📜
(๒๐) ๕. มหาวคฺโค
๑. โสตานุคตสุตฺตวณฺณนา
๑๙๑. ปฺจมสฺส ปเม โสตานุคตานนฺติ ปสาทโสตํ อนุคนฺตฺวา คตานํ, ปคุณานํ วาจุคฺคตานนฺติ อตฺโถ. เอวํภูตา จ ปสาทโสตํ โอทหิตฺวา ¶ าณโสเตน สุฏฺุ ววตฺถปิตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ปสาทโสต’’นฺติอาทิ. เอกจฺจสฺส หิ อุคฺคหิตปุพฺพวจนํ ตํ ตํ ปคุณํ นิจฺฉริตํ สุฏฺุ ววตฺถปิตํ น โหติ. ‘‘อสุกํ สุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สชฺฌายิตฺวา สํสนฺทิตฺวา สมนุคฺคาหิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ วทนฺติ. เอกจฺจสฺส ตํ ตํ ปคุณํ ภวงฺคโสตสทิสํ โหติ ‘‘อสุกํ สุตฺตํ วา ชาตกํ วา กเถหี’’ติ วุตฺเต อุทฺธริตฺวา ตเมว กเถติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘าณโสเตน ววตฺถปิตาน’’นฺติ. อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ตีณิ ลิงฺคานิ. นามาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ. ปมาทโย สตฺต วิภตฺติโย.
วฬฺเชตีติ ปาฬึ อนุสนฺธึ ปุพฺพาปรวเสน วาจุคฺคตํ กโรนฺโต ธาเรติ. วจสา ปริจิตาติ สุตฺตทสกวคฺคทสกปณฺณาสทสกวเสน วาจาย สชฺฌายิตา, ‘‘ทสสุตฺตานิ คตานิ, ทสวคฺคานิ คตานี’’ติอาทินา สลฺลกฺเขตฺวา วาจาย สชฺฌายิตาติ อตฺโถ. วคฺคาทิวเสน หิ อิธ วจสา ปริจโย อธิปฺเปโต, น ปน สุตฺเตกเทสสฺส สุตฺตมตฺตสฺส วจสา ปริจโย. มนสา อนุ อนุ เปกฺขิตา ภาคโส นิชฺฌายิตา วิทิตา มนุสานุเปกฺขิตา. ยสฺส วาจาย สชฺฌายิตํ พุทฺธวจนํ มนสา จินฺเตนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปากฏํ โหติ, มหาทีปํ ชาเลตฺวา ิตสฺส รูปคตํ วิย วิภูตํ หุตฺวา ปฺายติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา สุฏฺุ ยาถาวโต ปฏิวิทฺธา. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
โสตานุคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. านสุตฺตวณฺณนา
๑๙๒. ทุติเย ¶ สํวาเสนาติ สหวาเสน. สีลํ เวทิตพฺพนฺติ ‘‘อยํ สุสีโล วา ทุสฺสีโล วา’’ติ สห วสนฺเตน อุปสงฺกมนฺเตน ชานิตพฺโพ. ตฺจ โข ทีเฆน อทฺธุนา, น อิตฺตรนฺติ ตฺจ สีลํ ทีเฆน กาเลน เวทิตพฺพํ, น อิตฺตเรน. ทฺวีหตีหฺหิ สํยตากาโร จ สํวุตินฺทฺริยากาโร จ น สกฺกา ทสฺเสตุํ. มนสิ กโรตาติ ตมฺปิ ‘‘สีลมสฺส ปริคฺคเหสฺสามี’’ติ มนสิกโรนฺเตน ปจฺจเวกฺขนฺเตเนว สกฺกา ชานิตุํ, น อิตเรน. ปฺวตาติ ตมฺปิ สปฺปฺเเนว ปณฺฑิเตน. พาโล หิ มนสิกโรนฺโตปิ ชานิตุํ น สกฺโกติ.
สํโวหาเรนาติ ¶ อปราปรํ กถเนน.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, วาณิโช โส น พฺราหฺมโณ’’ติ. (ม. นิ. ๒.๔๕๗; สุ. นิ. ๖๑๙) –
เอตฺถ หิ พฺยวหาโร นาม. ‘‘จตฺตาโร อริยโวหารา, จตฺตาโร อนริยโวหารา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๑๓) เอตฺถ เจตนา. ‘‘สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร’’ติ (ธ. ส. ๑๓๑๓-๑๓๑๕; มหานิ. ๗๓) เอตฺถ ปฺตฺติ. ‘‘โวหารมตฺเตน โส โวหเรยฺยา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๕) เอตฺถ กถาโวหาโร. อิธาปิ เอโสว อธิปฺเปโต. เอกจฺจสฺส หิ สมฺมุขากถา ปรมฺมุขากถาย น สเมติ ปรมฺมุขากถา สมฺมุขากถาย. ตถา ปุริมกถา ปจฺฉิมกถาย, ปจฺฉิมกถา จ ปุริมกถาย. โส กถเนเนว สกฺกา ชานิตุํ ‘‘อสุจิ เอโส ปุคฺคโล’’ติ. สุจิสีลสฺส ปน ปุริมํ ปจฺฉิเมน, ปจฺฉิมฺจ ปุริเมน สเมติ. สมฺมุขากถิตํ ปรมฺมุขากถิเตน สเมติ, ปรมฺมุขากถิตฺจ สมฺมุขากถิเตน, ตสฺมา กถเนน สกฺกา สุจิภาโว ชานิตุนฺติ ปกาเสนฺโต เอวมาห.
ถาโมติ าณถาโม. ยสฺส หิ าณถาโม นตฺถิ, โส อุปฺปนฺเนสุ อุปทฺทเวสุ คเหตพฺพํ คหณํ กตฺตพฺพํ กิจฺจํ อปสฺสนฺโต อทฺวารกฆรํ ปวิฏฺโ วิย จรติ. เตนาห ‘‘อาปทาสุ, ภิกฺขเว, ถาโม เวทิตพฺโพ’’ติ.
สากจฺฉายาติ สํกถาย. ทุปฺปฺสฺส หิ กถา อุทเก เคณฺฑุ วิย อุปฺปิลวติ. ปฺวโต ¶ กเถนฺตสฺส ปฏิภานํ อนนฺตํ โหติ. อุทกวิปฺผนฺทิเตเนว หิ มจฺโฉ ขุทฺทโก วา มหนฺโต วาติ ายติ.
าติวินาโสติ โจรโรคภยาทีหิ าตีนํ วินาโส. โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ทุติยปเทปิ เอเสว นโย’’ติ. ปฺหุมฺมคฺโคติ ปฺหคเวสนํ, าตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส วีมํสนนฺติ อตฺโถ. อตปฺปกนฺติ อติตฺติกรฏฺเน อตปฺปกํ สาทุรสโภชนํ วิย. สณฺหนฺติ สุขุมสภาวํ.
านสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา
๑๙๓. ตติเย ¶ กรณสฺส อุตฺตรํ กิริยํ กรณุตฺตริยํ, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ กรณุตฺตริยลกฺขโณ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สามุคิยสุตฺตวณฺณนา
๑๙๔. จตุตฺเถ ปุคฺคลสฺส ปาริสุทฺธิยา ปธานภูตานิ วา องฺคานิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
สามุคิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. วปฺปสุตฺตวณฺณนา
๑๙๕. ปฺจเม ปิหิตตฺตาติ อกุสลสฺส ปเวสนทฺวารํ ปิทหิตฺวา ิตตฺตา. กาเยน สํวริตพฺพฺหิ อปิหิเตน ทฺวาเรน ปวตฺตนกํ ปาปธมฺมํ สํวริตฺวา ิโต กาเยน สํวุโต นาม. ขยวิราเคนาติ อจฺจนฺตขยสงฺขาเตน วิรชฺชเนน, อนุปฺปาทนิโรเธนาติ อตฺโถ. กึ วิชฺชา ปุพฺเพ อุปฺปนฺนาติ? อุภยเมตํ น วตฺตพฺพํ. ปหานาภิสมยภาวนาภิสมยานํ อภินฺนกาลตฺตา ปทีปุชฺชลเนน ¶ อนฺธการํ วิย วิชฺชุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุทฺธาว โหติ, วตฺตพฺพํ วา เหตุผลตฺตมุปจารวเสน. ยถา หิ ปทีปุชฺชลนเหตุโก อนฺธการวิคโม, เอวํ วิชฺชุปฺปาทเหตุโก อวิชฺชานิโรโธ. เหตุผลธมฺมา จ สมานกาลาปิ ปุพฺพาปรกาลา วิย โวหรียนฺติ ยถา ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๔; ๒.๔.๖๐; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) ปจฺจยาทานุปฺปชฺชนกิริยา. จิตฺตสฺส กายสฺส จ วิหนนโต วิฆาโต, ทุกฺขํ. ปริทหนโต ปริฬาโห.
นิจฺจวิหาราติ สพฺพทา ปวตฺตนกวิหารา. เปตฺวา หิ สมาปตฺติเวลํ ภวงฺคเวลฺจ ขีณาสวา อิมินา ฉฬงฺคุเปกฺขาวิหาเรน สพฺพกาลํ วิหรนฺติ. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ ¶ หิ นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตํ. สสมฺภารกถา เหสา ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติ, ตสฺมา นิสฺสยสีเสน นิสฺสิตสฺส คหณํ ทฏฺพฺพํ. ราควเสน น โสมนสฺสชาโต โหตีติ เคหสิตเปมวเสนปิ ชวนกฺขเณ โสมนสฺสชาโต น โหติ มคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตา, น โทมนสฺสชาโต ปสาทฺถตฺตวเสนปิ. อุเปกฺขโก มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหรตีติ อสมเปกฺขเนน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต าณุเปกฺขาวเสเนว อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโต. ขีณาสโว หิ อิฏฺเปิ อนิฏฺเปิ มชฺฌตฺเตปิ อารมฺมเณ โย อสมเปกฺขเนน สมสมา อโยนิโสคหเณ อขีณาสวานํ โมโห อุปฺปชฺชติ, ตํ อนุปฺปาเทนฺโต มคฺเคเนว ตสฺส สมุคฺฆาติตตฺตา าณุเปกฺขาวเสเนว อุเปกฺขโก วิหรติ, อยฺจสฺส ปฏิปตฺติ สติเวปุลฺลปตฺติยา ปฺาเวปุลฺลปตฺติยา จาติ วุตฺตํ ‘‘สติสมฺปชฺปริคฺคหิตายา’’ติ.
เอตฺถ จ ‘‘ฉสุ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขโก วิหรตี’’ติ อิมินา ฉฬงฺคุเปกฺขา กถิตา. ‘‘สมฺปชาโน’’ติ วจนโต ปน จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ เตหิ วินา สมฺปชานตาย อสมฺภวโต. ‘‘สตตวิหารา’’ติ วจนโต อฏฺปิ มหากิริยจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ าณุปฺปตฺติปจฺจยรหิตกาเลปิ ปวตฺติโชตนโต. ‘‘อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโต’’ติ วจนโต หสิตุปฺปาทโวฏฺพฺพเนหิ สทฺธึ ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. อรชฺชนาทุสฺสนวเสน ปวตฺติ หิ เตสมฺปิ สาธารณาติ. นนุ เจตฺถ ‘‘อุเปกฺขโก วิหรตี’’ติ ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน อิเมสํ สตตวิหารานํ อาคตตฺตา โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตีติ? อาเสวนโตติ. กิฺจาปิ หิ ขีณาสโว อิฏฺานิฏฺเปิ อารมฺมเณ มชฺฌตฺเต วิย พหุลํ อุเปกฺขโก วิหรติ อตฺตโน ปริสุทฺธปฺปกติภาวาวิชหนโต, กทาจิ ปน ตถา เจโตภิสงฺขารภาเว ยํ ตํ สภาวโต อิฏฺํ อารมฺมณํ ¶ , ตสฺส ยาถาวโต สภาวคฺคหณวเสนปิ อรหโต จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ หุตฺวา ปวตฺตเตว, ตฺจ โข ปุพฺพาเสวนวเสน.
กาโยติ (สํ. นิ. ฏี. ๒.๒.๕๑) ปฺจทฺวารกาโย, โส อนฺโต อวสานํ เอติสฺสาติ กายนฺติกา, ตํ กายนฺติกํ. เตนาห – ‘‘ยาว ปฺจทฺวารกาโย ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺต’’นฺติ. ชีวิตนฺติกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวาติ เอตสฺมึ อตฺตภาเว มโนทฺวาริกเวทนาโต ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต ปมํ ¶ นิรุชฺฌติ, ตโต เอว อตฺถสิทฺธมตฺถํ สรูเปเนว ทสฺเสตุํ ‘‘มโนทฺวาริกเวทนา ปมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ตเมว สงฺเขเปน วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิมาห. ยาว เตตฺตึสวสฺสานิ ปมวโย. ปฺาสวสฺสกาเลติ ปมวยโต ยาว ปฺาสวสฺสกาลา, ตาว. ิตา โหตีติ วฑฺฒิหานิโย อนุปคนฺตฺวา สมรูเปเนว ิตา โหติ. มนฺทาติ มุทุกา อติขิณา. ตทาติ อสีตินวุติวสฺสกาเล วทนฺเตปิ ตถาจิรปริจิเตปีติ อธิปฺปาโย. ภคฺคาติ เตโชภคฺเคน ภคฺคา ทุพฺพณฺณา. หทยโกฏึเยวาติ จกฺขาทิวตฺถูสุ อปฺปวตฺติตฺวา เตสํ อาทิอนฺตโกฏิภูตํ หทยวตฺถุํเยว. ตาวาติ ยาว เวทนา วตฺตติ, ตาว.
วาปิยาติ มหาตฬาเกน. ปฺจอุทกมคฺคสมฺปนฺนนฺติ ปฺจหิ อุทกสฺส ปวิสนนิกฺขมนมคฺเคหิ ยุตฺตํ. ตโต ตโต วิสฺสนฺทมานํ สพฺพโส ปุณฺณตฺตา. ปมํ เทเว วสฺสนฺเตติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. อิมํ เวทนํ สนฺธายาติ อิมํ ยถาวุตฺตํ ปริโยสานปฺปตฺตํ มโนทฺวาริกเวทนํ สนฺธาย.
กายสฺส เภทาติ อตฺตภาวสฺส วินาสนโต. ปรโต อคนฺตฺวาติ ปรโลกวเสน อคนฺตฺวา. เวทนานํ สีติภาโว นาม สงฺขารทรถปริฬาหาภาโว. โส ปนายํ สพฺพโส อปฺปวตฺติวเสเนวาติ อาห ‘‘อปฺปวตฺตนธมฺมานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ.
อตฺตภาวํ นาเสตุกามสฺส ทฬฺหํ อุปฺปนฺนํ สํเวคาณํ สนฺธายาห ‘‘กุทาโล วิย ปฺา’’ติ. ตโต นิพฺพตฺติตชฺฌานสมาธึ สนฺธาย ‘‘ปิฏกํ วิย สมาธี’’ติ. ตนฺนิสฺสาย ปวตฺเตตพฺพวิปสฺสนารมฺภาณํ สนฺธาย ‘‘ขนิตฺติ วิย วิปสฺสนา’’ติ จ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
วปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สาฬฺหสุตฺตวณฺณนา
๑๙๖. ฉฏฺเ ¶ กายทฬฺหิพหุลตํ ตปตีติ ตโป, อตฺตกิลมถานุโยควเสน ปวตฺตํ วีริยํ. เตน กายทฬฺหิพหุลตานิมิตฺตสฺส ปาปสฺส ชิคุจฺฉนํ วิรชฺชนํ ตโปชิคุจฺฉาติ อาห ‘‘ทุกฺกรการิกสงฺขาเตนา’’ติอาทิ. ตโปชิคุจฺฉวาทาติอาทีสุ ตโปชิคุจฺฉํ วทนฺติ, มนสาปิ ตเมว สารโต ¶ คเหตฺวา วิจรนฺติ, กาเยนปิ ตเมว อลฺลีนา นานปฺปการํ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. อปริสุทฺธกายสมาจาราติ อปริสุทฺเธน ปาณาติปาตาทินา กายสมาจาเรน สมนฺนาคตา. อปริสุทฺธวจีสมาจาราติ อปริสุทฺเธน มุสาวาทาทินา วจีสมาจาเรน สมนฺนาคตา. อปริสุทฺธมโนสมาจาราติ อปริสุทฺเธน อภิชฺฌาทินา มโนสมาจาเรน สมนฺนาคตา. กามํ อกุสลกายสมาจารวจีสมาจารปฺปวตฺติกาเลปิ อภิชฺฌาทโย ปวตฺตนฺติเยว, ตทา ปน เต เจตนาปกฺขิกา วา อพฺโพหาริกา วาติ, มโนสมาจารวาเร เอว อภิชฺฌาทิวเสน โยชนา กตา. อถ วา ทฺวารนฺตเร ปวตฺตานํ ปาณาติปาตาทีนํ วจีสมาจาราทิภาวาภาโว วิย ทฺวารนฺตเร ปวตฺตานมฺปิ อภิชฺฌาทีนํ กายสมาจาราทิภาโว อสิทฺโธ, มโนสมาจารภาโว เอว ปน สิทฺโธติ กตฺวา มโนสมาจารวาเร เอว อภิชฺฌาทโย อุทฺธฏา. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานิ, น ทฺวารา ทฺวารจาริโน;
ตสฺมา ทฺวาเรหิ กมฺมานิ, อฺมฺํ ววตฺถิตา’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑ กามาวจรกุสลทฺวารกถา);
อปริสุทฺธาชีวาติ อปริสุทฺเธน เวชฺชกมฺมทูตกมฺมวฑฺฒิโยคาทินา เอกวีสติอเนสนาเภเทน อาชีเวน สมนฺนาคตา. อิทฺจ สาสเน ปพฺพชิตานํเยว วเสน วุตฺตํ, ‘‘เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา’’ติ ปน วจนโต พาหิรกวเสน คหฏฺวเสน จ โยชนา เวทิตพฺพา. คหฏฺานมฺปิ หิ ชาติธมฺมกุลธมฺมเทสธมฺมวิโลมนวเสน อฺถาปิ มิจฺฉาชีโว ลพฺภเตว.
าณทสฺสนายาติ เอตฺถ าณทสฺสนนฺติ มคฺคาณมฺปิ วุจฺจติ ผลาณมฺปิ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ วิปสฺสนาาณมฺปิ. ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส, าณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๗) หิ เอตฺถ มคฺคาณํ ‘‘าณทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อยมฺโ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๒๘) เอตฺถ ผลาณํ. ‘‘ภควโตปิ โข าณํ ¶ อุทปาทิ สตฺตาหกาลกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ (มหาว. ๑๐) เอตฺถ สพฺพฺุตฺาณํ. ‘‘าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๖; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ‘‘าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๓๔-๒๓๕) เอตฺถ วิปสฺสนาาณํ. อิธ ปน าณทสฺสนายาติ ¶ มคฺคาณํ ‘‘าณทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘มคฺคาณสงฺขาตาย ทสฺสนายา’’ติ. อวิราธิตํ วิชฺฌตีติ อวิราธิตํ กตฺวา วิชฺฌติ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
สาฬฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มลฺลิกาเทวีสุตฺตวณฺณนา
๑๙๗. สตฺตเม อปฺเปสกฺขาติ อปฺปานุภาวา. สา ปน อปฺเปสกฺขตา อาธิปเตยฺยสมฺปตฺติยา ปริวารสมฺปตฺติยา จ อภาเวน ปากฏา โหติ. ตตฺถ ปริวารสมฺปตฺติยา อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปปริวารา’’ติ อาห. อิสฺสราติ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนกมฺมพเลน อีสนสีลา. สา ปนสฺสา อิสฺสรตา วิภวสมฺปตฺติปจฺจยา ปากฏา ชาตาติ อฑฺฒตาปริยายภาเวน วทนฺโต ‘‘อฑฺฒาติ อิสฺสรา’’ติ อาห. มหนฺตํ ธนเมติสฺสา ภูมิคตฺเจว วฬฺชนกฺจาติ มหทฺธนา. อิธ ปน วฬฺชนเกเนว ธเนน มหทฺธนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วฬฺชนกธเนน มหทฺธนา’’ติ อาห. อีสตีติ อีสา, อภิภูติ อตฺโถ. มหตี อีสา มเหสา, สุปฺปติฏฺิตมเหสตาย ปน ปเรหิ มเหโสติ อกฺขาตพฺพตาย มเหสกฺขา. ยสฺมา ปน โส มเหสกฺขาภาโว อาธิปเตยฺยปริวารสมฺปตฺติยา วิฺายติ, ตสฺมา ‘‘มหาปริวารา’’ติ วุตฺตํ.
สณฺานปาริปูริยา อธิกํ รูปมสฺสาติ อภิรูปา. สณฺานปาริปูริยาติ จ หตฺถปาทาทิสรีราวยวานํ สุสณฺิตตายาติ อตฺโถ. อวยวปาริปูริยา หิ สมุทายปาริปูริสิทฺธิ. รูปนฺติ จ สรีรํ ‘‘รูปวนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ วิย. ทสฺสนยุตฺตาติ สุรูปภาเวน ปสฺสิตพฺพยุตฺตา, ทิสฺสมานา จกฺขูนิ ปิยายตีติ อฺกิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. ทิสฺสมานาว โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. เตนาห ‘‘ทสฺสเนน ปาสาทิกา’’ติ. โปกฺขรตาติ วุจฺจติ สุนฺทรภาโว, วณฺณสฺส โปกฺขรตา วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณสมฺปตฺติยาติ อตฺโถ. โปราณา ปน โปกฺขรนฺติ สรีรํ วทนฺติ ¶ , วณฺณํ วณฺณเมว. เตสํ มเตน วณฺณฺจ โปกฺขรฺจ วณฺณโปกฺขรานิ, เตสํ ภาโว วณฺณโปกฺขรตา ¶ . อิติ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตายาติ อุตฺตมปริสุทฺเธน วณฺเณน เจว สรีรสณฺานสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตเนวาห ‘‘วณฺเณน เจว สรีรสณฺาเนน จา’’ติ. ตตฺถ วณฺเณนาติ วณฺณธาตุยา. สรีรํ นาม สนฺนิเวสวิสิฏฺโ กรจรณคีวาสีสาทิอวยวสมุทาโย, โส จ สณฺานมุเขน คยฺหตีติ อาห ‘‘สรีรสณฺาเนนา’’ติ.
อภิสชฺชตีติ กุชฺฌนวเสเนว กุฏิลกณฺฏโก วิย ตสฺมึ ตสฺมึ สมุฏฺาเน มกรทนฺโต วิย ลคติ. ยฺหิ โกธสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูเต อารมฺมเณ อุปนาหสฺส ปจฺจยภูตํ กุชฺฌนวเสน อภิสชฺชนํ, ตํ อิธาธิปฺเปตํ, น ลุพฺภนวเสน. กุปฺปตีติอาทีสุ ปุพฺพุปฺปตฺติ โกโป, ตโต พลวตโร พฺยาปาโท ลทฺธาเสวนตาย จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนโต. สาติสยํ ลทฺธาเสวนตาย ตโต พฺยาปาทโตปิ พลวตรา ปจฺจตฺถิกภาเวน ถามปฺปตฺติ ปติตฺถิยนา. อนฺนํ ปานนฺติอาทีสุ อทียโต อนฺนํ, ขาทนียํ โภชนียฺจ. ปาตพฺยโต ปานํ, ยํกิฺจิ ปานํ. วสิตพฺพโต อจฺฉาเทตพฺพโต วตฺถํ, นิวาสนปาวุรณํ. ยนฺติ เตนาติ ยานํ, ฉตฺตุปาหนวยฺหสิวิกาทิ ยํกิฺจิ คมนปจฺจยํ. ฉตฺตมฺปิ หิ วสฺสาตปทุกฺขนิวารเณน มคฺคคมนสาธนนฺติ กตฺวา ‘‘ยาน’’นฺติ วุจฺจติ. มาลนฺติ ยํกิฺจิ สุมนมาลาทิปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยํกิฺจิ จนฺทนาทิวิเลปนํ.
มลฺลิกาเทวีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อตฺตนฺตปสุตฺตวณฺณนา
๑๙๘. อฏฺเม อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว. อิธ ปน โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, ตํ อตฺตานํ. ปรนฺติ อตฺตโต อฺํ. ทิฏฺเติ ปจฺจกฺขภูเต. ธมฺเมติ อุปาทานกฺขนฺธธมฺเม. ตตฺถ หิ อตฺตา ภวติ, อตฺตสฺาทิฏฺิ ภวตีติ อตฺตภาวสมฺา. เตนาห ‘‘ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว’’ติ. ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา ชิฆจฺฉาเหตุตาย. อนฺโต ตาปนกิเลสานนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน ทรถปริฬาหชนเนน สนฺตาปนกิเลสานํ.
ปเรสํ ¶ หนนฆาตนาทินา โรทาปนโต ลุทฺโท. ตถา วิฆาตกภาเวน กายจิตฺตานํ วิทาลนโต ทารุโณ. ถทฺธหทโย กกฺขโฬ. พนฺธนาคาเร นิยุตฺโต พนฺธนาคาริโก.
ขตฺติยาภิเสเกนาติ ¶ ขตฺติยานํ กาตพฺพอภิเสเกน. สนฺถาคารนฺติ สนฺถารวเสน กตํ อคารํ ยฺาคารํ. สปฺปิเตเลนาติ สปฺปิมิสฺเสน เตเลน. ยมกสฺเนเหน หิ เอสา ตทา กายํ อพฺภฺชติ. วจฺฉภาวํ ตริตฺวา ิโต วจฺฉตโร. ปริกฺเขปกรณตฺถายาติ นวมาลาหิ สทฺธึ ทพฺเภหิ เวทิยา ปริกฺขิปนตฺถาย. ยฺภูมิยนฺติ อวเสสยฺฏฺาเน.
ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มานชาติกสฺสาติ อาห ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติ. อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุภาวโต. โภคาโรคฺยาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปหิยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อวฏฺานโต, น ตถา กุลวิชฺชามทาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชา นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน หิ…เป… มานํ กโรนฺตี’’ติ. วิชาติตายาติ นิหีนชาติตาย. ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ. สีลวเสน หิ สาสเน ปติฏฺหนฺติ. ปติฏฺาตุนฺติ วา สจฺจปฺปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺาย ปติฏฺาตุํ. เยภุยฺเยน หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาตาเยว โหนฺติ, น ทุชฺชาตา.
ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพโส วิสุทฺธํ. สทฺธํ ปฏิลภตีติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหติ. วิฺุชาติกานฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคฺคหณปุพฺพิกา สทฺธาสิทฺธิ ธมฺมปฺปมาณธมฺมปฺปสนฺนภาวโต. ชายมฺปติกาติ ฆรณิปติกา. กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเต ฆรสามิกฆรสามินิวเสน ทฺวินฺนํเยว คหณํ วิฺายติ, ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย โหนฺติ, ตตฺถ กึ วตฺตพฺพนฺติ เอกายปิ สํวาโส สมฺพาโธติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. ราคาทินา สกิฺจนฏฺเน, เขตฺตวตฺถุอาทินา สปลิโพธฏฺเน ราครชาทีนํ อาคมนปถตาปิ อุปฺปชฺชนฏฺานตา เอวาติ ทฺเวปิ วณฺณนา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ. อลคฺคนฏฺเนาติ อสชฺชนฏฺเน อปฺปฏิพทฺธภาเวน. เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ านภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ¶ กุสลปฺปวตฺติยาเยว อฏฺานฏฺานภาเวน เตสํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนา. เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิ. อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวา. กิเลสมเลน อมลินนฺติ ตณฺหาสํกิเลสาทิวเสน อสํกิลิฏฺํ กตฺวา. ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ. อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํ.
โภคกฺขนฺโธติ ¶ โภคราสิ โภคสมุทาโย. อาพนฺธนฏฺเนาติ ปุตฺโต นตฺตาติอาทินา เปมวเสน สปริจฺเฉทวเสน พนฺธนฏฺเน. อมฺหากเมเตติ ายนฺตีติ าตี, ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเน ปริวฏฺโฏ. สามฺวาจีปิ สิกฺขา-สทฺโท อาชีวสทฺทสนฺนิธานโต อุปริวุจฺจมานวิเสสาเปกฺขาย จ วิเสสนิวิฏฺโว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา’’ติ. สิกฺขิตพฺพฏฺเน สิกฺขา, สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโว. สิกฺขนภาเวนาติ สิกฺขาย สาชีเว จ สิกฺขนภาเวน. สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโต. สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโตติ ‘‘นามกาโย, ปทกาโย, นิรุตฺติกาโย, พฺยฺชนกาโย’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๓๙) วุตฺตํ สิกฺขาปทํ ภควโต จ วจนํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ. อิทเมว จ ‘‘สิกฺขน’’นฺติ วุตฺตํ, ตตฺถ สาชีวานํ อวีติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโย. ตโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขาปาริปูรี โหตีติ.
อนุปฺปทาตาติ อนุพลปฺปทาตา, อนุวตฺตนวเสน วา ปทาตา. กสฺส ปน อนุวตฺตนํ ปทานฺจาติ? ‘‘สหิตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สนฺธานสฺสาติ วิฺายติ. เตนาห ‘‘สนฺธานานุปฺปทาตา’’ติ. ยสฺมา ปน อนุวตฺตนวเสน สนฺธานสฺส ปทานํ อาธานํ อารกฺขนํ วา ทฬฺหกรณํ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา’’ติอาทิ. อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, รมิตพฺพฏฺานํ. ยสฺมา ปน อา-กาเรน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมคฺคราโมติปิ ปาฬิ, อยเมวตฺโถ’’ติ.
เอตฺถาติ ¶ –
‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ;
อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธน’’นฺติ. (สํ. นิ. ๔.๓๔๗; อุทา. ๖๕; เปฏโก. ๒๕) –
อิมิสฺสา คาถาย. สีลฺเหตฺถ เนลงฺคนฺติ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘จิตฺโต คหปติ, เนลงฺคนฺติ โข, ภนฺเต, สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๗). สุกุมาราติ อปฺผรุสตาย มุทุกา. ปุรสฺส เอสาติ เอตฺถ ปุร-สทฺโท ตนฺนิวาสิวาจโก ทฏฺพฺโพ – ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิย. เตเนวาห ‘‘นครวาสีน’’นฺติ. มนํ อปฺปายติ วฑฺเฒตีติ มนาโป. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวุฑฺฒิกรา’’ติ.
กาลวาทีติอาทิ ¶ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติทสฺสนํ. อตฺถสํหิตาปิ หิ วาจา อยุตฺตกาลปฺปโยเคน อตฺถาวหา น สิยาติ อนตฺถวิฺาปนวาจํ อนุโลเมติ, ตสฺมา สมฺผปฺปลาปํ ปชหนฺเตน อกาลวาทิตา ปริหริตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาลวาที’’ติ. กาเลน วทนฺเตนปิ อุภยานตฺถสาธนโต อภูตํ ปริวชฺเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวาที’’ติ. ภูตฺจ วทนฺเตน ยํ อิธโลกปรโลกหิตสมฺปาทกํ, ตเทว วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถวาที’’ติ วุตฺตํ. อตฺถํ วทนฺเตนปิ โลกิยธมฺมสนฺนิสฺสิตเมว อวตฺวา โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมวาที’’ติ วุตฺตํ. ยถา จ อตฺโถ โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วินยวาที’’ติ วุตฺตํ. ปฺจนฺนฺหิ สํวรวินยานํ ปฺจนฺนฺจ ปหานวินยานํ วเสน วุจฺจมาโน อตฺโถ นิพฺพานาธิคมนเหตุภาวโต โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหตีติ. เอวํ คุณวิเสสยุตฺโตว อตฺโถ วุจฺจมาโน เทสนาโกสลฺเล สติ โสภติ, กิจฺจกโร จ โหติ, น อฺถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ตํ เทสนาโกสลฺลํ วิภาเวตุํ ‘‘กาเลนา’’ติอาทิมาห. ปุจฺฉาทิวเสน หิ โอติณฺณวาจาวตฺถุสฺมึ เอกํสาทิพฺยากรณวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา ปนาเหตูทาหรณสนฺทสฺสนาทึ ตํตํกาลานุรูปํ วิภาเวนฺติยา ปริมิตปริจฺฉินฺนรูปาย วิปุลตรคมฺภีโรทารปรมตฺถวิตฺถารสงฺคาหิกาย กถาย าณพลานุรูปํ ปเร ยาถาวโต ธมฺเม ปติฏฺาเปนฺโต ‘‘เทสนากุสโล’’ติ วุจฺจตีติ เอวเมตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา.
เอวํ ¶ ปฏิปาฏิยา สตฺต มูลสิกฺขาปทานิ วิภชิตฺวา อภิชฺฌาทิปฺปหานํ อินฺทฺริยสํวรชาคริยานุโยเคหิ วิภาเวตุํ ตมฺปิ นีหริตฺวา อาจารสีลสฺเสว วิภชนวเสน ปาฬิ ปวตฺตาติ ตทตฺถํ วิวริตุํ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พีชานํ คาโม สมูโห พีชคาโม. ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ สมูโห ภูตคาโม. นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทาภาวโต ฉินฺเน วิรุหนโต วิสทิสชาติภาวโต จตุโยนิอปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุทฺธิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว การณํ, วิสยคฺคหณฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิฺจาทีนํ, ตถา โทหฬาทโย, อถ กสฺมา พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรติ อิจฺฉิตาติ? สมณสารุปฺปโต ตนฺนิวาสิสตฺตานุรกฺขณโต จ. เตเนวาห – ‘‘ชีวสฺิโน หิ โมฆปุริส มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. ๘๙).
มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํ. ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ ¶ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสํสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๒๗) จ ยถา. กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ อุทฺธริตฺวา พีชคาโม เอว นิทฺทิฏฺโติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ, นนุ อโวจุมฺหา ‘‘มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีช’’นฺติ. ตตฺถ ปุริเมน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโ, ทุติเยน ภูตคาโม. ทุวิโธเปส มูลพีชฺจ มูลพีชฺจ มูลพีชนฺติ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา อุทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺโพ. เตเนวาห ‘‘ปฺจวิธสฺสา’’ติอาทิ. นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จ. อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทีนํ สงฺคโห.
เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เอกภตฺติโก. โส ปน รตฺติโภชเนนปิ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อาห ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ. เอวมฺปิ อปรณฺหโภชีปิ สิยา เอกภตฺติโกติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ ¶ วุตฺตํ. อรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทฺโ วิกาโล. อฏฺกถายํ ปน ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ‘‘อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นามา’’ติ วุตฺตํ.
ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺตีติ อิติ-สทฺเทน เอวํปกาเร ทสฺเสติ. อฺเหิ คาหาปเน อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ ‘‘เนว ตํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน, วาจาย, มนสาติ. ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคณฺหนํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนนฺติ ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปฏิคฺคหณาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว ตํ อุคฺคณฺหาตี’’ติอาทิ. เอส นโย อามกธฺปฏิคฺคหณาติอาทีสุปิ. นีวาราทิอุปธฺสฺส สาลิอาทิมูลธฺนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘สตฺตวิธสฺสา’’ติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจ วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ, มจฺฉวสํ, สุสุกาวสํ, สูกรวสํ, คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา อิทํ โอทิสฺส อนฺุาตํ นาม. ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏติ สติ ปจฺจเยติ อาห ‘‘อฺตฺร โอทิสฺส อนฺุาตา’’ติ.
สารุปฺเปน วฺจนํ รูปกูฏํ, ปติรูเปน วฺจนาติ อตฺโถ. องฺเคน อตฺตโน สรีราวยเวน วฺจนํ ¶ องฺคกูฏํ. คณฺหนวเสน วฺจนํ คหณกูฏํ. ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา วฺจนํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ. อกฺกมตีติ นิปฺปีเฬติ, ปุพฺพภาเค อกฺกมตีติ สมฺพนฺโธ. หทยนฺติ นาฬิอาทิมานภาชนานํ อพฺภนฺตรํ. เตลาทีนํ นาฬิอาทีหิ มินนกาเล อุสฺสาปิตา สิขาเยว สิขาเภโท, ตสฺสา หาปนํ. เกจีติ สารสมาสาจริยา อุตฺตรวิหารวาสิโน จ.
วโธติ มุฏฺิปฺปหารกสาตาฬนาทีหิ หึสนํ, วิเหนนฺติ อตฺโถ. วิเหนตฺโถปิ หิ วธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ. ยถา หิ อปฏิคฺคหภาวสามฺเ สติปิ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตา, เอวํ ปรสฺสหรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามฺเ สติปิ ¶ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตา. น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุน คหเณ ปโยชนํ อตฺถิ, ตตฺถ สยํกาโร, อิธ ปรํกาโรติ จ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘กายวจิปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ฉปฺปโยคา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๐) วจนโต, ตสฺมา ยถาวุตฺโต เอวเมตฺถ อตฺโถ ยุตฺโต. อฏฺกถายํ ปน ‘‘วโธติ มารณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตมฺปิ โปถนเมว สนฺธายาติ จ สกฺกา วิฺาตุํ มารณสทฺทสฺส วิหึสเนปิ ทิสฺสนโต.
จีวรปิณฺฑปาตานํ ยถากฺกมํ กายกุจฺฉิปริหรณมตฺตโชตนายํ อวิเสสโต อฏฺนฺนํ ปริกฺขารานํ ตปฺปโยชนตา สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต สพฺเพปี’’ติอาทิมาห. เอเตปีติ นวปริกฺขาริกาทโยปิ อปฺปิจฺฉา จ สนฺตุฏฺา จ. น หิ ตตฺตเกน มหิจฺฉตา อสนฺตุฏฺิตา โหตีติ.
จตูสุ ทิสาสุ สุขํ วิหรติ, ตโต เอว สุขวิหารฏฺานภูตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติ จาตุทฺทิโส. ตตฺถ จายํ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน นปฺปฏิหฺตีติ อปฺปฏิโฆ. ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน สนฺตุสฺสนโต สนฺตุสฺสมาโน. อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปริสฺสยานํ พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ, อพฺภนฺตรานฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตูปทฺทวานํ อภิภวนโต ปริสฺสยานํ สหิตา. พนฺธนภาวกรภยาภาเวน อจฺฉมฺภิ. เอโก อสหาโย. ตโต เอว ขคฺคมิคสิงฺคสทิสตาย ขคฺควิสาณกปฺโป จเรยฺยาติ อตฺโถ.
ฉินฺนปกฺโข, อสฺชาตปกฺโข วา สกุโณ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ ปกฺขิ-สทฺเทน วิเสเสตฺวา สกุโณ ปาฬิยํ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปกฺขยุตฺโต สกุโณ’’ติ. ยสฺส สนฺนิธิการปริโภโค กิฺจิ เปตพฺพํ สาเปกฺขาปนฺจ นตฺถิ, ตาทิโส อยํ ภิกฺขูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยเมตฺถ ¶ สงฺเขปตฺโถ’’ติอาทิมาห. อริยนฺติ อเปนฺติ ตโต โทสา, เตหิ วา อารกาติ อริโยติ อาห ‘‘อริเยนาติ นิทฺโทเสนา’’ติ. อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตนิ. นิทฺโทสสุขนฺติ นิรามิสสุขํ กิเลสวชฺชรหิตตฺตา.
ยถาวุตฺเต สีลสํวเร ปติฏฺิตสฺเสว อินฺทฺริยสํวโร อิจฺฉิตพฺโพ ตทธิฏฺานโต ตสฺส จ ปริปาลกภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘โส อิมินา อริเยน ¶ สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขู’’ติ. เสสปเทสูติ ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติอาทิปเทสุ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – น นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ, ทิฏฺมตฺเตเยว สณฺาติ. นานุพฺยฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุ อนุ พฺยฺชนโต ปากฏภาวกรณโต อนุพฺยฺชนนฺติลทฺธโวหารํ หตฺถปาทสิตหสิตกถิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ น คณฺหาติ. ยํ ตตฺถ ภูตํ, ตเทว คณฺหาติ. ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวสฺสเวยฺยุํ อนุปฺปพนฺเธยฺยุํ. ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย ปฏิปชฺชติ. เอวํ ปฏิปชฺชนฺโตเยว จ ‘‘รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ วุจฺจติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวมิทํ สงฺเขปโต รูปาทีสุ กิเลสานุพนฺธนิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณํ อินฺทฺริยสํวรํ สีลํ เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๓) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขนฺติอาทีสุ รูปาทีสุ นิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณตฺตา อินฺทฺริยสํวรสฺส กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขตา อวิกิณฺณสุขตา จสฺส วุตฺตา.
อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺโต, ปุรโต คมนํ. ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺโต, ปจฺจาคมนํ. ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปฏินิวตฺเตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. าเนปิ ิตโกว กายํ ปุรโต โอณมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉิมํ องฺคปฺปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชายปิ เอเสว นโย.
สาตฺถกสมฺปชฺนฺติอาทีสุ สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, สมฺปชานสฺส ภาโว สมฺปชฺํ, ตถาปวตฺตํ าณํ. ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน สห อตฺเถน ¶ วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิสาตฺถกสฺส สมฺปชฺํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. สปฺปายสฺส อตฺตโน อุปการาวหสฺส สมฺปชฺํ สปฺปายสมฺปชฺํ. อภิกฺกมาทีสุ ¶ ภิกฺขาจารโคจเร, อฺตฺถาปิ ปวตฺเตสุ อวิชหิตกมฺมฏฺานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชฺํ โคจรสมฺปชฺํ. อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนเมว สมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๙) อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา ‘‘กินฺนุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ นตฺถี’’ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคหณํ สาตฺถกสมฺปชฺํ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสงฺฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วฑฺฒิ. เจติยํ วา โพธึ วา ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ, สงฺฆทสฺสเนน สงฺฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺาย อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ ‘‘สาตฺถก’’นฺติ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘อามิสโตปิ วฑฺฒิ อตฺโถเยว ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา’’ติ วทนฺติ.
ตสฺมึ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชฺํ. เสยฺยถิทํ – เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํ. สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปํ อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สฺจรนฺติ. ตตฺร จสฺส อิฏฺเ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ, กายสํสคฺคาปตฺตึ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย โหติ. เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ โหติ, วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. โพธิทสฺสเนปิ เอเสว นโย. สงฺฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ. สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กโรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต เจว อนฺตราโย จ โหติ. เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. มหาปริสาปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย. อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ มคฺคผลาธิคมเหตุภาวโต. ทนฺตกฏฺตฺถาย สามเณรํ คเหตฺวา คตทหรภิกฺขุโน วตฺถุเปตฺถ กเถตพฺพํ. เอวํ สาตฺถมฺปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ, มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ. สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชฺํ นาม.
เอวํ ¶ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว คมนํ โคจรสมฺปชฺํ นาม.
อภิกฺกมาทีสุ ¶ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ. ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ ‘‘อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา, ‘‘อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต ‘‘อภิกฺกมามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ, อิติ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมติ, ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปทุทฺธรเณ ปถวีธาตุ, อาโปธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย. ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ, วาโยธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา พลวติโย. ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ. ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ น ปาปุณนฺติ, ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ น ปาปุณนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ สนฺนิสนฺธิ โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลํ วิย ปฏปฏายนฺตา ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ? ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ านํ, ธาตูนํ นิสชฺชนํ, ธาตูนํ สยนํ. ตสฺมึ ตสฺมิฺหิ โกฏฺาเส สทฺธึ รูเปน –
‘‘อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ;
อวีจิมนุสมฺพนฺโธ, นทีโสโตว วตฺตตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๙; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๓๖๘);
เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ นามาติ. ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ ปจฺจยปาริปูรึ. อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร, สนฺโตโส, อินฺทฺริยสํวโร, สติสมฺปชฺนฺติ อิเม จตฺตาโร อรฺวาสสฺส สมฺภารา ¶ . วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรฺเ ติรจฺฉานคตานํ วิย วนจรกานํ วิย จ นิวาสมตฺตเมว, น อรฺวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ อปวาทวเสน วตฺตพฺพตํ, อารฺเกหิ วา ติรจฺฉานคเตหิ วนจรกวิสภาคชเนหิ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วตฺถพฺพตํ อาปชฺชติ. เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, ตาวตา อปลายนฺตานํ หตฺเถหิ สีสํ…เป… กโรนฺติ. กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, วีติกฺกมสงฺขาตํ ถุลฺลวชฺชํ. ติลกสทิสตฺตา ติลกํ, มิจฺฉาวิตกฺกสงฺขาตํ อณุมตฺตวชฺชํ. ตนฺติ ปีตึ. วิภูตภาเวน อุปฏฺานโต ขยโต สมฺมสนฺโต.
วิวิตฺตนฺติ ¶ ชนวิวิตฺตํ. เตนาห ‘‘สฺุ’’นฺติ. ตํ ปน ชนสทฺทนิคฺโฆสาภาเวน เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ อาห ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติ. เอตเทวาติ นิสฺสทฺทตํเยว. วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโส. อฑฺฒโยโค ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติ. ปาสาโท จตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปฺปฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโส. อปโร นโย – วิหาโร นาม ทีฆมุขปาสาโท. อฑฺฒโยโค เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสนํ. ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา. เอเตน ตํ เอกปสฺสจฺฉทนกํ โหติ. ปาสาโท นาม อายตจตุรสฺสปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํ. คุหา นาม เกวลา ปพฺพตคุหา. เลณํ ทฺวารพทฺธํ ปพฺภารํ. มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโป. อาวสถภูตํ เสนาสนํ วิหริตพฺพฏฺเน วิหารเสนาสนํ. มสารกาทิ มฺจปีํ ตตฺถ อตฺถริตพฺพภิสิ อุปธานฺจ มฺจปีสมฺพนฺธโต มฺจปีเสนาสนํ. จิมิลิกาทิ ภูมิยํ สนฺถริตพฺพตาย สนฺถตเสนาสนํ. อภิสงฺขตาภาวโต เกวลํ สยนสฺส นิสชฺชาย จ โอกาสภูตํ รุกฺขมูลาทิ ปฏิกฺกมิตพฺพฏฺานํ โอกาสเสนาสนํ. เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมวาติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว สามฺโชตนาภาวโต.
ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อรฺ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิ. ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตนฺติ อิทํ วินเย ตถา อาคตํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ , อภิธมฺเมปิ (วิภ. ๕๒๙) ปน ‘‘อรฺนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขิลา สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ อาคตเมว. ตตฺถ หิ ยํ น คามปฺปเทสนฺโตคธํ, ตํ อรฺนฺติ นิปฺปริยายวเสน ตถา วุตฺตํ. ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติ. เสล-สทฺโท อวิเสสโต ปพฺพตปริยาโยติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปพฺพตนฺติ เสล’’นฺติ, น สิลามยเมว. ปํสุมยาทิโก หิ ติวิโธปิ ปพฺพโต เอวาติ. วิวรนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ มิโถ อาสนฺนตเร ิตานํ โอวรกาทิสทิสํ วิวรํ. เอกสฺมึเยว วา ปพฺพเต. อุมงฺคสทิสนฺติ สุทุงฺคาสทิสํ. มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานนฺติ ปกติสฺจารวเสน มนุสฺเสหิ น สฺจริตพฺพฏฺานํ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. วนปตฺถนฺติ ภึสนกานเมตํ. วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ. วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ. วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. ๕๓๑) อิมํ ปาฬิปฺปเทสํ สงฺคณฺหาติ. อจฺฉนฺนนฺติ เกนจิ ฉทเนน อนฺตมโส รุกฺขสาขายปิ น ฉาทิตํ. นิกฺกฑฺฒิตฺวาติ นีหริตฺวา. ปพฺภารเลณสทิเสติ ปพฺภารสทิเส, เลณสทิเส วา.
ปิณฺฑปาตปริเยสนํ ¶ ปิณฺฑปาโต อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต’’ติ. ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท สมนฺตโตติ เอตสฺมึ อตฺเถ, ตสฺมา วาโมรุํ ทกฺขิโณรฺุจ สมํ เปตฺวา อุโภ ปาเท อฺมฺํ สมฺพนฺเธ กตฺวา นิสชฺชา ปลฺลงฺกนฺติ อาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติ. อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชา ปลฺลงฺกํ. อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, เอวํ อุโภ ปาเท อาภุชิเต สมิฺชิเต กตฺวา. ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถาสมฺพนฺธตากรณนฺติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติ. เหฏฺิมกายสฺส อนุชุกํ ปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมสรีรํ อุชุกํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุชุกํ ปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติ. น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถึ น ลงฺเฆติ, ตโต ¶ เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสสมฺปตฺติยา กมฺมฏฺานํ วุทฺธึ ผาตึ คจฺฉติ. ปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถ. สมีปตฺโถ วา ปริ-สทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุขสมีเป วา กตฺวา’’ติ อาห. เอตฺถ จ ยถา ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทินา ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ นิสีทตีติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโย สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโต. ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโว. ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหูปาโย.
ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖, ๒๐) วิย. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ ‘‘สฺุตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย. ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโ หิ นิยฺยานฏฺโ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตินฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สตึ กตฺวา, ปรมสติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ.
อภิชฺฌายติ คิชฺฌติ อภิกงฺขติ เอตายาติ อภิชฺฌา, โลโภ. ลุชฺชนฏฺเนาติ ภิชฺชนฏฺเน, ขเณ ขเณ ภิชฺชนฏฺเนาติ อตฺโถ. วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ ปฏิปกฺเขน สุปฺปหีนตฺตา. ปหีนตฺตาติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตฺตา. ตถาปิ นยิทํ จกฺขุวิฺาณํ วิย สภาวโต วิคตาภิชฺฌํ, อถ โข ภาวนาวเสน. เตนาห ‘‘น จกฺขุวิฺาณสทิเสนา’’ติ. เอเสว นโยติ ยถา จกฺขุวิฺาณํ สภาเวน วิคตาภิชฺฌํ อพฺยาปนฺนฺจ น ภาวนาย วิกฺขมฺภิตตฺตา, น เอวมิทํ. อิทํ ปน จิตฺตํ ภาวนาย ปริโสธิตตฺตา อพฺยาปนฺนํ วิคตถินมิทฺธํ อนุทฺธตํ นิพฺพิจิกิจฺฉฺจาติ อตฺโถ. ปุริมปกตินฺติ ปริสุทฺธปณฺฑรสภาวํ. ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ¶ อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๒; วิภ. ๕๔๖) ถินสฺส, ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย กายสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๓; วิภ. ๕๔๖) จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺตฺตา วุตฺตํ ‘‘ถินํ จิตฺตเคลฺํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลฺ’’นฺติ. สติปิ หิ อฺมฺํ อวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากฺกมํ ตํตํวิเสสสฺส ยา เตสํ อกลฺยตาทีนํ วิเสสปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺพฺพํ. อาโลกสฺีติ เอตฺถ อติสยตฺตวิสิฏฺอตฺถิอตฺถาวโพธโกยมีกาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺติมฺปิ…เป… สมนฺนาคโต’’ติ. อิทํ อุภยนฺติ สติสมฺปชฺมาห.
อติกฺกมิตฺวาติ ¶ วิกฺขมฺภนวเสน ปชหิตฺวา. กถมิทํ กถมิทนฺติ ปวตฺติยา กถํกถา, วิจิกิจฺฉา, สา เอตสฺส อตฺถีติ กถํกถี, น กถํกถีติ อกถํกถี, นิพฺพิจิกิจฺโฉ. ลกฺขณาทิเภทโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปริหานปฺปหายกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เตปิ หิ ปเภทโต ทฏฺพฺพาติ. อุจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺตีติ เอตฺถ อุจฺฉินฺทนํ ปาตนฺจ ตาสํ ปฺานํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานเมว. อิติ มหคฺคตานุตฺตรปฺานํ เอกจฺจาย จ ปริตฺตปฺาย อนุปฺปตฺติเหตุภูตา นีวรณธมฺมา อิตราย จ สมตฺถตํ วิหนนฺติเยวาติ ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุตฺตา. อปฺเปนฺโตติ นิคเมนฺโต.
อตฺตนฺตปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙-๑๐. ตณฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๙๙-๒๐๐. นวเม ตโย ภเว อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตํ ‘‘อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานี’’ติอาทินา วุตฺตํ ตํ ตํ อตฺตโน โกฏฺาสภูตํ ชาลเมติสฺสา อตฺถีติ ชาลินี. เตนาห ‘‘ตโย วา ภเว’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว, อารมฺมเณ วา. อปิจาติอาทินา นิทฺเทสนเยน วิสตฺติกาปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต นิทฺเทสปาฬิยา เอกเทสํ ทสฺเสติ ‘‘วิสมูลา’’ติอาทินา. อยฺเหตฺถ นิทฺเทสปาฬิ (มหานิ. ๓; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ๒๒, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส ๑๒๔) –
‘‘วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา ¶ . วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา. วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สฺิภเว อสฺิภเว เนวสฺินาสฺิภเว ¶ เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา’’ติ.
ตตฺถ (มหานิ. อฏฺ. ๓; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑ โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา) วิสตาติ วิตฺถตา รูปาทีสุ เตภูมกธมฺมพฺยาปนวเสน. วิสฏาติ ปุริมวจนเมว ต-การสฺส ฏ-การํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสกฺกตีติ ปริสหติ. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปเรน ตาฬิยมาโนปิ สหติ, วิปฺผนฺทนํ วา ‘‘วิสกฺกน’’นฺติ วทนฺติ. วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สํขิปติ. วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ อุปเนตีติ อตฺโถ. อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตา เวทนา มูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลา. ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลา. ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺส ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา วิสปริโภคา วุตฺตา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสฏา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตนฺตํ วุจฺจติ (ที. นิ. ฏี. ๒.๙๕ อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๒.๒.๖๐) วตฺถวินนตฺถํ ตนฺตวาเยหิ ทณฺฑเก อาสฺจิตฺวา ปสาริตสุตฺตวฏฺฏิ ‘‘ตนียตี’’ติ กตฺวา, ตํ ปน สุตฺตํ สนฺตานากุลตาย นิทสฺสนภาเวน อากุลเมว คหิตนฺติ อาห ‘‘ตนฺตํ วิย อากุลชาโต’’ติ. สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมาเนตุนฺติ ปุพฺเพนาปรํ สมํ กตฺวา อาเนตุํ, อวิสมํ อุชุํ กาตุนฺติ อตฺโถ. ตนฺตเมว วา อากุลํ ตนฺตากุลํ, ตนฺตากุลํ วิย ชาโต ภูโตติ ตนฺตากุลกชาโต. วินนโต คุลาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามสฺส ตนฺตวายสฺส คุณฺิกํ นาม อากุลภาเวน อคฺคโต วา มูลโต วา ทุวิฺเยฺยเมว ขลิพทฺธตนฺตสุตฺตนฺติ อาห ‘‘คุลาคุณฺิกํ วุจฺจติ เปสการกฺชิยสุตฺต’’นฺติ.
สกุณิกาติ ปฏปทสกุณิกา. สา หิ รุกฺขสาขาสุ โอลมฺพนกุฏวา โหติ. ตฺหิ ¶ ¶ สา กุฏวํ ตโต ตโต ติณหีราทิเก อาเนตฺวา ตถา วินติ, ยถา เต เปสการกฺชิยสุตฺตํ วิย อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ วิเวเจตุํ วา น สกฺกา. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ตทุภยมฺปิ ‘‘คุลาคุณฺิก’’นฺติ วุตฺตํ กฺชิยสุตฺตํ กุลาวกฺจ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอวเมว สตฺตา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว. กามํ มฺุชปพฺพชติณานิ ยถาชาตานิปิ ทีฆภาเวน ปติตฺวา อรฺฏฺาเน อฺมฺํ วินนฺธิตฺวา อากุลพฺยากุลานิ หุตฺวา ติฏฺนฺติ, ตานิ ปน น ตถา ทุพฺพิเวจิยานิ ยถา รชฺชุภูตานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อปายาติ อวฑฺฒิกา, สุเขน, สุขเหตุนา วา วิรหิตาติ อตฺโถ. ทุกฺขสฺส คติภาวโตติ อาปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปวตฺติฏฺานภาวโต. สุขสมุสฺสยโตติ อพฺภุทยโต. วินิปติตตฺตาติ วิรูปํ นิปาตตฺตา, ยถา เตนตฺตภาเวน สุขสมุสฺสโย น โหติ, เอวํ นิปติตตฺตา. อิตโรติ สํสาโร. นนุ ‘‘อปาย’’นฺติอาทินา วุตฺโตปิ สํสาโร เอวาติ? สจฺจเมตํ, นิรยาทีนํ ปน อธิมตฺตทุกฺขภาวทสฺสนตฺถํ อปายาทิคฺคหณํ. โคพลีพทฺทาเยนายมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏีติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เหตุผลภาเวน อปราปรปฺปวตฺติ. อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานาติ อวิจฺเฉเทน วตฺตมานา. ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ ‘‘อปาย’’นฺติอาทินา วุตฺตํ สพฺพํ อปายทุกฺขฺจ วฏฺฏทุกฺขฺจ. มหาสมุทฺเท วาตกฺขิตฺตา นาวา วิยาติ อิทํ ปริพฺภมนฏฺานสฺส มหนฺตทสฺสนตฺถฺเจว ปริพฺภมนสฺส อนวฏฺิตตาทสฺสนตฺถฺจ อุปมา. ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิยาติ อิทํ ปน อวสีภาวทสฺสนตฺถฺเจว ทุปฺปโมกฺขภาวทสฺสนตฺถฺจาติ เวทิตพฺพํ.
‘‘สมูหคฺคาโหติ ตณฺหามานทิฏฺีนํ สาธารณคฺคาโห’’ติ วทนฺติ, ‘‘อิตฺถํ เอวํ อฺถา’’ติ ปน วิเสสํ อกตฺวา คหณํ สมูหคฺคาโหติ ทฏฺพฺโพ. วิเสสํ อกตฺวาติ จ อนุปนิธานํ สมโต อสมโต จ อุปนิธานนฺติ อิมํ วิภาคํ อกตฺวาติ อตฺโถ. อิตฺถนฺติ หิ อนุปนิธานํ กถิตํ. เอวํ อฺถาติ ปน สมโต อสมโต จ อุปนิธานํ. อฺํ อาการนฺติ ปรสนฺตานคตํ อาการํ.
อตฺถีติ ¶ สทา สํวิชฺชตีติ อตฺโถ. สีทตีติ นสฺสติ. สํสยปริวิตกฺกวเสนาติ ‘‘กึ นุ โข อหํ สิยํ, น สิย’’นฺติ เอวํ ปริวิตกฺกวเสน. ปตฺถนากปฺปนวเสนาติ ‘‘อปิ นาม สาธุ ปนาหํ สิย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนาย กปฺปนวเสน. สุทฺธสีสาติ ตณฺหามานทิฏฺีนํ ¶ สาธารณา สีสา. ‘‘อิตฺถํ เอวํ อฺถา’’ติ วุตฺตสฺส วิเสสสฺส อนิสฺสิตตฺตา ‘‘สุทฺธสีสา’’ติ วุตฺตา. ตตฺถ ทิฏฺิสีเสหิ ทิฏฺิยา คหิตาย ตทวินาภาวินี ตณฺหา ทสฺสิตา, จตูหิ สีเสหิ ทฺวาทสหิ จ สีสมูลเกหิ มานทิฏฺีหิ อยเมว ตณฺหา ทสฺสิตาติ อาห ‘‘เอวเมเต…เป… ตณฺหาวิจริตธมฺมา เวทิตพฺพา’’ติ. นนุ จ มานทิฏฺิคฺคาโหปิ อิธาธิปฺเปโต, ยโต ‘‘ตณฺหามานทิฏฺิวเสน สมูหคฺคาโห’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตสฺมา กถํ ตณฺหาวิจริตานีติ อิทํ วจนํ? วุจฺจเต – ทิฏฺิมาเนสุปิ ตณฺหาวิจริตานีติ วจนํ อฺมฺํ วิปฺปโยคีนํ ทิฏฺิมานานํ ตณฺหาย อวิปฺปโยคานํ ตํมูลกตฺตา ตปฺปธานตาย กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทสมํ อุตฺตานเมว.
ตณฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺถปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๕. ปฺจมปณฺณาสกํ