฺถํ กมฺมฏฺานาภินิเวสนโต ปเคว มนสิ กาตพฺโพ ‘‘มาหํ ฉวาลาตสทิโส ภเวยฺย’’นฺติ. ตถา ปิณฺฑปาตสฺส อลาภลาเภสุ ปริตสฺสนเคธาทิสมุปฺปตฺตินิวารณํ ปเคว อนุฏฺาตพฺพํ สุปริสุทฺธสีลสฺส ปฏิสงฺขานวโต ตทภาวโต. ภตฺตสมฺมโท อเนกนฺติโก ปริโภเค อนฺโตคโธวาติ เวทิตพฺโพ. กิมิกุลสํวทฺธนํ ปน สงฺคเหตพฺพํ, สงฺคหิตเมว วา ‘‘นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสนา’’ติ เอตฺถ นิยมสฺส อกตตฺตา. อิมินา วา นเยน อิตเรสมฺเปตฺถ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ ยถาสมฺภวเมตฺถ ปฏิกูลตาปจฺจเวกฺขณสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
เอวฺจ ¶ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๙๔-๒๙๕) ทสหิ อากาเรหิ ปฏิกูลตา เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ – คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทโต, สมฺมกฺขนโตติ. เอวํ ทสนฺนํ วเสน ปาฏิกุลฺยวจเนนปิ อิธ ‘‘นวนฺน’’นฺติ วจนํ น วิรุชฺฌติ, สมฺมกฺขนสฺส ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานภาวา วิสุํ ตํ อคฺคเหตฺวา น วทนฺติ. วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๔) ปน สมฺมกฺขนํ ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานมฺปิ นิสฺสนฺทวเสน วิเสสโต ปฏิกูลนฺติ ทสฺเสตุํ สพฺพปจฺฉา ปิตา.
อุกฺกณฺิตสฺาย สมนฺนาคโตติ ตีสุ ภเวสุ อรุจฺจนวเสน ปวตฺตาย วิปสฺสนาปฺาย สมนฺนาคโต. นิพฺพิทานุปสฺสนา เหสา สฺาสีเสน วุตฺตา. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
อสุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔-๖. ปมขมสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๔-๑๖๖. จตุตฺเถ ¶ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ นกฺขมติ น สหตีติ อกฺขมา. ขมติ สหติ อภิภวตีติ ขมา. อินฺทฺริยทมนํ ทมา. ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๖; อ. นิ. ๔.๑๔; ๖.๕๘) นเยน วิตกฺกสมนํ สมาติ อาห ‘‘อกุสลวิตกฺกานํ วูปสมนปฏิปทา’’ติ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ สมนวเสน ปวตฺตา ปฏิปทา สมา. ปฺจมฉฏฺานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
ปมขมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗-๘. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๗-๑๖๘. สตฺตมฏฺเมสุ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสาติอาทินา โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส เหฏฺา ติณฺณํ มคฺคานํ สุขปฏิปททนฺธาภิฺภาโว, อรหตฺตมคฺคสฺส ทุกฺขปฏิปทขิปฺปาภิฺภาโว วุตฺโต, สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปน เหฏฺิมานํ ติณฺณํ มคฺคานํ สุขปฏิปททนฺธาภิฺภาโว, อรหตฺตมคฺคสฺส จ สุขปฏิปทขิปฺปาภิฺภาโว ทสฺสิโต. ยํ ปน วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๘๐๑) ‘‘พุทฺธานํ ¶ ปน จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทขิปฺปาภิฺาว อเหสุํ, ตถา ธมฺมเสนาปติสฺส. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปน ปมมคฺโค สุขปฏิปทขิปฺปาภิฺโ อโหสิ, อุปริ ตโย ทุกฺขปฏิปททนฺธาภิฺา’’ติ. ยฺจ วุตฺตํ อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๗๖) ‘‘ตถาคตสฺส หิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทขิปฺปาภิฺาว อเหสุํ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปน ปมมคฺโค สุขปฏิปทขิปฺปาภิฺโ อุปริ ตโย ทุกฺขปฏิปทขิปฺปาภิฺา’’ติ, ตํ สพฺพํ อฺมฺํ นานุโลเมติ. อิมาย ปาฬิยา อิมาย จ อฏฺกถาย น สเมติ, ตสฺมา วีมํสิตพฺพเมตํ. ตํตํภาณกานํ วา มเตน ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา
๑๖๙. นวเม สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปโยคํ กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพานธมฺโมติ สสงฺขารปรินิพฺพายี. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อธิมตฺตปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพานธมฺโมติ ¶ อสงฺขารปรินิพฺพายี. ธมฺมานุสารี ปุคฺคโล หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ. สทฺธานุสารี ปุคฺคโล ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ, ตสฺมา ธมฺมานุสาริสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกํ าณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติ. ยถา นาม ติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺํ โหติ, อติสีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ธมฺมานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติ. สทฺธานุสาริโน ปน ปุพฺพภาคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกํ าณํ ทนฺธํ อติขิณํ อสูรํ หุตฺวา วหติ. ยถา นาม กุณฺเน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ น มฏฺํ โหติ, อติสีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ, เอวรูปา สทฺธานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ เนสํ กิเลสกฺขเย นานตฺตํ นตฺถิ, อนวเสสาว กิเลสา ขียนฺติ.
สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ยุคนทฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๗๐. ทสเม ¶ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตีติ อิทํ สมถยานิกสฺส วเสน วุตฺตํ. โส หิ ปมํ อุปจารสมาธึ วา อปฺปนาสมาธึ วา อุปฺปาเทติ, อยํ สมโถ. โส ตฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา, อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติ. วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตีติ อิทํ ปน วิปสฺสนายานิกสฺส วเสน วุตฺตํ. โส ตํ วุตฺตปฺปการํ สมถํ อสมฺปาเทตฺวา ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ. ปโม โลกุตฺตรมคฺโค นิพฺพตฺตตีติ โสตาปตฺติมคฺคํ สนฺธาย วทติ, โลกิยมคฺควเสเนว วา อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กถํ? มคฺโค สฺชายติ, ปุพฺพภาคิโย โลกิยมคฺโค อุปฺปชฺชติ. อาเสวติ นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน. ภาเวติ มุจฺจิตุกมฺยตาวเสน. พหุลีกโรติ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสน. อาเสวติ วา ภยตุปฏฺานาทิาณวเสน. ภาเวติ มุจฺจิตุกมฺยตาทิาณวเสน. พหุลีกโรติ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาวเสน. สํโยชนานิ ปหียนฺติ. อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตีติ มคฺคปฺปฏิปาฏิยา ปหียนฺติ พฺยนฺตี โหนฺติ.
ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสนฺติ โอภาสาทีสุ อริยธมฺโมติ ปวตฺตํ อุทฺธจฺจํ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ ¶ , เตน ธมฺมุทฺธจฺเจน วิปสฺสนาวีถิโต อุคฺคมเนน วิรูปํ คหิตํ ปวตฺติยมานํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํ โหติ, อนิจฺจโต มนสิ กโรติ, โอภาโส อุปฺปชฺชติ, โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ, เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ทุกฺขโต…เป… อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตถา อนิจฺจโต มนสิกโรโต าณํ อุปฺปชฺชติ…เป… ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺานํ อุเปกฺขา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ ธมฺโมติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ, เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ ¶ นปฺปชานาติ. ทุกฺขโต…เป… อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๖). เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
ยุคนทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏิปทาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.