📜
๔. สุมนวคฺโค
๑. สุมนสุตฺตวณฺณนา
๓๑. จตุตฺถสฺส ¶ ปเม สุมนา ราชกุมารีติ มหาสกฺการํ กตฺวา ปตฺถนํ ปตฺเถตฺวา เอวํ ลทฺธนามา ราชกฺา. วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธกาลสฺมึ หิ นาคเรสุ ‘‘ยุทฺธมฺปิ กตฺวา สตฺถารํ อมฺหากํ คณฺหิสฺสามา’’ติ เสนาปตึ นิสฺสาย พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ลภิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปฺุานิ กาตุํ อารทฺเธสุ สพฺพปมทิวโส เสนาปติสฺส วาโร อโหสิ. ตสฺมึ ทิวเส เสนาปติ มหาทานํ สชฺเชตฺวา ‘‘อชฺช ยถา อฺโ โกจิ เอกภิกฺขมฺปิ น เทติ, เอวํ รกฺขถา’’ติ สมนฺตา ปุริเส เปสิ. ตํทิวสํ เสฏฺิภริยา โรทมานา ปฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ กีฬิตฺวา อาคตํ ธีตรํ อาห – ‘‘สเจ, อมฺม, ตว ปิตา ชีเวยฺย, อชฺชาหํ ปมํ ทสพลํ โภเชยฺย’’นฺติ. สา ตํ อาห – ‘‘อมฺม, มา จินฺตยิ, อหํ ตถา กริสฺสามิ, ยถา พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ อมฺหากํ ปมํ ภิกฺขํ ภฺุชิสฺสตี’’ติ. ตโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา นิรุทกปายาสํ ปูเรตฺวา สปฺปิมธุสกฺขราทีหิ ¶ อภิสงฺขริตฺวา อฺิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา ตํ สุมนมาลาคุเฬหิ ปริกฺขิปิตฺวา มาลาคุฬสทิสํ กตฺวา ภควโต คามํ ปวิสนเวลาย สยเมว อุกฺขิปิตฺวา ธาติคณปริวุตา ฆรา นิกฺขมิ.
อนฺตรามคฺเค ¶ เสนาปติโน อุปฏฺากา, ‘‘อมฺม, มา อิโต อาคมา’’ติ วทนฺติ. มหาปฺุา นาม มนาปกถา โหนฺติ, น จ เตสํ ปุนปฺปุนํ ภณนฺตานํ กถา ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา โหติ. สา ‘‘จูฬปิต, มหาปิต, มาตุล, กิสฺส ตุมฺเห คนฺตุํ น เทถา’’ติ อาห. เสนาปตินา ‘‘อฺสฺส กสฺสจิ ขาทนียํ โภชนียํ มา เทถา’’ติ ปิตมฺห, อมฺมาติ. กึ ปน มม หตฺเถ ขาทนียํ โภชนียํ ปสฺสถาติ? มาลาคุฬํ ปสฺสามาติ. กึ ตุมฺหากํ เสนาปติ มาลาปูชมฺปิ กาตุํ น เทตีติ? เทติ, อมฺมาติ. เตน หิ อเปถาติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มาลาคุฬํ คณฺหถ ภควา’’ติ อาห. ภควา เอกํ เสนาปติสฺส อุปฏฺากํ โอโลเกตฺวา มาลาคุฬํ คณฺหาเปสิ. สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภวาภวาภินิพฺพตฺติยํ เม สติ ปริตสฺสนชีวิตํ นาม มา โหตุ, อยํ สุมนมาลา วิย นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ปิยาว ¶ โหมิ, นาเมน จ สุมนาเยวา’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา สตฺถารา ‘‘สุขินี โหหี’’ติ วุตฺตา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
ภควาปิ เสนาปติสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. เสนาปติ ยาคุํ คเหตฺวา อุปคฺฉิ, สตฺถา หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. นิสินฺโน, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆติ ¶ . อตฺถิ โน เอโก อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑปาโต ลทฺโธติ? มาลํ อปเนตฺวา ปิณฺฑปาตํ อทฺทส. จูฬุปฏฺาโก อาห – ‘‘สามิ มาลาติ มํ วตฺวา มาตุคาโม วฺเจสี’’ติ. ปายาโส ภควนฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺพภิกฺขูนํ ปโหสิ. เสนาปติ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อทาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกามิ. เสนาปติ ‘‘กา นาม สา ปิณฺฑปาตมทาสี’’ติ ปุจฺฉิ. เสฏฺิธีตา สามีติ. สปฺปฺา อิตฺถี, เอวรูปาย ฆเร วสนฺติยา ปุริสสฺส สคฺคสมฺปตฺติ นาม น ทุลฺลภาติ กํ อาเนตฺวา เชฏฺกฏฺาเน เปสิ?
สา ปิตุเคเห จ เสนาปติเคเห จ ธนํ คเหตฺวา ยาวตายุกํ ตถาคตสฺส ทานํ ทตฺวา ปฺุานิ กริตฺวา ตโต จุตา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. นิพฺพตฺตกฺขเณเยว ชาณุปฺปมาเณน โอธินา สกลํ เทวโลกํ ปริปูรยมานํ สุมนวสฺสํ วสฺสิ. เทวตา ‘‘อยํ อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคตา’’ติ ‘‘สุมนา เทวธีตา’’ตฺเววสฺสา นามํ อกํสุ. สา เอกนวุติกปฺเป เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน อวิชหิตสุมนวสฺสา ‘‘สุมนา สุมนา’’ตฺเวว นามา อโหสิ. อิมสฺมึ ปน กาเล โกสลรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตาปิ ปฺจสตา กุมาริกา ตํทิวสฺเว ตสฺมึ ตสฺมึ กุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ¶ เอกทิวเสเยว สพฺพา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมึสุ. ตํขณํเยว ชาณุปฺปมาเณน โอธินา สุมนวสฺสํ วสฺสิ. ตํ ทิสฺวา ราชา ‘‘ปุพฺเพ กตาภินีหารา เอสา ภวิสฺสตี’’ติ ¶ ตุฏฺมานโส ‘‘ธีตา เม อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคตา’’ติ สุมนาตฺเววสฺสา นามํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ ธีตา น เอกิกาว นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ นครํ วิจินาเปนฺโต ‘ปฺจ ทาริกาสตานิ ชาตานี’’ติ สุตฺวา สพฺพา อตฺตนาว โปสาเปสิ. มาเส มาเส สมฺปเต ‘‘อาเนตฺวา มม ธีตุ ทสฺเสถา’’ติ อาห. เอวเมสา มหาสกฺการํ กตฺวา ปตฺถนํ ปตฺเถตฺวา เอวํลทฺธนามาติ เวทิตพฺพา.
ตสฺสา ¶ สตฺตวสฺสิกกาเล อนาถปิณฺฑิเกน วิหารํ นิฏฺาเปตฺวา ตถาคตสฺส ทูเต เปสิเต สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร สาวตฺถึ อคมาสิ. อนาถปิณฺฑิโก คนฺตฺวา ราชานํ เอวมาห – ‘‘มหาราช, สตฺถุ อิธาคมนํ อมฺหากมฺปิ มงฺคลํ ตุมฺหากมฺปิ มงฺคลเมว, สุมนํ ราชกุมารึ ปฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณฆเฏ จ คนฺธมาลาทีนิ จ คาหาเปตฺวา ทสพลสฺส ปจฺจุคฺคมนํ เปเสถา’’ติ. ราชา ‘‘สาธุ มหาเสฏฺี’’ติ ตถา อกาสิ. สาปิ รฺา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺสา ธมฺมํ เทเสสิ. สา ปฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. อฺานิปิ ปฺจ ทาริกาสตานิ ปฺจ มาตุคามสตานิ ปฺจ อุปาสกสตานิ ตสฺมึเยว ขเณ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. เอวํ ตสฺมึ ทิวเส อนฺตรามคฺเคเยว ทฺเว โสตาปนฺนสหสฺสานิ ชาตานิ.
เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมีติ? ปฺหํ ปุจฺฉิตุกามตาย. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิร สหายกา ทฺเว ภิกฺขู อเหสุํ. เตสุ เอโก สารณียธมฺมํ ปูเรติ, เอโก ภตฺตคฺควตฺตํ. สารณียธมฺมปูรโก อิตรํ อาห – ‘‘อาวุโส, อทินฺนสฺส ผลํ นาม นตฺถิ, อตฺตนา ลทฺธํ ปเรสํ ทตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อิตโร ปน อาห – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ น ชานาสิ, เทยฺยธมฺมํ นาม วินิปาเตตุํ น ¶ วฏฺฏติ, อตฺตโน ยาปนมตฺตเมว คณฺหนฺเตน ภตฺตคฺควตฺตํ ปูเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เตสุ เอโกปิ เอกํ อตฺตโน โอวาเท โอตาเรตุํ นาสกฺขิ. ทฺเวปิ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปูเรตฺวา ตโต จุตา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ สารณียธมฺมปูรโก อิตรํ ปฺจหิ ธมฺเมหิ อธิคณฺหิ.
เอวํ เต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อิมสฺมึ กาเล สาวตฺถิยํ นิพฺพตฺตึสุ. สารณียธมฺมปูรโก โกสลรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ ¶ , อิตโร ตสฺสาเยว อุปฏฺากอิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. เต ทฺเวปิ ชนา เอกทิวเสเนว ชายึสุ. เต นามคฺคหณทิวเส นฺหาเปตฺวา สิริคพฺเภ นิปชฺชาเปตฺวา ทฺวินฺนมฺปิ มาตโร พหิ สกฺการํ สํวิทหึสุ. เตสุ สารณียธมฺมปูรโก อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา มหนฺตํ เสตจฺฉตฺตํ สุปฺตฺตํ สิริสยนํ อลงฺกตปฏิยตฺตฺจ นิเวสนํ ทิสฺวา ‘‘เอกสฺมึ ราชกุเล นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ อฺาสิ. โส ‘‘กึ ¶ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิธ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สารณียธมฺมนิสฺสนฺเทนา’’ติ ตฺวา ‘‘สหาโย เม กุหึ นุ โข นิพฺพตฺโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต นีจสยเน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ภตฺตคฺควตฺตํ ปูเรมีติ มม วจนํ น คณฺหิ, อิมสฺมึ อิทานิ ตํ าเน นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ‘‘สมฺม มม วจนํ นากาสี’’ติ อาห. อถ กึ ชาตนฺติ. ปสฺส มยฺหํ สมฺปตฺตึ, เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สิริสยเน นิปนฺโนสฺมิ, ตฺวํ นีจมฺเจ ถทฺธอตฺถรณมตฺเต นิปนฺโนสีติ. กึ ปน ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย มานํ กโรสิ, นนุ เวฬุสลากาหิ กตฺวา ปิโลติกาย ปลิเวิตํ สพฺพเมตํ ปถวีธาตุมตฺตเมวาติ?
สุมนา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘มม ภาติกานํ สนฺติเก โกจิ นตฺถี’’ติ เตสํ สมีปํ คจฺฉนฺตี ทฺวารํ นิสฺสาย ิตา ‘‘ธาตู’’ติ วจนํ ¶ สุตฺวา ‘‘อิทํ ธาตูติ วจนํ พหิทฺธา นตฺถิ. มม ภาติกา สมณเทวปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘สจาหํ ‘อิเม เอวํ กเถนฺตี’ติ มาตาปิตูนํ กเถสฺสามิ, ‘อมนุสฺสา เอเต’ติ นีหราเปสฺสนฺติ. อิทํ การณํ อฺสฺส อกเถตฺวา กงฺขจฺเฉทกํ ปุริสเหรฺิกํ มม ปิตรํ มหาโคตมทสพลํเยว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราสา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ทสพลสฺส อุปฏฺานํ คมิสฺสามี’’ติ อาห. ราชา ปฺจ รถสตานิ โยชาเปสิ. ชมฺพุทีปตลสฺมิฺหิ ติสฺโสว กุมาริโย ปิตูนํ สนฺติกา ปฺจ รถสตานิ ลภึสุ – พิมฺพิสารรฺโ ธีตา จุนฺที ราชกฺา, ธนฺจยสฺส เสฏฺิสฺส ธีตา วิสาขา, อยํ สุมนา ราชกฺาติ. สา คนฺธมาลํ อาทาย รเถ ิตา ปฺจรถสตปริวารา ‘‘อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.
อิธสฺสูติ อิธ ภเวยฺยุํ. เอโก ทายโกติ เอโก อตฺตนา ลทฺธลาภโต ปรสฺส ทตฺวา ปริภฺุชนโก สารณียธมฺมปูรโก. เอโก อทายโกติ เอโก อตฺตนา ลทฺธํ ปรสฺส อทตฺวา ปริภฺุชนโก ภตฺตคฺควตฺตปูรโก. เทวภูตานํ ปน เนสนฺติ เทวภูตานํ เอเตสํ. อธิคณฺหาตีติ อธิภวิตฺวา คณฺหาติ อชฺโฌตฺถรติ อติเสติ. อาธิปเตยฺเยนาติ เชฏฺกการเณน. อิเมหิ ปฺจหิ าเนหีติ เสสเทเว สกฺโก เทวราชา วิย อิเมหิ ปฺจหิ การเณหิ อธิคณฺหาติ. มานุสเกนาติอาทีสุ ¶ ¶ อายุนา มหากสฺสปตฺเถโร วิย พากุลตฺเถโร ¶ วิย อานนฺทตฺเถโร วิย จ, วณฺเณน มหาคติมฺพอภยตฺเถโร วิย ภณฺฑาคารอมจฺโจ วิย จ, สุเขน รฏฺปาลกุลปุตฺโต วิย โสณเสฏฺิปุตฺโต วิย ยสทารโก วิย จ, ยเสน ธมฺมาโสโก วิย, ตถา อาธิปจฺเจนาติ อิเมหิ ปฺจหิ การเณหิ อติเรโก เชฏฺโก โหติ.
ยาจิโตว พหุลนฺติ พากุลตฺเถร-สีวลิตฺเถร-อานนฺทตฺเถราทโย วิย ยาจิโตว พหุลํ จีวราทีนิ ปริภฺุชตีติ อิเมหิ การเณหิ อติเรโก โหติ เชฏฺโก. ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺตินฺติ ยํ เอกสฺส วิมุตฺติยา สทฺธึ อิตรสฺส วิมุตฺตึ อารพฺภ นานากรณํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตํ น วทามีติ อตฺโถ. สตฺตวสฺสิกทารโก วา หิ วิมุตฺตึ ปฏิวิชฺฌตุ วสฺสสติกตฺเถโร วา ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา, ปฏิวิทฺธโลกุตฺตรมคฺเค นานตฺตํ นาม นตฺถิ. อลเมวาติ ยุตฺตเมว. ยตฺร หิ นามาติ ยานิ นาม.
คจฺฉํ อากาสธาตุยาติ อากาเสน คจฺฉนฺโต. สทฺโธติ รตนตฺตยคุณานํ สทฺธาตา. ถนยนฺติ คชฺชนฺโต. วิชฺชุมาลีติ มาลาสทิสาย เมฆมุเข จรนฺติยา วิชฺชุลตาย สมนฺนาคโต. สตกฺกกูติ สตกูโฏ, อิโต จิโต จ อุฏฺิเตน วลาหกกูฏสเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ทสฺสนสมฺปนฺโนติ โสตาปนฺโน. โภคปริพฺยูฬฺโหติ อุทโกเฆน วิย ทานวเสน ทียมาเนหิ โภเคหิ ปริพฺยูฬฺโห, เทวโลกํ สมฺปาปิโตติ อตฺโถ. เปจฺจาติ ¶ ปรโลเก. สคฺเค ปโมทตีติ ยสฺมึ สคฺเค อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว โมทตีติ.
๒. จุนฺทีสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ทุติเย ปฺจหิ รถสเตหีติ ภุตฺตปาตราสา ปิตุ สนฺติกํ เปเสตฺวา ปฺจ รถสตานิ โยชาเปตฺวา เตหิ ปริวุตาติ อตฺโถ. อุปสงฺกมีติ ภาตรา สทฺธึ ปวตฺติตํ ปฺหสากจฺฉํ ปุจฺฉิสฺสามีติ คนฺธมาลจุณฺณาทีนิ อาทาย อุปสงฺกมิ. ยเทว โส โหตีติ ยทา เอว โส โหติ. อถ วา โย เอว โส โหติ. อริยกนฺตานิ สีลานีติ มคฺคผลสมฺปยุตฺตานิ ¶ สีลานิ. ตานิ หิ อริยานํ กนฺตานิ โหนฺติ, ภวนฺตเรปิ น ปริจฺจชนฺติ. เสสํ จตุกฺกนิปาเต อคฺคปฺปสาทสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๓. อุคฺคหสุตฺตวณฺณนา
๓๓. ตติเย ¶ ภทฺทิเยติ ภทฺทิยนคเร. ชาติยาวเนติ สยํชาเต อโรปิเต หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺเธ วนสณฺเฑ, ตํ นครํ อุปนิสฺสาย ตสฺมึ วเน วิหรตีติ อตฺโถ. อตฺตจตุตฺโถติ อตฺตนา จตุตฺโถ. กสฺมา ปเนส ภควนฺตํ อตฺตจตุตฺถํเยว นิมนฺเตสิ? เคเห กิรสฺส มงฺคลํ มหนฺตํ, ตตฺถ มหนฺเตน สํวิธาเนน พหู ¶ มนุสฺสา สนฺนิปติสฺสนฺติ. เต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสนฺเตน ทุสฺสงฺคหา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺตจตุตฺถํเยว นิมนฺเตสิ. อปิ จสฺส เอวมฺปิ อโหสิ – ‘‘ทหรกุมาริกาโย มหาภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ สตฺถริ โอวทนฺเต โอลีนมนา โอวาทํ คเหตุํ น สกฺกุเณยฺยุ’’นฺติ. อิมินาปิ การเณน อตฺตจตุตฺถเมว นิมนฺเตสิ. โอวทตุ ตาสํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต ภควา, เอตาสํ โอวทตุ, เอตา โอวทตูติ อตฺโถ. อุปโยคตฺถสฺมิฺหิ เอตํ สามิวจนํ. ยํ ตาสนฺติ ยํ โอวาทานุสาสนํ เอตาสํ. เอวฺจ ปน วตฺวา โส เสฏฺิ ‘‘อิมา มม สนฺติเก โอวาทํ คณฺหมานา หราเยยฺยุ’’นฺติ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ.
ภตฺตูติ สามิกสฺส. อนุกมฺปํ อุปาทายาติ อนุทฺทยํ ปฏิจฺจ. ปุพฺพุฏฺายินิโยติ สพฺพปมํ อุฏฺานสีลา. ปจฺฉานิปาตินิโยติ สพฺพปจฺฉา นิปชฺชนสีลา. อิตฺถิยา หิ ปมตรํ ภฺุชิตฺวา สยนํ อารุยฺห นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏติ, สพฺเพ ปน เคหปริชเน โภเชตฺวา อุปกรณภณฺฑํ สํวิธาย โครูปาทีนิ อาคตานาคตานิ ตฺวา สฺเว กตฺตพฺพกมฺมํ วิจาเรตฺวา กฺุจิกามุทฺทิกํ หตฺเถ กตฺวา สเจ โภชนํ อตฺถิ, ภฺุชิตฺวา, โน เจ อตฺถิ, อฺํ ปจาเปตฺวา สพฺเพ สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติ. นิปนฺนายปิ ยาว สูริยุคฺคมนา นิทฺทายิตุํ น วฏฺฏติ, สพฺพปมํ ปน อุฏฺาย ทาสกมฺมกเร ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิทฺจิทฺจ กมฺมํ กโรถา’’ติ กมฺมนฺตํ วิจาเรตฺวา เธนุโย ทุหาเปตฺวา สพฺพํ เคเห กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺตโน ปจฺจกฺขํเยว ¶ กาตุํ วฏฺฏติ ¶ . เอตมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ปุพฺพุฏฺายินิโย ปจฺฉานิปาตินิโย’’ติ อาห. ‘‘กึการปฏิสฺสาวินิโยติ กึ กโรม กึ กโรมา’’ติ มุขํ โอโลเกตฺวา วิจรณสีลา. มนาปจารินิโยติ มนาปํเยว กิริยํ กรณสีลา. ปิยวาทินิโยติ ปิยเมว วจนํ วาทนสีลา. ปูเชสฺสามาติ จตุปจฺจยปูชาย ปูชยิสฺสาม.
อพฺภาคเตติ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต. อาสโนทเกน ปฏิปูเชสฺสามาติ อาสเนน จ ปาทโธวนอุทเกน จ ปูชยิสฺสาม. เอตฺถ จ มาตาปิตูนํ เทวสิกํ สกฺกาโร กาตพฺโพ. สมณพฺราหฺมณานํ ¶ ปน อพฺภาคตานํ อาสนํ ทตฺวา ปาทโธวนฺจ ทาตพฺพํ, สกฺกาโร จ กาตพฺโพ.
อุณฺณาติ เอฬกโลมํ. ตตฺถ ทกฺขา ภวิสฺสามาติ เอฬกโลมานํ วิชฏนโธวนรชนเวณิกรณาทีสุ กปฺปาสสฺส จ วฏฺฏนปิสนโผฏนกนฺตนาทีสุ เฉกา ภวิสฺสาม. ตตฺรุปายายาติ ตสฺมึ อุณฺณากปฺปาสสํวิธาเน อุปายภูตาย ‘‘อิมสฺมึ กาเล อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอวํ ปวตฺตาย วีมํสาย สมนฺนาคตา. อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุนฺติ อตฺตนา กาตุมฺปิ ปเรหิ การาเปตุมฺปิ ยุตฺตา เจว สมตฺถา จ ภวิสฺสามาติ อตฺโถ.
กตฺจ กตโต ชานิสฺสาม, อกตฺจ อกตโตติ สกลทิวสํ อิทํ นาม กมฺมํ กตฺวา อาคตานํ, อุปฑฺฒทิวสํ อิทํ ¶ นาม กมฺมํ กตฺวา อาคตานํ, นิกฺกมฺมานํ เคเห นิสินฺนานํ อิทํ นาม ทาตฺุจ เอวฺจ กาตุํ วฏฺฏตีติ เอวํ ชานิสฺสาม. คิลานกานฺจ พลาพลนฺติ สเจ หิ คิลานกาเล เตสํ เภสชฺชโภชนาทีนิ ทตฺวา โรคํ ผาสุํ น กโรนฺติ, ‘‘อิเม อโรคกาเล อมฺเห ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กาเรนฺติ. คิลานกาเล อตฺถิ ภาวมฺปิ โน น ชานนฺตี’’ติ วิรตฺตรูปา ปจฺฉา กิจฺจานิ น กโรนฺติ, ทุกฺกฏานิ วา กโรนฺติ. ตสฺมา เนสํ พลาพลํ ตฺวา ทาตพฺพฺจ กาตพฺพฺจ ชานิสฺสามาติ เอวํ ตุมฺเหหิ สิกฺขิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ขาทนียํ โภชนียฺจสฺสาติ ขาทนียฺจ โภชนียฺจ อสฺส อนฺโตชนสฺส. ปจฺจํเสนาติ ปฏิลภิตพฺเพน อํเสน, อตฺตโน อตฺตโน ลทฺธพฺพโกฏฺาสานุรูเปนาติ อตฺโถ. สํวิภชิสฺสามาติ ทสฺสาม. สมฺปาเทสฺสามาติ สมฺปาทยิสฺสาม.
อธุตฺตีติ ¶ ปุริสธุตฺตสุราธุตฺตตาวเสน อธุตฺติโย. อเถนีติ อเถนิโย อโจริโย. อโสณฺฑีติ สุราโสณฺฑตาทิวเสน อโสณฺฑิโย.
เอวํ สุตฺตนฺตํ นิฏฺเปตฺวา อิทานิ คาถาหิ กูฏํ คณฺหนฺโต โย นํ ภรติ สพฺพทาติอาทิมาห. ตตฺถ ภรตีติ โปสติ ปฏิชคฺคติ. สพฺพกามหรนฺติ สพฺพกามททํ. โสตฺถีติ สุอิตฺถี. เอวํ วตฺตตีติ เอตฺตกํ วตฺตํ ปูเรตฺวา วตฺตติ. มนาปา นาม เต เทวาติ นิมฺมานรตี เทวา. เต หิ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ¶ รูปํ มาเปตฺวา อภิรมณโต นิมฺมานรตีติ จ มนาปาติ จ วุจฺจนฺตีติ.
๔. สีหเสนาปติสุตฺตวณฺณนา
๓๔. จตุตฺเถ ¶ สนฺทิฏฺิกนฺติ สามํ ปสฺสิตพฺพกํ. ทายโกติ ทานสูโร. น โส สทฺธามตฺตเกเนว ติฏฺติ, ปริจฺจชิตุมฺปิ สกฺโกตีติ อตฺโถ. ทานปตีติ ยํ ทานํ เทติ, ตสฺส ปติ หุตฺวา เทติ, น ทาโส, น สหาโย. โย หิ อตฺตนา มธุรํ ภฺุชติ, ปเรสํ อมธุรํ เทติ, โส ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทติ. โย ยํ อตฺตนา ภฺุชติ, ตเทว เทติ, โส สหาโย หุตฺวา เทติ. โย ปน อตฺตนา เยน เกนจิ ยาเปติ, ปเรสํ มธุรํ เทติ, โส ปติ เชฏฺโก สามี หุตฺวา เทติ. ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ทานปตี’’ติ.
อมงฺกุภูโตติ น นิตฺเตชภูโต. วิสารโทติ าณโสมนสฺสปฺปตฺโต. สหพฺยตํ คตาติ สหภาวํ เอกีภาวํ คตา. กตาวกาสาติ เยน กมฺเมน ตตฺถ อวกาโส โหติ, ตสฺส กตตฺตา กตาวกาสา. ตํ ปน ยสฺมา กุสลเมว โหติ, ตสฺมา กตกุสลาติ วุตฺตํ. โมทเรติ โมทนฺติ ปโมทนฺติ. อสิตสฺสาติ อนิสฺสิตสฺส ตถาคตสฺส. ตาทิโนติ ตาทิลกฺขณํ ปตฺตสฺส.
๕. ทานานิสํสสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ปฺจเม คิหิธมฺมา อนปคโต โหตีติ อขณฺฑปฺจสีโล โหติ. สตํ ธมฺมํ อนุกฺกมนฺติ สปฺปุริสานํ มหาปุริสานํ ธมฺมํ อนุกฺกมนฺโต ¶ . สนฺโต ¶ นํ ภชนฺตีติ สปฺปุริสา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกา เอตํ ภชนฺติ.
๖. กาลทานสุตฺตวณฺณนา
๓๖. ฉฏฺเ กาลทานานีติ ยุตฺตทานานิ, ปตฺตทานานิ อนุจฺฉวิกทานานีติ อตฺโถ. นวสสฺสานีติ อคฺคสสฺสานิ. นวผลานีติ อารามโต ปมุปฺปนฺนานิ อคฺคผลานิ. ปมํ สีลวนฺเตสุ ปติฏฺาเปตีติ ปมํ สีลวนฺตานํ ทตฺวา ปจฺฉา อตฺตนา ปริภฺุชติ. วทฺูติ ภาสิตฺู. กาเลน ทินฺนนฺติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน ทินฺนํ. อนุโมทนฺตีติ เอกมนฺเต ิตา อนุโมทนฺติ. เวยฺยาวจฺจนฺติ กาเยน เวยฺยาวฏิกกมฺมํ กโรนฺติ. อปฺปฏิวานจิตฺโตติ อนุกฺกณฺิตจิตฺโต. ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ ยสฺมึ าเน ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ, ตตฺถ ทเทยฺย.
๗. โภชนสุตฺตวณฺณนา
๓๗. สตฺตเม ¶ อายุํ เทตีติ อายุทานํ เทติ. วณฺณนฺติ สรีรวณฺณํ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํ. พลนฺติ สรีรถามํ. ปฏิภานนฺติ ยุตฺตมุตฺตปฺปฏิภานํ.
๘. สทฺธสุตฺตวณฺณนา
๓๘. อฏฺเม อนุกมฺปนฺตีติ อนุคฺคณฺหนฺติ. ขนฺธิมาว มหาทุโมติ ขนฺธสมฺปนฺโน มหารุกฺโข วิย. มโนรเม อายตเนติ รมณีเย สโมสรณฏฺาเน. ฉายํ ฉายตฺถิกา ยนฺตีติ ฉายาย อตฺถิกาว ฉายํ อุปคจฺฉนฺติ. นิวาตวุตฺตินฺติ นีจวุตฺตึ. อตฺถทฺธนฺติ โกธมานถทฺธตาย รหิตํ. โสรตนฺติ โสรจฺเจน สุจิสีเลน สมนฺนาคตํ. สขิลนฺติ สมฺโมทกํ.
๙. ปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๙. นวเม ภโต วา โน ภริสฺสตีติ อมฺเหหิ ถฺปายนหตฺถปาทวฑฺฒนาทีหิ ภโต ปฏิชคฺคิโต อมฺเห มหลฺลกกาเล ¶ หตฺถปาทโธวน-นฺหาปนยาคุภตฺตทานาทีหิ ภริสฺสติ. กิจฺจํ วา โน กริสฺสตีติ อตฺตโน กมฺมํ เปตฺวา อมฺหากํ ราชกุลาทีสุ อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ คนฺตฺวา กริสฺสติ ¶ . กุลวํโส จิรํ สฺสตีติ อมฺหากํ สนฺตกํ เขตฺตวตฺถุหิรฺสุวณฺณาทึ อวินาเสตฺวา รกฺขนฺเต ปุตฺเต กุลวํโส จิรํ สฺสติ, อมฺเหหิ วา ปวตฺติตานิ สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺเตสฺสติ, เอวมฺปิ โน กุลวํโส จิรํ สฺสติ. ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ กุลวํสานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อตฺตานํ ทายชฺชารหํ กโรนฺโต อมฺหากํ สนฺตกํ ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสติ. ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสตีติ ปตฺติทานํ กตฺวา ตติยทิวสโต ปฏฺาย ทานํ อนุปฺปทสฺสติ.
สนฺโต สปฺปุริสาติ อิมสฺมึ าเน มาตาปิตูสุ สมฺมา ปฏิปตฺติยา สนฺโต สปฺปุริสาติ เวทิตพฺพา. ปุพฺเพ กตมนุสฺสรนฺติ มาตาปิตูหิ ปมตรํ กตคุณํ อนุสฺสรนฺตา. โอวาทการีติ มาตาปิตูหิ ทินฺนสฺส โอวาทสฺส กตฺตา. ภตโปสีติ เยหิ ภโต, เตสํ โปสโก. ปสํสิโยติ ทิฏฺเว ธมฺเม มหาชเนน ปสํสิตพฺโพ โหติ.
๑๐. มหาสาลปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๐. ทสเม ¶ มหาสาลาติ มหารุกฺขา. สาขาปตฺตปลาเสน วฑฺฒนฺตีติ ขุทฺทกสาขาหิ จ ปตฺตสงฺขาเตน จ ปลาเสน วฑฺฒนฺติ. อรฺสฺมินฺติ อคามเก ปเทเส. พฺรหาวเนติ มหาวเน อฏวิยํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุมนวคฺโค จตุตฺโถ.