📜
(๑๕) ๕. ติกณฺฑกีวคฺโค
๑. อวชานาติสุตฺตวณฺณนา
๑๔๑. ปฺจมสฺส ¶ ปเม สํวาเสนาติ เอกโตวาเสน. อาเทยฺยมุโขติ อาทิยนมุโข, คหณมุโขติ อตฺโถ. ตเมนํ ทตฺวา อวชานาตีติ ‘‘อยํ ทินฺนํ ปฏิคฺคเหตุเมว ชานาตี’’ติ เอวํ อวมฺติ. ตเมนํ สํวาเสน อวชานาตีติ อปฺปมตฺตเก กิสฺมิฺจิเทว กุชฺฌิตฺวา ‘‘ชานามหํ ตยา กตกมฺมํ, เอตฺตกํ อทฺธานํ อหํ กึ กโรนฺโต วสึ, นนุ ตุยฺหเมว กตากตํ วีมํสนฺโต’’ติอาทีนิ วตฺตา โหติ. อถ อิตโร ‘‘อทฺธา โกจิ มยฺหํ โทโส ภวิสฺสตี’’ติ กิฺจิ ปฏิปฺผริตุํ น สกฺโกติ. ตํ ขิปฺปฺเว อธิมุจฺจิตา โหตีติ ตํ วณฺณํ วา อวณฺณํ วา สีฆเมว ¶ สทฺทหติ. สทฺทหนฏฺเน หิ อาทาเนน เอส อาทิยนมุโขติ วุตฺโต. อาเธยฺยมุโขติ ปาฬิยา ¶ ปน ปิตมุโขติ อตฺโถ. มคฺเค ขฏอาวาโฏ วิย อาคตาคตํ อุทกํ วณฺณํ วา อวณฺณํ วา สทฺทหนวเสน สมฺปฏิจฺฉิตุํ ปิตมุโขติ วุตฺตํ โหติ.
อิตฺตรสทฺโธติ ปริตฺตกสทฺโธ. กุสลากุสเล ธมฺเม น ชานาตีติอาทีสุ กุสเล ธมฺเม ‘‘อิเม กุสลา’’ติ น ชานาติ, อกุสเล ธมฺเม ‘‘อิเม อกุสลา’’ติ น ชานาติ. ตถา สาวชฺเช สโทสธมฺเม ‘‘อิเม สาวชฺชา’’ติ, อนวชฺเช จ นิทฺโทสธมฺเม ‘‘อิเม อนวชฺชา’’ติ, หีเน หีนาติ, ปณีเต ปณีตาติ. กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ ‘‘อิเม กณฺหา สุกฺเก ปฏิพาเหตฺวา ิตตฺตา สปฺปฏิภาคา นาม, อิเม จ สุกฺกา กณฺเห ปฏิพาหิตฺวา ิตตฺตา สปฺปฏิภาคา’’ติ น ชานาติ.
๒. อารภติสุตฺตวณฺณนา
๑๔๒. ทุติเย ¶ อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อาปตฺติวีติกฺกมนวเสน อารภติ เจว, ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหติ. เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตสมาธิฺเจว อรหตฺตผลาณฺจ. นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา น ชานาติ. อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, วุฏฺิตตฺตา ปน น วิปฺปฏิสารี โหติ. นารภติ วิปฺปฏิสารี โหตีติ สกึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปจฺฉา กิฺจาปิ นาปชฺชติ, วิปฺปฏิสารํ ปน วิโนเทตุํ น สกฺโกติ. นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ น เจว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น จ วิปฺปฏิสารี โหติ. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ…เป… นิรุชฺฌนฺตีติ อรหตฺตํ ปน อปฺปตฺโต โหติ. ปฺจมนเยน ขีณาสโว กถิโต.
อารมฺภชาติ อาปตฺติวีติกฺกมสมฺภวา. วิปฺปฏิสารชาติ วิปฺปฏิสารโต ชาตา. ปวฑฺฒนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒนฺติ. อารมฺภเช อาสเว ปหายาติ วีติกฺกมสมฺภเว อาสเว อาปตฺติเทสนาย วา อาปตฺติวุฏฺาเนน วา ปชหิตฺวา. ปฏิวิโนเทตฺวาติ สุทฺธนฺเต ิตภาวปจฺจเวกฺขเณน นีหริตฺวา. จิตฺตํ ปฺฺจ ภาเวตูติ วิปสฺสนาจิตฺตฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ ปฺฺจ ภาเวตุ. เสสํ อิมินา อุปาเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
๓. สารนฺททสุตฺตวณฺณนา
๑๔๓. ตติเย ¶ ¶ กามาธิมุตฺตานนฺติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อธิมุตฺตานํ. ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นวโลกุตฺตรธมฺมตฺถาย ¶ สหสีลกํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปฏิปตฺติปูรโก ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ.
๔. ติกณฺฑกีสุตฺตวณฺณนา
๑๔๔. จตุตฺเถ อปฺปฏิกูเลติ อปฺปฏิกูลารมฺมเณ. ปฏิกูลสฺีติ ปฏิกูลนฺติ เอวํสฺี. เอส นโย สพฺพตฺถ. กถํ ปนายํ เอวํ วิหรตีติ? อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปน อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ตาว อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ. อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. อุภยสฺมึ ปน ปุริมนยสฺส จ ปจฺฉิมนยสฺส จ วเสน ตติยจตุตฺถวารา วุตฺตา, ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน ปฺจโม. ฉฬงฺคุเปกฺขา เจสา ขีณาสวสฺส อุเปกฺขาสทิสา, น ปน ขีณาสวุเปกฺขา. ตตฺถ อุเปกฺขโก วิหเรยฺยาติ มชฺฌตฺตภาเว ิโต วิหเรยฺย. กฺวจนีติ กิสฺมิฺจิ อารมฺมเณ. กตฺถจีติ กิสฺมิฺจิ ปเทเส. กิฺจนติ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ปฺจสุ าเนสุ วิปสฺสนาว กถิตา. ตํ อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขุ กาตุํ สกฺโกติ, าณวา ปฺุตฺตโร พหุสฺสุตสมโณปิ กาตุํ สกฺโกติ. โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน กาตุํ สกฺโกนฺติเยว, ขีณาสเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ปฺจมํ อุตฺตานเมว.
๖. มิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๔๖. ฉฏฺเ กมฺมนฺตํ กาเรตีติ เขตฺตาทิกมฺมนฺตํ กาเรติ. อธิกรณํ อาทิยตีติ จตฺตาริ อธิกรณานิ อาทิยติ. ปาโมกฺเขสุ ภิกฺขูสูติ ทิสาปาโมกฺเขสุ ภิกฺขูสุ. ปฏิวิรุทฺโธ ¶ โหตีติ ปจฺจนีกคฺคาหิตาย วิรุทฺโธ โหติ. อนวตฺถจาริกนฺติ อนวตฺถานจาริกํ.
๗. อสปฺปุริสทานสุตฺตวณฺณนา
๑๔๗. สตฺตเม ¶ ¶ อสกฺกจฺจํ เทตีติ น สกฺกริตฺวา สุจึ กตฺวา เทติ. อจิตฺตีกตฺวา เทตีติ อจิตฺตีกาเรน อคารววเสน เทติ. อปวิทฺธํ เทตีติ น นิรนฺตรํ เทติ, อถ วา ฉฑฺเฑตุกาโม วิย เทติ. อนาคมนทิฏฺิโก เทตีติ กตสฺส นาม ผลํ อาคมิสฺสตีติ น เอวํ อาคมนทิฏฺึ น อุปฺปาเทตฺวา เทติ.
สุกฺกปกฺเข จิตฺตีกตฺวา เทตีติ เทยฺยธมฺเม จ ทกฺขิเณยฺเยสุ จ จิตฺตีการํ อุปฏฺเปตฺวา เทติ. ตตฺถ เทยฺยธมฺมํ ปณีตํ โอชวนฺตํ กตฺวา เทนฺโต เทยฺยธมฺเม จิตฺตีการํ อุปฏฺเปติ นาม. ปุคฺคลํ วิจินิตฺวา เทนฺโต ทกฺขิเณยฺเยสุ จิตฺตีการํ อุปฏฺเปติ นาม. สหตฺถา เทตีติ อาณตฺติยา ปรหตฺเถน อทตฺวา ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร วิจรนฺเตน เม หตฺถปาทานํ อลทฺธกาลสฺส ปมาณํ นาม นตฺถิ, วฏฺฏโมกฺขํ ภวนิสฺสรณํ กริสฺสามี’’ติ สหตฺเถเนว เทติ. อาคมนทิฏฺิโกติ ‘‘อนาคตภวสฺส ปจฺจโย ภวิสฺสตี’’ติ กมฺมฺจ วิปากฺจ สทฺทหิตฺวา เทตีติ.
๘. สปฺปุริสทานสุตฺตวณฺณนา
๑๔๘. อฏฺเม สทฺธายาติ ทานฺจ ทานผลฺจ สทฺทหิตฺวา. กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน. อนคฺคหิตจิตฺโตติ อคฺคหิตจิตฺโต มุตฺตจาโค หุตฺวา. อนุปหจฺจาติ อนุปฆาเตตฺวา คุเณ อมกฺเขตฺวา. กาลาคตา จสฺส อตฺถา ปจุรา โหนฺตีติ อตฺถา อาคจฺฉมานา วโยวุฑฺฒกาเล ¶ อนาคนฺตฺวา ยุตฺตปฺปตฺตกาเล ปมวยสฺมึเยว อาคจฺฉนฺติ เจว พหู จ โหนฺติ.
๙. ปมสมยวิมุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๔๙. นวเม สมยวิมุตฺตสฺสาติ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณเยว วิกฺขมฺภิเตหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา สมยวิมุตฺติสงฺขาตาย โลกิยวิมุตฺติยา วิมุตฺตจิตฺตสฺส. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมว.
ติกณฺฑกีวคฺโค ปฺจโม.
ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๔. จตุตฺถปณฺณาสกํ