📜
(๑๘) ๓. สฺเจตนิยวคฺโค
๑. เจตนาสุตฺตวณฺณนา
๑๗๑. ตติยสฺส ปเม กายสฺเจตนาเหตูติ กายกมฺมนิมิตฺตํ, กายิกสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตาติ อตฺโถ. เอส นโย เสสสฺเจตนาทฺวเยปิ. อุทฺธจฺจสหคตเจตนา ปวตฺติวิปากํ เทติเยวาติ ‘‘วีสติวิธา’’ติ วุตฺตํ. ตถา วจีสฺเจตนา มโนสฺเจตนาติ เอตฺถ กามาวจรกุสลากุสลวเสน วีสติ เจตนา ลพฺภนฺติ. อิทํ ตถา-สทฺเทน อุปสํหรติ. อปิเจตฺถ นว มหคฺคตเจตนาปิ ลพฺภนฺตีติ อิมินา นวหิ รูปารูปกุสลเจตนาหิ สทฺธึ มโนทฺวาเร เอกูนตึสาติ ตีสุ ทฺวาเรสุ เอกูนสตฺตติ เจตนา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. อวิชฺชาปจฺจยาวาติ อิทํ ตาปิ เจตนา อวิชฺชาปจฺจยาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยถาวุตฺตา หิ เอกูนสตฺตติ ¶ เจตนา กุสลาปิ อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ, ปเคว อิตรา อปฺปหีนาวิชฺชสฺเสว อุปฺปชฺชนโต ปหีนาวิชฺชสฺส อนุปฺปชฺชนโต.
ยสฺมา ยํ ตํ ยถาวุตฺตํ เจตนาเภทํ กายสงฺขารฺเจว วจีสงฺขารฺจ มโนสงฺขารฺจ ปเรหิ อนุสฺสาหิโต สามมฺปิ อสงฺขาริกจิตฺเตน กโรติ, ปเรหิ การิยมาโน สสงฺขาริกจิตฺเตนปิ กโรติ, ‘‘อิทํ นาม กมฺมํ กโรนฺโตปิ ตสฺส เอวรูโป นาม วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ กมฺมํ วิปากฺจ ชานนฺโตปิ กโรติ, มาตาปิตูสุ เจติยวนฺทนาทีนิ กโรนฺเตสุ อนุกโรนฺโต ทารโก วิย เกวลํ กมฺมฺเว วิชฺชานนฺโต ‘‘อิมสฺส ปน กมฺมสฺส อยํ วิปาโก’’ติ วิปากํ อชานนฺโตปิ กโรติ ¶ , ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สามํ วา ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปเรหิ อนาณตฺโตติ สรเสเนว วตฺตมาโน. ชานนฺโตติ อนุสฺสวาทิวเสน ชานนฺโต.
นนุ จ ขีณาสโว เจติยํ วนฺทติ, ธมฺมํ ภณติ, กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ, กถมสฺส กายกมฺมาทโย น โหนฺตีติ? อวิปากตฺตา. ขีณาสเวน หิ กตกมฺมํ เนว กุสลํ โหติ นากุสลํ, อวิปากํ หุตฺวา กิริยามตฺเต ติฏฺติ. เตนสฺส เต กายาทโย น โหนฺติ. เตเนวาห ‘‘ขีณาสวสฺส กาเยน กรณกมฺมํ ปฺายตี’’ติอาทิ. ตนฺติ กุสลากุสลํ.
ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิโน, ขิฑฺฑาปโทสิโน เอว ขิฑฺฑาปโทสิกา. ขิฑฺฑาปโทโส วา เอเตสํ อตฺถีติ ขิฑฺฑาปโทสิกา. เต กิร ปฺุวิเสสาธิคเตน มหนฺเตน อตฺตโน สิริวิภเวน นกฺขตฺตํ กีฬนฺตา ตาย สมฺปตฺติยา มหนฺตตาย ‘‘อาหารํ ปริภฺุชิมฺหา น ปริภฺุชิมฺหา’’ติปิ น ชานนฺติ. อถ เอกาหาราติกฺกมโต ปฏฺาย นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว น ติฏฺนฺติ. กสฺมา? กมฺมชเตชสฺส พลวตาย กรชกายสฺส มนฺทตาย. มนุสฺสานฺหิ กมฺมชเตโช มนฺโท, กรชกาโย พลวา. เตสํ เตชสฺส มนฺทตาย กายสฺส พลวตาย สตฺตาหมฺปิ อติกฺกมิตฺวา อุณฺโหทกอจฺฉยาคุอาทีหิ สกฺกา กรชกายํ อุปตฺถมฺเภตุํ. เทวานํ ปน เตโช พลวา โหติ อุฬารปฺุนิพฺพตฺตตฺตา อุฬารครุสินิทฺธสุธาหารชีรณโต จ. กรชํ มนฺทํ มุทุสุขุมาลภาวโต. เต เอกํ อาหารเวลํ อกฺกมิตฺวาว สณฺาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. ยถา นาม คิมฺหานํ มชฺฌนฺหิเก ตตฺตปาสาเณ ปิตํ ปทุมํ วา อุปฺปลํ วา สายนฺหสมเย ฆฏสเตนปิ สิฺจิยมานํ ปากติกํ น โหติ วินสฺสติเยว, เอวเมว ปจฺฉา นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว น ติฏฺนฺติ. กตเม ปน เต เทวาติ? ‘‘อิเม นามา’’ติ อฏฺกถาย วิจารณา นตฺถิ, ‘‘อาหารูปจฺเฉเทน อาตเป ขิตฺตมาลา วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา เย เกจิ กพฬีการาหารูปชีวิโน เทวา เอวํ กโรนฺติ, เต เอวํ จวนฺตีติ ¶ เวทิตพฺพา. อภยคิริวาสิโน ปนาหุ ‘‘นิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติโน เต เทวา, ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต ขิฑฺฑาปโทสิกาติ วุตฺตา’’ติ. โก ปเนตฺถ เทวานํ อาหาโร, กา อาหารเวลาติ? ‘‘สพฺเพสมฺปิ กามาวจรเทวานํ สุธา อาหาโร, สา เหฏฺิเมหิ เหฏฺิเมหิ ¶ อุปริมานํ อุปริมานํ ปณีตตมา โหติ. ตํ ยถาสกํ ทิวสวเสเนว ทิวเส ทิวเส ภฺุชนฺติ. เกจิ ปน พทรปฺปมาณํ สุธาหารํ ปริภฺุชนฺติ. โส ชิวฺหายํ ปิตมตฺโตเยว ยาว เกสคฺคนขคฺคา กายํ ผรติ, เตสํเยว ทิวสวเสน สตฺตทิวสํ ยาปนสมตฺโถว โหตี’’ติ วทนฺติ.
อิสฺสาปกตตฺตา ปทุฏฺเน มนสา ปทุสฺสนฺตีติ มโนปโทสิกา. อุสูยวเสน วา มนโส ปโทโส มโนปโทโส, โส เอเตสํ อตฺถิ วินาสเหตุภูโตติ มโนปโทสิกา. อกฺกุทฺโธ รกฺขตีติ กุทฺธสฺส โส โกโธ อิตรสฺมึ อกฺกุชฺฌนฺเต อนุปาทาโน เอกวารเมว อุปฺปตฺติยา อนาเสวโน จาเวตุํ น สกฺโกติ, อุทกนฺตํ ปตฺวา อคฺคิ วิย นิพฺพายติ, ตสฺมา อกฺกุทฺโธ ตํ จวนโต รกฺขติ. อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ ภิยฺโย ภิยฺโย อฺมฺมฺหิ ปริวฑฺฒนวเสน ติขิณสมุทาจาโร นิสฺสยทหนรโส โกโธ อุปฺปชฺชมาโน หทยวตฺถุํ นิทหนฺโต อจฺจนฺตสุขุมาลํ กรชกายํ วินาเสติ, ตโต สกโลปิ อตฺตภาโว อนฺตรธายติ. เตนาห ‘‘อุโภสุ ปนา’’ติอาทิ. ตถา จาห ภควา ‘‘อฺมฺมฺหิ ปทุฏฺจิตฺตา กิลนฺตกาย…เป… จวนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๗).
กตเม เตน เทวา ทฏฺพฺพาติ เอตฺถ เตนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนนฺติ อาห ‘‘กตเม นาม เต เทวา ทฏฺพฺพา’’ติ. กรณตฺเถเยว วา เอตํ กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตน วา อตฺตภาเวนา’’ติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
เจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิภตฺติสุตฺตวณฺณนา
๑๗๒. ทุติเย อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. อตฺโถติ เจตฺถ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตฺหิ เหตุวเสน อรณียํ คนฺตพฺพํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยํ กิฺจิ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ‘‘อตฺโถ’’ติ เวทิตพฺพา ¶ , ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ¶ ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. เตนาห ‘‘ปฺจสุ อตฺเถสุ ปเภทคตํ าณ’’นฺติ. อาจิกฺขามีติอาทีสุ อาทิโต กเถนฺโต อาจิกฺขติ นาม, อุทฺทิสตีติ อตฺโถ. ตเมว อุทฺเทสํ ปริโยสาเปนฺโต เทเสติ. ยถาอุทฺทิฏฺมตฺถํ อุทฺทิสนวเสน ปกาเรหิ าเปนฺโต าเปติ. ปกาเรหิ เอว ตมตฺถํ ปติฏฺาเปนฺโต ปฏฺเปติ. ยถาอุทฺทิฏฺํ ปฏินิทฺทิสนวเสน วิวรติ. วิวฏํ วิภชติ. วิภตฺตอตฺถํ เหตูทาหรณทสฺสเนหิ ปากฏํ กโรนฺโต อุตฺตานึ กโรติ.
ติสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ ธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตตฺถ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นาม ธมฺมปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ าณํ. ธมฺโมติ จ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ‘‘ธมฺโม’’ติ เวทิตพฺพา, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ, ตํ สภาวนิรุตฺตึ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ.
เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปฺตฺติอารมฺมณา. กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานนฺติ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา’’ติ วา ‘‘ผสฺส’’นฺติ วา วุตฺเต ปน ‘‘อยํ อสภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อฺํ ปเนส นามาขฺยาตอุปสคฺคพฺยฺชนสทฺทํ ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ ชานิตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ อสภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ตทคฺเคน ตมฺปิ ชานิสฺสตีติ. ตํ ปน ‘‘นยิทํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วตฺถุ กถิตํ –
ติสฺสทตฺตตฺเถโร กิร โพธิมณฺเฑ สุวณฺณสลากํ คเหตฺวา ‘‘อฏฺารสสุ ภาสาสุ กตรภาสาย กเถมี’’ติ ปวาเรสิ. ตํ ปน เตน อตฺตโน อุคฺคเห ตฺวา ปวาริตํ, น ปฏิสมฺภิทาย ิเตน. โส หิ มหาปฺตาย ¶ ตํ ตํ ภาสํ กถาเปตฺวา อุคฺคเหตฺวา เอวํ ปวาเรสิ. ‘‘ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตี’’ติ วตฺวา ปเนตฺถ อิทํ กถิตํ. มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มฺเจ วา ปีเ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ. ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถาเปนฺติ ‘‘อิมินา อิทํ วุตฺต’’นฺติ. คจฺฉนฺเต ¶ คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ ภาสํ ชานนฺติ. มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโก. เตสํ ชาโต ทารโก สเจ มาตุกถํ ปมํ สุณาติ, ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติ. สเจ ปิตุกถํ ปมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ ภาสิสฺสติ. อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสฺสุณนฺโต มาคธภาสํ ภาสิสฺสติ. โยปิ อคามเก มหาอรฺเ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ อฺโ กเถนฺโต นาม นตฺถิ. โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺาเปนฺโต, มาคธภาสเมว ภาสิสฺสติ. นิรเย, ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตฺติวิสเย, มนุสฺสโลเก, เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธภาสาว อุสฺสนฺนา, เสสา โอฏฺฏกิราตอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา อฏฺารส ภาสา ปริวตฺตนฺติ, กาลนฺตเรน อฺถา โหนฺติ จ นสฺสนฺติ จ.
อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา มาคธภาสา น ปริวตฺตติ. สา หิ กตฺถจิ กทาจิ ปริวตฺตนฺตีปิ น สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺพถาว ปริวตฺตติ, กปฺปวินาเสปิ ติฏฺติเยว. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต มาคธภาสาย เอว อาโรเปสิ. กสฺมา? เอวฺหิ อาหริตุํ สุขํ โหติ. มาคธภาสาย หิ ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปฺโจ. เตน สงฺฆฏิตมตฺเตเนว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺาติ. อฺาย ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหกํ โสเธตฺวา อุคฺคเหตพฺพํ โหติ, พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โนปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม นตฺถิ.
ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อตฺถธมฺมาทิวิสเยสุ หิ ตีสุ าเณสุ ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ (วิภ. ๗๒๕-๗๓๑) เอวํ ปวตฺตาณสฺเสตํ ¶ อธิวจนํ. อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. กตเมสุ ทฺวีสุ? เสกฺขภูมิยฺจ อเสกฺขภูมิยฺจ, ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺิกตฺเถรสฺสาติ อสีติยาปิ มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทคตา. อานนฺทตฺเถรสฺส, จิตฺตสฺส คหปติโน, ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส, อุปาลิสฺส คหปติโน, ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติ เอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทคตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ. ปเภโท นาม มคฺเคหิ อธิคตานํ ปฏิสมฺภิทานํ ปเภทคมนํ.
กตเมหิ ปฺจหิ การเณหิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺตีติ? อธิคเมน, ปริยตฺติยา, สวเนน ¶ , ปริปุจฺฉาย, ปุพฺพโยเคน. ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตํ. ตฺหิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. สวนํ นาม ธมฺมสฺสวนํ. สกฺกจฺจํ สุณนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริปุจฺฉา นาม อฏฺกถา. อุคฺคหิตปาฬิยา อตฺถํ กเถนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพโยคาวจรตา หรณปจฺจาหรณนเยน ปริหฏกมฺมฏฺานตา. ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ.
เอเตสุ ปน ปริยตฺติ, สวนํ, ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว พลวการณานิ, ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโย. ปเภทสฺส โหติ น โหตีติ? โหติ, น ปน ยถา อธิคมสฺส พลวปจฺจโย โหติ, ตถา ปเภทสฺส. ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หิ ปุพฺเพ โหนฺตุ วา มา วา, ปุพฺพโยเคน ปน ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ สงฺขารสมฺมสนํ วินา ปฏิสมฺภิทาธิคโม นาม นตฺถิ. อิเม ปน ทฺเวปิ เอกโต หุตฺวา ปฏิสมฺภิทา อุปตฺถมฺเภตฺวา วิสทา โหนฺตีติ.
วิภตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓-๔. มหาโกฏฺิกสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๓-๔. ตติเย ¶ ผสฺสายตนานนฺติ เอตฺถ อากรฏฺโ อายตนสทฺโทติ อาห ‘‘ผสฺสากราน’’นฺติอาทิ. ‘‘สุวณฺณายตนํ, รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรปิ ‘‘อายตน’’นฺติ วุตฺโต, สฺชาติสโมสรณาทิวเสนปิ อายตนฏฺโ ลพฺภติเยว. มา-อิติ ปฏิเสเธ นิปาโต. สฺวายํ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ อเสสํ วิราคนิโรธา อตฺถฺํ วจนํ กิฺจีติ สนฺธายาหาติ อาห ‘‘มา ภณีติ อตฺโถ’’ติ. ปฺจผสฺสายตนานิ นิรุทฺธานีติ จกฺขาทีนฺจ ตตฺถ อภาวํ สนฺธาย วทติ. ฉฏฺสฺสาติ มนายตนสฺส. จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพํ.
มหาโกฏฺิกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๖. อุปวาณสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๕-๖. ปฺจเม วิชฺชายาติ ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติอาสวกฺขยาณสงฺขาตาย ติวิธาย วิชฺชาย, อฏฺวิธาย วา. อฏฺวิธาปิ หิ วิชฺชา วิปสฺสนาาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห อภิฺา ปริคฺคเหตฺวา วุตฺตา. ปนฺนรสธมฺมเภเทน จรเณน สมนฺนาคโตติ สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ ¶ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ชาคริยานุโยโค, สทฺธา, หิรี, โอตฺตปฺปํ, พาหุสจฺจํ, วีริยํ, สติ, ปฺา, จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานีติ เอวํ ปนฺนรสเภเทน จรณธมฺเมน สมนฺนาคโต. อิเมเยว หิ ปนฺนรส ธมฺมา ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตา. ฉฏฺเ นตฺถิ วตฺตพฺพํ.
อุปวาณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ราหุลสุตฺตวณฺณนา
๑๗๗. สตฺตเม ปถวีธาตุเรเวสาติ ทุวิธาเปสา ถทฺธฏฺเน, กกฺขฬฏฺเน, ผรุสฏฺเน เอกลกฺขณา ปถวีธาตุ เอวาติ อชฺฌตฺติกํ พาหิราย สทฺธึ โยเชตฺวา ทสฺเสติ. กสฺมา? พาหิราย ปถวีธาตุยา อเจตนาภาโว ปากโฏ, น อชฺฌตฺติกาย, ตสฺมา พาหิราย สทฺธึ ¶ เอกสทิสา อเจตนาเยวาติ คณฺหนฺตสฺส สุขปริคฺคาหา โหติ, ยถา กึ? ทนฺเตน โคเณน สทฺธึ โยชิโต อทนฺโต กติปาหเมว วิสุกายติ วิปฺผนฺทติ, อถ น จิรสฺเสว ทมถํ อุเปติ, เอวํ อชฺฌตฺติกํ พาหิราย สทฺธึ เอกสทิสาติ คณฺหนฺตสฺส กติปาหเมว อเจตนภาเวน อุปฏฺาติ, อถ น จิเรเนวสฺสา อเจตนภาโว ปากโฏ โหติ ธาตุมตฺตตาย ทสฺสนโต. เนตํ มม…เป… ทฏฺพฺพนฺติ ตํ อุภยมฺปิ ‘‘น เอตํ มม, น เอโสหมสฺมิ, น เอโส เม อตฺตา’’ติ เอวํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํ. ตฺหิ อนิจฺจาทิสภาวํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ เอวํ ทฏฺพฺพนฺติ อตฺโถ. ยสฺมา ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ ปสฺสนฺโต เนว กตฺถจิ อตฺตานํ ปสฺสติ, น ตํ ปรสฺส กิฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ อตฺตโน กิฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จตุโกฏิกสฺุตา นาม กถิตา’’ติ.
ราหุลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ชมฺพาลีสุตฺตวณฺณนา
๑๗๘. อฏฺเม สนฺตนฺติ องฺคสนฺตตาย เจว อารมฺมณสนฺตตาย จ กมนียํ มโนหรํ. เจโตวิมุตฺตินฺติ รูปารูปาวจรํ จิตฺตวิมุตฺตึ. เตเนวาห ‘‘อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ อฺตรํ สมาปตฺติ’’นฺติ. เลปมกฺขิเตนาติ ลาขามกฺขิเตน. ปาริปนฺถิเก อโสเธตฺวาติ กามจฺฉนฺทาทิปาริปนฺถิเก ¶ อโสเธตฺวา. โย หิ กามาทีนวปจฺจเวกฺขณาทีหิ กามจฺฉนฺทํ น สุฏฺุ วิกฺขมฺเภตฺวา กายปฺปสฺสทฺธิวเสน ทุฏฺุลฺลํ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธํ อกตฺวา อารมฺภธาตุมนสิการาทิวเสน ถินมิทฺธํ น สุฏฺุ ปฏิวิโนเทตฺวา สมถนิมิตฺตมนสิการาทิวเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ น สมูหตํ กตฺวา อฺเปิ สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม น สุฏฺุ โสเธตฺวา ฌานํ สมาปชฺชติ. โส อโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺภมโร วิย อสุทฺธํ อุยฺยานํ ปวิฏฺราชา วิย จ ขิปฺปเมว นิกฺขมติ. โย ปน สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม สุฏฺุ วิโสเธตฺวา ฌานํ สมาปชฺชติ, โส สุวิโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺภมโร วิย สุปริสุทฺธํ อุยฺยานํ ปวิฏฺราชา วิย จ สกลมฺปิ ทิวสภาคํ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว โหติ.
อายมุขานีติ ¶ นทิตฬากกนฺทรปทราทิโต อาคมนมคฺคา. เต จ กนฺทราเยวาติ อาห ‘‘จตสฺโส ปวิสนกนฺทรา’’ติ. อปายมุขานีติ อปคมนมคฺคา. อเปนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตหีติ หิ อปายา, เต เอว มุขานีติ อปายมุขานิ. ตานิ จ อุทกนิกฺขมนจฺฉิทฺทานีติ อาห ‘‘อปวาหนจฺฉิทฺทานี’’ติ, อปายสงฺขาตานิ อุทกนิกฺขมนจฺฉิทฺทานีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ชมฺพาลีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นิพฺพานสุตฺตวณฺณนา
๑๗๙. นวเม อภิธมฺเม วุตฺตนเยนาติ –
‘‘กตมา หานภาคินี ปฺา? ปมสฺส ฌานสฺส ลาภึ กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา, ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ ิติภาคินี ปฺา. อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคินี ปฺา. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสฺหิตา นิพฺเพธภาคินี ปฺา’’ติ (วิภ. ๗๙๙) –
อาทินา วิภงฺเค วุตฺตนเยน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติ ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ตํ. กามสหคตา ¶ สฺามนสิการา สมุทาจรนฺตีติ ตโต วุฏฺิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ โจเทนฺติ. ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สฺามนสิการานํ วเสน สา ปมชฺฌานปฺา หายติ ปริหายติ, ตสฺมา ‘‘หานภาคินี ปฺา’’ติ วุตฺตา. ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาวา. สติ สนฺติฏฺตีติ อิทํ มิจฺฉาสตึ สนฺธาย วุตฺตํ, น สมฺมาสตึ. ยสฺส หิ ปมชฺฌานานุรูปสภาวา ปมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา อภินนฺทมานา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน ปมชฺฌานปฺา เนว หายติ น วฑฺฒติ, ิติโกฏฺาสิกา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ิติภาคินี ปฺา’’ติ. อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ ¶ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา. สมุทาจรนฺตีติ ปคุณโต ปมชฺฌานโต วุฏฺิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ, ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สฺามนสิการานํ วเสน สา ปมชฺฌานปฺา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติปทฏฺานตาย ‘‘วิเสสภาคินี’’ติ วุตฺตา.
นิพฺพิทาสหคตาติ ตํเยว ปมชฺฌานลาภึ ฌานโต วุฏฺิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาาเณน สหคตา. วิปสฺสนาาณฺหิ ฌานงฺคเภเท วตฺตนฺเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺติ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพิทา’’ติ วุจฺจติ. สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ. วิราคูปสฺหิตาติ วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตา. วิปสฺสนาาณฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต ‘‘วิราคูปสํหิต’’นฺติ วุจฺจติ. ตํสมฺปยุตฺตสฺามนสิการาปิ วิราคูปสํหิตา เอว นาม. ตสฺส เตสํ สฺามนสิการานํ วเสน สา ปมชฺฌานปฺา อริยมคฺคปฺปฏิเวธสฺส ปทฏฺานตาย ‘‘นิพฺเพธภาคินี’’ติ วุตฺตาติ.
นิพฺพานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. มหาปเทสสุตฺตวณฺณนา
๑๘๐. ทสเม มหาโอกาเสติ มหนฺเต โอกาเส มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺาปนฏฺานานิ. เยสุ ปติฏฺาปิโต ธมฺโม นิจฺฉียติ อสนฺเทหโต. กานิ ปน ตานิ? อาคมนวิสิฏฺานิ สุตฺโตตรณาทีนิ. ทุติยวิกปฺเป อปทิสียนฺตีติ อปเทสา, มหนฺตา อปเทสา เอเตสนฺติ มหาปเทสา. ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส ธมฺโมติ วินิจฺฉยเน การณํ. กึ ปน ตนฺติ? ตสฺส ยถาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอว. ยทิ เอวํ กถํ ¶ จตฺตาโรติ? ยสฺมา ธมฺมสฺส ทฺเว สมฺปทาโย สตฺถา สาวโก จ. เตสุ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธา. เอวมิมมฺหา มยายํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโตติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโร. เตนาห ¶ ‘‘สมฺมุขา เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุต’’นฺติอาทิ. ตถา จ วุตฺตํ เนตฺติยํ (เนตฺติ. ๔.๑๘) ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส, สงฺฆาปเทโส, คณาปเทโส, ปุคฺคลาปเทโส. อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติ. พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโส. เอส นโย เสเสสุปิ. เตนาห ‘‘พุทฺธาทโย…เป… มหาการณานี’’ติ.
เนว อภินนฺทิตพฺพนฺติ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, คนฺถสฺส สมฺปฏิจฺฉนํ นาม สวนนฺติ อาห ‘‘น โสตพฺพ’’นฺติ. ปทพฺยฺชนานีติ ปทานิ จ พฺยฺชนานิ จ, อตฺถปทานิ พฺยฺชนปทานิ จาติ อตฺโถ. ปชฺชติ อตฺโถ เอเตหีติ ปทานิ, อกฺขราทีนิ พฺยฺชนปทานิ. ปชฺชิตพฺพโต ปทานิ, สงฺกาสนาทีนิ อตฺถปทานิ. ‘‘อฏฺกถายํ ปทสงฺขาตานิ พฺยฺชนานีติ พฺยฺชนปทาเนว วุตฺตานี’’ติ เกจิ. อตฺถํ พฺยฺเชนฺตีติ พฺยฺชนานิ, พฺยฺชนปทานิ. เตหิ พฺยฺชิตพฺพโต พฺยฺชนานิ, อตฺถปทานีติ อุภยสงฺคหโต. อิมสฺมึ าเนติ เตนาภตสุตฺตสฺส อิมสฺมึ ปเทเส. ปาฬิ วุตฺตาติ เกวโล ปาฬิธมฺโม วุตฺโต. อตฺโถ วุตฺโตติ ปาฬิยา อตฺโถ วุตฺโต นิทฺทิฏฺโ. อนุสนฺธิ กถิโตติ ยถารทฺธเทสนาย อุปริเทสนาย จ อนุสนฺธานํ กถิตํ, สมฺพนฺโธ กถิโต. ปุพฺพาปรํ กถิตนฺติ ปุพฺเพน ปรํ อวิรุชฺฌนฺเจว วิเสสฏฺานฺจ กถิตํ ปกาสิตํ. เอวํ ปาฬิธมฺมาทีนิ สมฺมเทว สลฺลกฺเขตฺวา คหณํ สาธุกํ อุคฺคหณนฺติ อาห ‘‘สุฏฺุ คเหตฺวา’’ติ. สุตฺเต โอตาเรตพฺพานีติ าเณน สุตฺเต โอคาเหตฺวา ตาเรตพฺพานิ. ตํ ปน โอคาเหตฺวา ตรณํ ตตฺถ โอตรณํ อนุปฺปเวสนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘โอตริตพฺพานี’’ติ. สํสนฺเทตฺวา ทสฺสนํ สนฺทสฺสนนฺติ อาห ‘‘วินเย สํสนฺเทตพฺพานี’’ติ.
‘‘กึ ปน ตํ สุตฺตํ, โก วา วินโย’’ติ วิจารณายํ อาจริยานํ มติเภทมุเขน ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วินโยติ วิภงฺคปามาห. โส หิ มาติกาสฺิตสฺส สุตฺตสฺส อตฺเถ สูจนโต ‘‘สุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. วิวิธนยตฺตา วิสิฏฺนยตฺตา จ วินโย, ขนฺธกปาโ. เอวนฺติ เอวํ สุตฺตวินเยสุ ปริคฺคยฺหมาเนสุ วินยปิฏกมฺปิ น ปริยาทิยติ ปริวารปาฬิยา อสงฺคหิตตฺตา. สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกานิ วา สุตฺตํ อตฺถสูจนาทิอตฺถสมฺภวโต. เอวมฺปีติ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกานิ สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโยติ เอวํ สุตฺตวินยวิภาเค วุจฺจมาเนปิ. น ตาว ปริยาทิยนฺตีติ น ตาว อนวเสสโต ปริคฺคยฺหนฺติ ¶ . กสฺมาติ เจติ อาห ‘‘อสุตฺตนามกฺหี’’ติอาทิ. ยสฺมา สุตฺตนฺติ อิมํ นามํ อนาโรเปตฺวา สงฺคีตํ ชาตกาทิพุทฺธวจนํ อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตนเยน ตีณิ ปิฏกานิ ¶ น ปริยาทิยนฺตีติ. สุตฺตนิปาตอุทานอิติวุตฺตกานิ ทีฆนิกายาทโย วิย สุตฺตนฺติ นามํ อาโรเปตฺวา อสงฺคีตานีติ อธิปฺปาเยเนตฺถ ชาตกาทีหิ สทฺธึ ตานิปิ คหิตานิ. พุทฺธวํสจริยาปิฏกานํ ปเนตฺถ อคฺคหเณ การณํ มคฺคิตพฺพํ, กึ วา เอเตน มคฺคเนน. สพฺโพปายํ วณฺณนานโย เถรวาททสฺสนมุเขน ปฏิกฺขิตฺโต เอวาติ.
กึ อตฺถีติ อสุตฺตนามกํ พุทฺธวจนํ นตฺถิเยวาติ ทสฺเสติ. ตํ สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘สุตฺตนฺติ วินโย’’ติอาทินา วุตฺตสํวณฺณนายํ ‘‘นายมตฺโถ อิธาธิปฺเปโต’’ติ ปฏิเสเธตฺวา. วิเนติ เอเตน กิเลเสติ วินโย, กิเลสวินยนูปาโย, โส เอว การณนฺติ อาห ‘‘วินโย ปน การณ’’นฺติ.
ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม. สราคายาติ สราคภาวาย กามราคภวราคปริพฺรูหนาย. สํโยคายาติ ภวสํโยชนาย. สอุปาทานายาติ จตุรูปาทานูปสํหิตตาย. มหิจฺฉตายาติ มหิจฺฉภาวาย. อสนฺตุฏฺิยาติ อสนฺตุฏฺภาวาย. โกสชฺชายาติ กุสีตภาวาย. สงฺคณิกายาติ กิเลสสงฺคณิกวิหาราย. อาจยายาติ ติวิธวฏฺฏาจยาย. วิราคายาติ สกลวฏฺฏโต วิรชฺชนตฺถาย. วิสํโยคายาติ กามราคาทีหิ วิสํยุชฺชนตฺถาย. อนุปาทานายาติ สพฺพสฺสปิ กมฺมภวสฺส อคฺคหณาย. อปฺปิจฺฉตายาติ ปจฺจยปฺปิจฺฉตาทิวเสน สพฺพโส อิจฺฉาย อปคมาย. สนฺตุฏฺิยาติ ทฺวาทสวิธสนฺตุฏฺภาวาย. วีริยารมฺภายาติ กายิกสฺส เจว เจตสิกสฺส จ วีริยสฺส ปคฺคณฺหนตฺถาย. วิเวกายาติ ปวิวิตฺตภาวาย กามวิเวกาทิตทงฺควิเวกาทิวิเวกสิทฺธิยา. อปจยายาติ สพฺพสฺสปิ วฏฺฏสฺส อปจยนาย, นิพฺพานายาติ อตฺโถ. เอวํ โย ปริยตฺติธมฺโม อุคฺคหณธารณปริปุจฺฉามนสิการวเสน โยนิโส ปฏิปชฺชนฺตสฺส สราคาทิภาวปริวชฺชนสฺส การณํ หุตฺวา วิราคาทิภาวาย สํวตฺตติ, เอกํสโต เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย สมฺมเทว อปายาทีสุ อปตนวเสน ธารณโต กิเลสานํ วินยนโต จ. สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาทานุรูปปฺปวตฺติภาวโต เอตํ สตฺถุสาสนนฺติ จ ชาเนยฺยาสีติ อตฺโถ.
จตุสจฺจตฺถสูจนํ ¶ สุตฺตนฺติ อาห ‘‘สุตฺเตติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน’’ติ. เตปิฏกฺหิ พุทฺธวจนํ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ. ราคาทิวินยการณํ ยถา เตน สุตฺตปเทน ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘วินเยติ เอตสฺมึ ราคาทิวินยการเณ’’ติ. สุตฺเต โอตรณฺเจตฺถ เตปิฏกพุทฺธวจนปริยาปนฺนตาวเสเนว เวทิตพฺพํ, น อฺถาติ อาห ‘‘สุตฺตปฺปฏิปาฏิยา กตฺถจิ อนาคนฺตฺวา’’ติ. ฉลฺลึ อุฏฺเปตฺวาติ อโรคสฺส มหโต รุกฺขสฺส ติฏฺโต อุปกฺกเมน ฉลฺลิกาย สกลิกาย ปปฏิกาย วา อุฏฺาปนํ วิย อโรคสฺส สาสนธมฺมสฺส ติฏฺโต พฺยฺชนมตฺเตน ตปฺปริยาปนฺนํ ¶ วิย หุตฺวา ฉลฺลิสทิสํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธตาทิโทสํ อุฏฺเปตฺวา ปริทีเปตฺวา. ตาทิสานิ ปน เอกํสโต คุฬฺหเวสฺสนฺตราทิปริยาปนฺนานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘คุฬฺหเวสฺสนฺตร…เป… ปฺายนฺตีติ อตฺโถ’’ติ. ราคาทิวินเยติ ราคาทิวินยนตฺเถน อตทาการตาย อปฺายมานานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ จชิตพฺพานิ น คเหตพฺพานิ. สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุ.
มหาปเทสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สฺเจตนิยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.