📜
(๑๙) ๔. พฺราหฺมณวคฺโค
๑-๓. โยธาชีวสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๘๑-๑๘๓. จตุตฺถสฺส ปมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๔. อภยสุตฺตวณฺณนา
๑๘๔. จตุตฺเถ โสจตีติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจติ, จิตฺตสนฺตาเปน อนฺโต นิชฺฌายตีติ อตฺโถ. กิลมตีติ ตสฺเสว โสกสฺส วเสน กาเย จ อุปฺปนฺนทุกฺเขน กิลมติ. ปริเทวตีติ โสกุทฺเทหกวเสน ตํ ตํ วิปฺปลปนฺโต วาจาย ปริเทวติ. อุรตฺตาฬินฺติ อุรตฺตาฬํ, อุรํ ตาเฬตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุรํ ตาเฬตฺวา’’ติ. กงฺขาวิจิกิจฺฉาติ เอตฺถ ‘‘เอกเมวิทํ ปฺจมํ นีวรณํ. กึ นุ โข อิท’’นฺติ ¶ อารมฺมณํ กงฺขนโต กงฺขา, ‘‘อิทเมว วร’’นฺติ นิจฺเฉตุํ อสมตฺถภาวโต ‘‘วิจิกิจฺฉา’’ติ วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมสภาวํ วิจินนฺโต กิจฺฉติ, วิคตา จิกิจฺฉา’’ติ วา กตฺวา.
อภยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. พฺราหฺมณสจฺจสุตฺตวณฺณนา
๑๘๕. ปฺจเม ¶ เอตฺถาติ เอตสฺมึ สฺุตานุปสฺสนาธิกาเร. กฺวจีติ กตฺถจิ าเน, กาเล, ธมฺเม วา. อถ วา กฺวจีติ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา วา. อตฺตโน อตฺตานนฺติ สกตฺตานํ ‘‘อยํ โข, โภ พฺรหฺมา, มหาพฺรหฺมา…เป… วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๒) ปเรหิ ปริกปฺปิตํ อตฺตานฺจ กสฺสจิ กิฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสจี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปรสฺสาติ ปรชาติ ปโร ปุริโสติ วา เอวํ คหิตสฺส. น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโตติ อาห ‘‘มม-สทฺทํ ตาว เปตฺวา’’ติ. ปรสฺส จาติ อตฺตโน อฺสฺส. ปโร ปุริโส นาม อตฺถิ มมตฺถาย ิโต. ตสฺส วเสน มยฺหํ สพฺพํ อิชฺฌตีติ เอกจฺจทิฏฺิคติกปริกปฺปิตวเสน ปรํ อตฺตานํ ตฺจ อตฺตโน กิฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ กฺวจนี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ นาหํ กฺวจนีติ สกอตฺตโน สพฺภาวํ น ปสฺสติ. น กสฺสจิ กิฺจนตสฺมินฺติ สกอตฺตโน เอว กสฺสจิ อตฺตนิยตํ น ปสฺสติ. น จ มมาติ เอตํ ทฺวยํ ยถารหํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อตฺถิ-ปทํ ปจฺเจกํ. น จ กฺวจนิ ปรสฺส อตฺตา อตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อภาวํ ปสฺสติ. ตสฺส ปรสฺส อตฺตโน มม กิฺจนตา นตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อนตฺตนิยตํ ปสฺสติ. เอวํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา ขนฺธานํ อตฺตตฺตนิยสฺุตา-สุทฺธสงฺขารปฺุชตา-จตุโกฏิกสฺุตาปริคฺคณฺหเนน นิฏฺา โหติ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
พฺราหฺมณสจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อุมฺมคฺคสุตฺตวณฺณนา
๑๘๖. ฉฏฺเ ¶ อากฑฺฒียตีติ จิตฺตวสิโก โลโก ตตฺถ ตตฺถ อุปกฑฺฒียติ. เตสํเยเวตฺถ คหณํ เวทิตพฺพนฺติ เย อปริฺาตวตฺถุกา จิตฺตสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, เตสํเยว คหณํ. น หิ ปริฺาตกฺขนฺธา ปหีนกิเลสา จิตฺตสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, จิตฺตํ ปน อตฺตโน วเส วตฺเตนฺติ. สห สีเลนาติ จาริตฺตวาริตฺตสีเลน สทฺธึ. ปุพฺพภาคปฏิปทนฺติ ธุตงฺคมาทึ กตฺวา ยาว โคตฺรภุาณํ, ตาว ปวตฺเตตพฺพํ สมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ สมฺมาปฏิปทํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อุมฺมคฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วสฺสการสุตฺตวณฺณนา
๑๘๗. สตฺตเม ¶ วสฺสกาโร พฺราหฺมโณ มคธมหามตฺโตติ เอตฺถ วสฺสกาโรติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ. มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคโต มหามตฺโต. อิสฺสริยมตฺตายาติ จ อิสฺสริยปฺปมาเณนาติ อตฺโถ, อิสฺสริเยน เจว วิตฺตูปกรเณน จาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อุปโภคูปกรณานิปิ หิ โลเก ‘‘มตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. มคธรฺโ, มคธรฏฺเ วา มหามตฺโตติ มคธมหามตฺโต. ตุทิสฺิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโย. เตเนวาห ‘‘ตุทิคามวาสิกสฺสา’’ติ. ตุทิคามวาสิตา จสฺส ตตฺถ อธิปติภาเวนาติ ทฏฺพฺพา. โส หิ ตํ คามํ โสณทณฺโฑ วิย, จมฺปํ กูฏทนฺโต วิย, ขาณุมตํ อธิปติภาเวน อชฺฌาวสติ. มหทฺธโน โหติ ปฺจจตฺตาลีสโกฏิวิภโว. ปริสตีติ ปริสายํ, ชนสมูเหติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สนฺนิปติตาย ปริสายา’’ติ. อภิปฺปสนฺโนติ เอตฺถ อภิกฺกมนตฺโถ อภิ-สทฺโทติ อาห ‘‘อติกฺกมฺม ปสนฺโน’’ติ, ปสาทนียํ านํ อติกฺกมิตฺวา อปฺปสาทนียฏฺาเน ปสนฺโนติ อธิปฺปาโย. ตํ ตํ กิจฺจํ อตฺถํ ปสฺสตีติ อตฺถทสา, อลํ สมตฺถา ปฏิพลา อตฺถทสา อลมตฺถทสา, อลมตฺถทเส อติสยนฺตีติ อลมตฺถทสตรา. เตนาห ‘‘อตฺเถ ปสฺสิตุํ สมตฺถา’’ติอาทิ. เนว สปฺปุริสํ น อสปฺปุริสํ ชานาติ สปฺปุริสธมฺมานํ อสปฺปุริสธมฺมานฺจ ¶ ยาถาวโต อชานนโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
วสฺสการสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปกสุตฺตวณฺณนา
๑๘๘. อฏฺเม นิพฺพตฺติวเสน นิรยํ อรหติ, นิรยสํวตฺตนิเยน วา กมฺมุนา นิรเย นิยุตฺโตติ เนรยิโก. อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ อายุกปฺปสฺิตํ อนฺตรกปฺปํ ติฏฺตีติ กปฺปฏฺโ. นิรยูปปตฺตึ ปริหรณวเสน ติกิจฺฉิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อเตกิจฺโฉ. อปริยาทินฺนาวาติ อปริกฺขีณาเยว. สเจ หิ เอโก ภิกฺขุ กายานุปสฺสนํ ปุจฺฉติ, อฺโ เวทนานุปสฺสนํ…เป… จิตฺตานุปสฺสนํ. ‘‘อิมินา ปุฏฺเ อหํ ปุจฺฉามี’’ติ เอโก เอกํ น โอโลเกติ, เอวํ สนฺเตปิ เตสํ วาโร ปฺายติ เอว, พุทฺธานํ ปน วาโร น ปฺายติ. วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ ฉายํ อติกฺกมนโต ปุเรตรํเยว ภควา จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ, โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ, ปฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ กเถติ. ติฏฺนฺตุ วา เอวํ จตฺตาโร. สเจ หิ อฺเ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเนสุ, อฺเ อิทฺธิปาเทสุ, อฺเ ปฺจินฺทฺริเยสุ ¶ , อฺเ ปฺจพเลสุ, อฺเ สตฺตโพชฺฌงฺเคสุ, อฺเ อฏฺมคฺคงฺเคสุ ปฺเห ปุจฺเฉยฺยุํ, ตมฺปิ ภควา กเถยฺย. ติฏฺนฺตุ วา เอเต อฏฺ. สเจ อฺเ สตฺตตึส ชนา โพธิปกฺขิเยสุ ปฺเห ปุจฺเฉยฺยุํ, ตมฺปิ ภควา ตาวเทว กเถยฺย. กสฺมา? ยาวตา หิ โลกิยมหาชเน เอกํ ปทํ กเถนฺเต ตาว อานนฺทตฺเถโร อฏฺ ปทานิ กเถติ. อานนฺทตฺเถเร ปน เอกํ ปทํ กเถนฺเตเยว ภควา โสฬส ปทานิ กเถติ. กสฺมา? ภควโต หิ ชิวฺหา มุทุ, ทนฺตาวรณํ สุผุสิตํ, วจนํ อคฬิตํ, ภวงฺคปริวาโส ลหุโก. เตน วุตฺตํ – ‘‘อปริยาทินฺนาวสฺส ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา, อปริยาทินฺนํ ธมฺมปทพฺยฺชน’’นฺติ.
ตตฺถ ธมฺมเทสนาติ ตนฺติฏฺปนา. ธมฺมปทพฺยฺชนนฺติ เอตฺถ ธมฺโมติ ปาฬิ. ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ. วากฺยฺจ ปเทเนว สงฺคหิตํ. อตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, อกฺขรํ. ตฺหิ ปทวากฺยํ ปริจฺฉิชฺชมานํ ตํ ตํ อตฺถํ พฺยฺเชติ ปกาเสติ. เอเตน อปราปเรหิ ปทพฺยฺชเนหิ สุจิรมฺปิ กาลํ กเถนฺตสฺส ¶ ตถาคตสฺส น กทาจิ เตสํ ปริยาทานํ อตฺถีติ ทสฺเสติ. คุณธํสีติ คุณธํสนสีโล. ปคพฺโพติ วาจาปาคพฺพิเยน สมนฺนาคโต.
อุปกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สจฺฉิกรณียสุตฺตวณฺณนา
๑๘๙. นวเม นามกาเยนาติ สหชาตนามกาเยน. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
สจฺฉิกรณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุโปสถสุตฺตวณฺณนา
๑๙๐. ทสเม ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ อาเมฑิตวจนํ พฺยาปนิจฺฉาวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยโต ยโต อนุวิโลเกตี’’ติ. อนุวิโลเกตฺวาติ เอตฺถ อนุ-สทฺโทปิ พฺยาปนิจฺฉาวจนเมวาติ อนุ อนุ วิโลเกตฺวาติ อตฺโถ, ปฺจปสาทปฺปฏิมณฺฑิตานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ตโต ตโต วิโลเกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อลนฺติ ยุตฺตํ, โอปายิกนฺติ อตฺโถ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๗๒; สํ. นิ. ๒.๑๒๔-๑๒๖) วิย. ปุฏพนฺธเนน ปริหริตฺวา อสิตพฺพํ ¶ ปุโฏสํ สมฺพลํ อ-การสฺส โอ-การํ กตฺวา. เตนาห ‘‘ปาเถยฺย’’นฺติ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
อุโปสถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.