📜
(๑๗) ๒. อาฆาตวคฺโค
๑. ปมอาฆาตปฏิวินยสุตฺตวณฺณนา
๑๖๑. ทุติยสฺส ¶ ปเม อาฆาตํ ปฏิวิเนนฺติ วูปสเมนฺตีติ อาฆาตปฏิวินยา. ยตฺถ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน อาฆาโต สพฺพโส ปฏิวิเนตพฺโพติ ยตฺถ อารมฺมเณ ภิกฺขุโน อาฆาโต อุปฺปนฺโน โหติ, ตตฺถ โส สพฺโพ อิเมหิ ปฺจหิ ปฏิวิโนเทตพฺโพติ อตฺโถ. เมตฺตา ตสฺมึ ปุคฺคเล ภาเวตพฺพาติ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน เมตฺตา ภาเวตพฺพา. กรุณายปิ เอเสว นโย. อุเปกฺขา ปน จตุกฺกปฺจกชฺฌานวเสน ภาเวตพฺพา. ยสฺมา ปน ยํ ปุคฺคลํ ปสฺสโต จิตฺตํ น นิพฺพาติ, ตสฺมึ มุทิตา น สณฺหติ, ตสฺมา สา น วุตฺตา. อสติอมนสิกาโรติ ยถา โส ปุคฺคโล น อุปฏฺาติ, กุฏฺฏาทีหิ อนฺตริโต วิย โหติ, เอวํ ตสฺมึ อสติอมนสิกาโร อาปชฺชิตพฺโพ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
๒. ทุติยอาฆาตปฏิวินยสุตฺตวณฺณนา
๑๖๒. ทุติเย อาฆาโต เอเตสุ ปฏิวิเนตพฺโพติ อาฆาตปฏิวินยา ¶ . อาฆาโต เอเตหิ ปฏิวิเนตพฺโพติปิ อาฆาตปฏิวินยา. ปฏิวินโยติ หิ ปฏิวินยวตฺถูนมฺปิ ปฏิวินยการณานมฺปิ เอตํ อธิวจนํ, ตทุภยมฺปิ อิธ วฏฺฏติ. ปฺจ หิ ปุคฺคลา ปฏิวินยวตฺถู โหนฺติ ปฺจหิ อุปมาหิ ปฺจ ปฏิปตฺติโย ปฏิวินยการณานิ. ลภติ จ กาเลน กาลํ เจตโส ¶ วิวรํ เจตโส ปสาทนฺติ กาเล กาเล สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อุปฺปนฺโนกาสสงฺขาตํ วิวรฺเจว สทฺธาสมฺปนฺนภาวสงฺขาตํ ปสาทฺจ ลภติ.
รถิยายาติ อนฺตรวีถิยํ. นนฺตกนฺติ ปิโลติกขณฺฑํ. นิคฺคเหตฺวาติ อกฺกมิตฺวา. โย ตตฺถ สาโรติ ยํ ตตฺถ ถิรฏฺานํ. ตํ ปริปาเตตฺวาติ ตํ ลฺุจิตฺวา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ปํสุกูลิโก วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, รถิยาย นนฺตกํ วิย เวริปุคฺคโล, ทุพฺพลฏฺานํ วิย อปริสุทฺธกายสมาจารตา, ถิรฏฺานํ วิย ปริสุทฺธวจีสมาจารตา, ทุพฺพลฏฺานํ ฉฑฺเฑตฺวา ถิรฏฺานํ อาทาย คนฺตฺวา สิพฺพิตฺวา รชิตฺวา ปารุปิตฺวา ¶ วิจรณกาโล วิย อปริสุทฺธกายสมาจารตํ อมนสิกตฺวา ปริสุทฺธวจีสมาจารตํ มนสิกตฺวา เวริมฺหิ จิตฺตุปฺปาทํ นิพฺพาเปตฺวา ผาสุวิหารกาโล ทฏฺพฺโพ.
เสวาลปณกปริโยนทฺธาติ เสวาเลน จ อุทกปปฺปฏเกน จ ปฏิจฺฉนฺนา. ฆมฺมปเรโตติ ฆมฺเมน อนุคโต. กิลนฺโตติ ¶ มคฺคกิลนฺโต. ตสิโตติ ตณฺหาภิภูโต. ปิปาสิโตติ ปานียํ ปาตุกาโม. อปวิยูหิตฺวาติ อปเนตฺวา. ปิวิตฺวาติ ปสนฺนอุทกํ ปิวิตฺวา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ฆมฺมาภิตตฺโต ปุริโส วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, เสวาลปณกํ วิย อปริสุทฺธวจีสมาจารตา, ปสนฺนอุทกํ วิย ปริสุทฺธกายสมาจารตา, เสวาลปณกํ อปพฺยูหิตฺวา ปสนฺโนทกํ ปิวิตฺวา คมนํ วิย อปริสุทฺธวจีสมาจารตํ อมนสิกตฺวา ปริสุทฺธกายสมาจารตํ มนสิกตฺวา เวริมฺหิ จิตฺตุปฺปาทํ นิพฺพาเปตฺวา ผาสุวิหารกาโล ทฏฺพฺโพ.
โขเภสฺสามีติ จาเลสฺสามิ. โลเฬสฺสามีติ อากุลํ กริสฺสามิ. อเปยฺยมฺปิ ตํ กริสฺสามีติ ปิวิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กริสฺสามิ. จตุกฺกุณฺฑิโกติ ชาณูหิ จ หตฺเถหิ จ ภูมิยํ ปติฏฺาเนน จตุกฺกุณฺฑิโก หุตฺวา. โคปีตกํ ปิวิตฺวาติ คาวิโย วิย มุเขน อากฑฺเฒนฺโต ปิวิตฺวา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ฆมฺมาภิตตฺโต ปุริโส วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, โคปทํ วิย เวริปุคฺคโล, โคปเท ปริตฺตอุทกํ วิย ตสฺสพฺภนฺตเร ปริตฺตคุโณ, จตุกฺกุณฺฑิกสฺส โคปีตกํ ปิวิตฺวา ปกฺกมนํ วิย ตสฺส อปริสุทฺธกายวจีสมาจารตํ อมนสิกตฺวา ยํ โส กาเลน กาลํ ¶ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย เจตโส วิวรปฺปสาทสงฺขาตํ ปีติปาโมชฺชํ ลภติ, ตํ มนสิกตฺวา จิตฺตุปฺปาทนิพฺพาปนํ เวทิตพฺพํ.
อาพาธิโกติ ¶ อิริยาปถภฺชนเกน วิสภาคาพาเธน อาพาธิโก. ปุรโตปิสฺสาติ ปุรโตปิ ภเวยฺย. อนยพฺยสนนฺติ อวฑฺฒิวินาสํ. เอวเมว โขติ เอตฺถ โส อนาถคิลาโน วิย สพฺพกณฺหธมฺมสมนฺนาคโต ปุคฺคโล, อทฺธานมคฺโค วิย อนมตคฺคสํสาโร, ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คามานํ ทูรภาโว วิย นิพฺพานสฺส ทูรภาโว, สปฺปายโภชนานํ อลาโภ วิย สามฺผลโภชนานํ อลาโภ, สปฺปายเภสชฺชานํ อลาโภ ¶ วิย สมถวิปสฺสนานํ อภาโว, ปติรูปอุปฏฺากานํ อลาโภ วิย โอวาทานุสาสนีหิ กิเลสติกิจฺฉกานํ อภาโว, คามนฺตนายกสฺส อลาโภ วิย นิพฺพานสมฺปาปกสฺส ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกสฺส วา อลทฺธภาโว, อฺตรสฺส ปุริสสฺส ทิสฺวา การฺุุปฏฺานํ วิย ตสฺมึ ปุคฺคเล เมตฺตาวิหาริกสฺส การฺุํ อุปฺปาเทตฺวา จิตฺตนิพฺพาปนํ เวทิตพฺพํ.
อจฺโฉทกาติ ปสนฺโนทกา. สาโตทกาติ มธุโรทกา. สีโตทกาติ ตนุสีตสลิลา. เสตกาติ อูมิภิชฺชนฏฺาเนสุ เสตวณฺณา. สุปติตฺถาติ สมติตฺถา. เอวเมว โขติ เอตฺถ ฆมฺมาภิตตฺโต ปุริโส วิย เมตฺตาวิหารี ทฏฺพฺโพ, สา โปกฺขรณี วิย ปริสุทฺธสพฺพทฺวาโร ปุริโส, นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา รุกฺขจฺฉายาย นิปชฺชิตฺวา ยถากามํ คมนํ วิย เตสุ ทฺวาเรสุ ¶ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตนิพฺพาปนํ เวทิตพฺพํ. ตติยจตุตฺถานิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
๕. ปฺหปุจฺฉาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๕. ปฺจเม ปริภวนฺติ ปริภวนฺโต, เอวํ ปริภวิสฺสามีติ ปริภวนตฺถาย ปุจฺฉตีติ อตฺโถ. อฺาตุกาโมติ ชานิตุกาโม หุตฺวา.
๖. นิโรธสุตฺตวณฺณนา
๑๖๖. ฉฏฺเ อตฺเถตํ านนฺติ อตฺถิ เอตํ การณํ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม อฺํ อาราเธยฺยาติ โน เจ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย. กพฬีการาหารภกฺขานํ เทวานนฺติ กามาวจรเทวานํ. อฺตรํ มโนมยํ กายนฺติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ อฺตรํ สุทฺธาวาสพฺรหฺมกายํ. อุทายีติ ลาฬุทายี. โส หิ ‘‘มโนมย’’นฺติ สุตฺวา ‘‘อารุปฺเป น ภวิตพฺพ’’นฺติ ¶ ปฏิพาหิ. เถโร ‘‘สาริปุตฺโต กึ ชานาติ, ยสฺส สมฺมุขา เอวํ ภิกฺขู วจนํ ปฏิกฺโกสนฺตี’’ติ เอวํ พาลานํ ลทฺธิอุปฺปตฺติปฏิพาหนตฺถํ ตํ วจนํ อนธิวาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.
อตฺถิ นามาติ อมริสนตฺเถ นิปาโต. เตเนว เจตฺถ ‘‘อชฺฌุเปกฺขิสฺสถา’’ติ อนาคตวจนํ กตํ. อยฺเหตฺถตฺโถ – อานนฺท, ตุมฺเห เถรํ ¶ ภิกฺขุํ วิเหิยมานํ อชฺฌุเปกฺขถ, น โว เอตํ มริสยามิ น สหามิ นาธิวาเสมีติ. กสฺมา ปน ภควา อานนฺทเถรํเยว เอวมาหาติ? ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตา. ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส หิ เอวํ วทนฺโต ปฏิพาหิตุํ ภาโร. อปิเจส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปิยสหาโย, เตนาปิสฺส เอส ภาโร. ตตฺถ กิฺจาปิ ภควา ¶ อานนฺทตฺเถรํ ครหนฺโต เอวมาห, น ปเนสา ตสฺเสว ครหา, สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสํเยว ครหาติ เวทิตพฺพา. วิหารนฺติ คนฺธกุฏึ.
อนจฺฉริยนฺติ น อจฺฉริยํ. ยถาติ การณวจนํ. อายสฺมนฺตํเยเวตฺถ อุปวานํ ปฏิภาเสยฺยาติ เอตฺถ ภควตา จ เอวํ เอตเทว การณํ อารพฺภ อุทาหเฏ อายสฺมโตเยว อุปวานสฺส ปฏิวจนํ ปฏิภาตุ อุปฏฺาตูติ ทีเปติ. สารชฺชํ โอกฺกนฺตนฺติ โทมนสฺสํ อนุปวิฏฺํ. สีลวาติอาทีหิ ขีณาสวสีลาทีนิเยว กถิตานิ. ขณฺฑิจฺเจนาติอาทีนิ สกฺการาทีนํ การณปุจฺฉาวเสน วุตฺตานิ. กึ ขณฺฑิจฺจาทีหิ การเณหิ ตํ ตํ สพฺรหฺมจารึ สกฺกเรยฺยุนฺติ อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย.
๗. โจทนาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๗. สตฺตเม โจทเกนาติ วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฺปฏิกฺเขโป สามีจิปฺปฏิกฺเขโปติ จตูหิ โจทนาวตฺถูหิ โจทยมาเนน. กาเลน วกฺขามิ โน อกาเลนาติ เอตฺถ จุทิตกสฺส กาโล กถิโต, น โจทกสฺส. ปรํ โจเทนฺเตน หิ ปริสมชฺเฌ วา อุโปสถปวารณคฺเค วา อาสนสาลาโภชนสาลาทีสุ วา น โจเทตพฺโพ, ทิวาฏฺาเน นิสินฺนกาเล ‘‘กโรตายสฺมา โอกาสํ, อหํ อายสฺมนฺตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทตพฺโพ. ปุคฺคลํ ปน อุปปริกฺขิตฺวา โย โลลปุคฺคโล อภูตํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อยสํ อาโรเปติ, โส โอกาสกมฺมํ วินาปิ โจเทตพฺโพ. ภูเตนาติ ¶ ตจฺเฉน สภาเวน. สณฺเหนาติ มฏฺเน มุทุเกน. อตฺถสํหิเตนาติ ¶ อตฺถกามตาย หิตกามตาย อุเปเตน. อวิปฺปฏิสาโร อุปทหาตพฺโพติ อมงฺกุภาโว อุปเนตพฺโพ. อลํ ¶ เต อวิปฺปฏิสารายาติ ยุตฺตํ เต อมงฺกุภาวาย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อฏฺมํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมว.
๙. ขิปฺปนิสนฺติสุตฺตวณฺณนา
๑๖๙. นวเม ขิปฺปํ นิสามยติ อุปธาเรตีติ ขิปฺปนิสนฺติ. สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาตีติ สุคฺคหิตคฺคาหี. อตฺถกุสโลติ อฏฺกถาย เฉโก. ธมฺมกุสโลติ ปาฬิยํ เฉโก. นิรุตฺติกุสโลติ นิรุตฺติวจเนสุ เฉโก. พฺยฺชนกุสโลติ อกฺขรปฺปเภเท เฉโก. ปุพฺพาปรกุสโลติ อตฺถปุพฺพาปรํ, ธมฺมปุพฺพาปรํ, อกฺขรปุพฺพาปรํ, พฺยฺชนปุพฺพาปรํ, อนุสนฺธิปุพฺพาปรนฺติ อิมสฺมึ ปฺจวิเธ ปุพฺพาปเร เฉโก. ตตฺถ อตฺถปุพฺพาปรกุสโลติ เหฏฺา อตฺเถน อุปริ อตฺถํ ชานาติ, อุปริ อตฺเถน เหฏฺา อตฺถํ ชานาติ. กถํ? โส หิ เหฏฺา อตฺถํ เปตฺวา อุปริ อตฺเถ วุตฺเต ‘‘เหฏฺา อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. อุปริ อตฺถํ เปตฺวา เหฏฺา อตฺเถ วุตฺเตปิ ‘‘อุปริ อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. อุภโต เปตฺวา มชฺเฌ อตฺเถ วุตฺเต ‘‘อุภโต อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. มชฺเฌ อตฺถํ เปตฺวา อุภโตภาเคสุ อตฺเถ วุตฺเต ‘‘มชฺเฌ อตฺโถ อตฺถี’’ติ ชานาติ. ธมฺมปุพฺพาปราทีสุปิ เอเสว นโย. อนุสนฺธิปุพฺพาปเร ปน สีลํ อาทึ กตฺวา อารทฺเธ สุตฺตนฺเต มตฺถเก ฉสุ อภิฺาสุ ¶ อาคตาสุ ‘‘ยถานุสนฺธึ ยถานุปริจฺเฉทํ สุตฺตนฺโต คโต’’ติ ชานาติ. ทิฏฺิวเสน อารทฺเธ อุปริ สจฺเจสุ อาคเตสุปิ ‘‘ยถานุสนฺธินา คโต’’ติ ชานาติ. กลหภณฺฑนวเสน อารทฺเธ อุปริ สารณียธมฺเมสุ อาคเตสุปิ, ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถาวเสน อารทฺเธ อุปริ ทสกถาวตฺถูสุ (อ. นิ. ๑๐.๖๙; อุทา.๓๑) อาคเตสุปิ ‘‘ยถานุสนฺธินา คโต’’ติ ชานาตีติ.
๑๐. ภทฺทชิสุตฺตวณฺณนา
๑๗๐. ทสเม อภิภูติ อภิภวิตฺวา ิโต เชฏฺโก. อนภิภูโตติ อฺเหิ อนภิภูโต. อฺทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโต. ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย. วสวตฺตีติ สพฺพํ ชนํ วเส วตฺเตติ. ยถา ปสฺสโตติ อิฏฺารมฺมณํ วา โหตุ อนิฏฺารมฺมณํ วา ¶ , เยนากาเรน ตํ ปสฺสนฺตสฺส. อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ อนนฺตราเยว อรหตฺตํ ¶ อุปฺปชฺชติ. ยถา สุณโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อถ วา ยํ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิรนฺตรเมว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตํ ตสฺส อรหตฺตํ จกฺขุวิฺาณานนฺตรํ นาม โหติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – อิทํ ทสฺสนานํ อคฺคนฺติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.
ยถา สุขิตสฺสาติ เยน มคฺคสุเขน สุขิตสฺส. อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ สมนนฺตรเมว อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ สุขานํ อคฺคนฺติ อิทํ มคฺคสุขํ สุขานํ อุตฺตมํ. ยถา สฺิสฺสาติ อิธาปิ มคฺคสฺาว อธิปฺเปตา. ยถา ภูตสฺสาติ ยสฺมึ ภเว ยสฺมึ อตฺตภาเว ิตสฺส. อนนฺตราติ ¶ อนนฺตราเยน อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ภวานํ อคฺคนฺติ อยํ ปจฺฉิโม อตฺตภาโว ภวานํ อคฺคํ นาม. อถ วา ยถา ภูตสฺสาติ เยหิ ขนฺเธหิ มคฺคกฺขเณ ภูตสฺส วิชฺชมานสฺส. อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ มคฺคานนฺตรเมว ผลํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ภวานํ อคฺคนฺติ อิทํ มคฺคกฺขเณ ขนฺธปฺจกํ ภวานํ อคฺคํ นามาติ.
อาฆาตวคฺโค ทุติโย.