📜
๕. ธมฺมิกวคฺโค
๑. นาคสุตฺตวณฺณนา
๔๓. ปฺจมสฺส ¶ ปเม อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธินฺติ อิทํ ‘‘อายามานนฺทา’’ติ เถรํ อามนฺเตตฺวา คตตฺตา วุตฺตํ, สตฺถา ปน อนูเนหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ตตฺถ อคมาสีติ เวทิตพฺโพ. เตนุปสงฺกมีติ เตเหว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อุปสงฺกมิ. ปริสิฺจิตฺวาติ โวหารวจนเมตํ, นฺหายิตฺวาติ อตฺโถ. ปุพฺพาปยมาโนติ รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา อุตฺตราสงฺคจีวรํ ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถิมโลกธาตุํ อภิมุโข โวทกภาเวน คตฺตานิ ปุพฺพสทิสานิ กุรุมาโน อฏฺาสีติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ เตน เตน าเนน โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺถารํเยว ปริวาเรตฺวา อฏฺาสิ. อิติ ตสฺมึ สมเย ¶ อากาสโต ปตมานํ รตฺตสุวณฺณกุณฺฑลํ วิย สูริโย ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปฏิปชฺชิ, ปริสุทฺธรชตมณฺฑโล วิย ปาจีนโลกธาตุโต จนฺโท อพฺภุคฺคฺฉิ, มชฺฌฏฺาเนปิ ปฺจภิกฺขุสตปริวาโร สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย ¶ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุพฺพโกฏฺกนทีตีเร โลกํ อลงฺกุรุมาโน อฏฺาสิ.
เตน โข ปน สมเยน…เป… เสโต นาม นาโคติ เสตวณฺณตาย เอวํ ลทฺธนาโม หตฺถินาโค. มหาตูริยตาฬิตวาทิเตนาติ มหนฺเตน ตูริยตาฬิตวาทิเตน. ตตฺถ ปมํ สงฺฆฏฺฏนํ ตาฬิตํ นาม โหติ, ตโต ปรํ วาทิตํ. ชโนติ หตฺถิทสฺสนตฺถํ สนฺนิปติตมหาชโน. ทิสฺวา เอวมาหาติ องฺคปจฺจงฺคานิ ฆํสิตฺวา นฺหาเปตฺวา อุตฺตาเรตฺวา พหิตีเร เปตฺวา คตฺตานิ โวทกานิ กตฺวา หตฺถาลงฺกาเรน อลงฺกตํ ตํ มหานาคํ ทิสฺวา อิทํ ‘‘อภิรูโป วต, โภ’’ติ ปสํสาวจนมาห. กายุปปนฺโนติ สรีรสมฺปตฺติยา อุปปนฺโน, ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโคติ อตฺโถ. อายสฺมา อุทายีติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโร. เอตทโวจาติ ตํ มหาชนํ หตฺถิสฺส วณฺณํ ภณนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ชโน อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺตหตฺถิโน วณฺณํ กเถติ, น พุทฺธหตฺถิสฺส. อหํ ทานิ อิมินา หตฺถินาเคน อุปมํ กตฺวา พุทฺธนาคสฺส วณฺณํ ¶ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘หตฺถิเมว นุ โข, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ มหนฺตนฺติ อาโรหสมฺปนฺนํ. พฺรหนฺตนฺติ ปริณาหสมฺปนฺนํ. เอวมาหาติ เอวํ วทติ. อถ ภควา ยสฺมา อยํ นาคสทฺโท หตฺถิมฺหิเจว อสฺสโคณอุรครุกฺขมนุสฺเสสุ จาปิ ปวตฺตติ, ตสฺมา หตฺถิมฺปิ โขติอาทิมาห.
อาคุนฺติ ¶ ปาปกํ ลามกํ อกุสลธมฺมํ. ตมหํ นาโคติ พฺรูมีติ ตํ อหํ อิเมหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ทฺวาทสนฺนฺจ อกุสลจิตฺตานํ อกรณโต นาโคติ วทามิ. อยฺหิ น อาคุํ กโรตีติ อิมินา อตฺเถน นาโค. อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทามีติ อิมาหิ จตุสฏฺิปทาหิ โสฬสหิ คาถาหิ อนุโมทามิ อภินนฺทามิ.
มนุสฺสภูตนฺติ เทวาทิภาวํ อนุปคนฺตฺวา มนุสฺสเมว ภูตํ. อตฺตทนฺตนฺติ อตฺตนาเยว ทนฺตํ, น อฺเหิ ทมถํ อุปนีตํ. ภควา หิ อตฺตนา อุปฺปาทิเตเนว มคฺคทมเถน จกฺขุโตปิ ทนฺโต, โสตโตปิ, ฆานโตปิ, ชิวฺหาโตปิ, กายโตปิ, มนโตปีติ อิเมสุ ฉสุ าเนสุ ทนฺโต สนฺโต นิพฺพุโต ปรินิพฺพุโต. เตนาห – ‘‘อตฺตทนฺต’’นฺติ. สมาหิตนฺติ ทุวิเธนาปิ สมาธินา สมาหิตํ. ¶ อิริยมานนฺติ วิหรมานํ. พฺรหฺมปเถติ เสฏฺปเถ, อมตปเถ, นิพฺพานปเถ. จิตฺตสฺสูปสเม รตนฺติ ปมชฺฌาเนน ปฺจ นีวรณานิ วูปสเมตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจาเร, ตติยชฺฌาเนน ปีตึ, จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ วูปสเมตฺวา ตสฺมึ จิตฺตสฺสูปสเม รตํ อภิรตํ.
นมสฺสนฺตีติ กาเยน นมสฺสนฺติ, วาจาย นมสฺสนฺติ, มนสา นมสฺสนฺติ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา นมสฺสนฺติ, สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ. สพฺพธมฺมานปารคุนฺติ สพฺเพสํ ขนฺธายตนธาตุธมฺมานํ อภิฺาปารคู, ปริฺาปารคู, ปหานปารคู, ภาวนาปารคู, สจฺฉิกิริยาปารคู, สมาปตฺติปารคูติ ฉพฺพิเธน ปารคมเนน ปารคตํ ปารปฺปตฺตํ มตฺถกปฺปตฺตํ. เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ ทุกฺขปฺปตฺตา สุพฺรหฺมเทวปุตฺตาทโย ¶ สุขปฺปตฺตา จ สพฺเพว ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิโน เทวาปิ ตุมฺเห นมสฺสนฺติ. อิติ เม อรหโต สุตนฺติ อิติ มยา จตูหิ การเณหิ อรหาติ ลทฺธโวหารานํ ตุมฺหากํเยว สนฺติเก สุตนฺติ ทีเปติ.
สพฺพสํโยชนาตีตนฺติ ¶ สพฺพานิ ทสวิธสํโยชนานิ อติกฺกนฺตํ. วนา นิพฺพนมาคตนฺติ กิเลสวนโต นิพฺพนํ กิเลสวนรหิตํ นิพฺพานํ อาคตํ สมฺปตฺตํ. กาเมหิ เนกฺขมฺมรตนฺติ ทุวิเธหิ กาเมหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปพฺพชฺชา อฏฺ สมาปตฺติโย จตฺตาโร จ อริยมคฺคา กาเมหิ เนกฺขมฺมํ นาม, ตตฺถ รตํ อภิรตํ. มุตฺตํ เสลาว กฺจนนฺติ เสลธาตุโต มุตฺตํ กฺจนสทิสํ.
สพฺเพ อจฺจรุจีติ สพฺพสตฺเต อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิ. อฏฺมกฺหิ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย โสตาปนฺโน อจฺจรุจิ นาม, โสตาปนฺนํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย สกทาคามี…เป… ขีณาสวํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ อจฺจรุจิ นาม. หิมวาวฺเ สิลุจฺจเยติ ยถา หิมวา ปพฺพตราชา อฺเ ปพฺพเต อติโรจติ, เอวํ อติโรจตีติ อตฺโถ. สจฺจนาโมติ ตจฺฉนาโม ภูตนาโม อาคุํ อกรเณเนว นาโคติ เอวํ อวิตถนาโม.
โสรจฺจนฺติ สุจิสีลํ. อวิหึสาติ กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ. ปาทา นาคสฺส เต ทุเวติ เต พุทฺธนาคสฺส ทุเว ปุริมปาทา.
ตโปติ ¶ ¶ ธุตสมาทานํ. พฺรหฺมจริยนฺติ อริยมคฺคสีลํ. จรณา นาคสฺส ตฺยาปเรติ เต พุทฺธนาคสฺส อปเร ทฺเว ปจฺฉิมปาทา. สทฺธาหตฺโถติ สทฺธามยาย โสณฺฑาย สมนฺนาคโต. อุเปกฺขาเสตทนฺตวาติ ฉฬงฺคุเปกฺขามเยหิ เสตทนฺเตหิ สมนฺนาคโต.
สติ คีวาติ ยถา นาคสฺส องฺคปจฺจงฺคสฺมึ สิราชาลานํ คีวา ปติฏฺา, เอวํ พุทฺธนาคสฺส โสรจฺจาทีนํ ธมฺมานํ สติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สติ คีวา’’ติ. สิโร ปฺาติ ยถา หตฺถินาคสฺส สิโร อุตฺตมงฺโค, เอวํ พุทฺธนาคสฺส สพฺพฺุตาณํ. เตน หิ โส สพฺพธมฺเม ชานาติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สิโร ปฺา’’ติ. วีมํสา ธมฺมจินฺตนาติ ยถา หตฺถินาคสฺส อคฺคโสณฺโฑ วีมํสา นาม โหติ. โส ตาย ถทฺธมุทุกํ ขาทิตพฺพาขาทิตพฺพฺจ วีมํสติ, ตโต ปหาตพฺพํ ปชหติ, อาทาตพฺพํ อาทิยติ, เอวเมว พุทฺธนาคสฺส ธมฺมโกฏฺาสปริจฺเฉทกาณสงฺขาตา ธมฺมจินฺตนา วีมํสา. เตน หิ าเณน โส ภพฺพาภพฺเพ ชานาติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘วีมํสา ธมฺมจินฺตนา’’ติ ¶ . ธมฺมกุจฺฉิสมาตโปติ ธมฺโม วุจฺจติ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ, กุจฺฉิเยว สมาตโป กุจฺฉิสมาตโป. สมาตโป นาม สมาตปนฏฺานํ. ธมฺโม กุจฺฉิสมาตโป อสฺสาติ ธมฺมกุจฺฉิสมาตโป. จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺมึ ิตสฺส หิ เต เต อิทฺธิวิธาทิธมฺมา อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา โส กุจฺฉิสมาตโปติ วุตฺโต. วิเวโกติ ¶ กายจิตฺตอุปธิวิเวโก. ยถา นาคสฺส วาลธิ มกฺขิกา วาเรติ, เอวํ ตถาคตสฺส วิเวโก คหฏฺปพฺพชิเต วาเรติ. ตสฺมา โส วาลธีติ วุตฺโต.
ฌายีติ ทุวิเธน ฌาเนน ฌายี. อสฺสาสรโตติ นาคสฺส หิ อสฺสาสปสฺสาสา วิย พุทฺธนาคสฺส ผลสมาปตฺติ, ตตฺถ รโต, อสฺสาสปสฺสาเสหิ วิย ตาย วินา น วตฺตตีติ อตฺโถ. สพฺพตฺถ สํวุโตติ สพฺพทฺวาเรสุ สํวุโต. อนวชฺชานีติ สมฺมาอาชีเวน อุปฺปนฺนโภชนานิ. สาวชฺชานีติ ปฺจวิธมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนโภชนานิ.
อณุํถูลนฺติ ขุทฺทกฺจ มหนฺตฺจ. สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ฉินฺทิตฺวาน. นุปลิปฺปติ โลเกนาติ โลเกน สทฺธึ ตณฺหามานทิฏฺิเลเปหิ น ลิปฺปติ. มหาคินีติ มหาอคฺคิ. วิฺูหิ เทสิตาติ อิธ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโรว วิฺู ปณฺฑิโต, เตน เทสิตาติ อตฺโถ. วิฺสฺสนฺติ มหานาคา, นาคํ นาเคน เทสิตนฺติ อุทายิตฺเถรนาเคน เทสิตํ พุทฺธนาคํ อิตเร ขีณาสวา นาคา วิชานิสฺสนฺติ.
สรีรํ ¶ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตีติ โพธิปลฺลงฺเก กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต, ยมกสาลนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสติ. เอวํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต อุทายิตฺเถโร โสฬสหิ คาถาหิ จตุสฏฺิยา ปเทหิ ทสพลสฺส วณฺณํ กเถนฺโต เทสนํ นิฏฺาเปสิ ¶ . ภควา อนุโมทิ. เทสนาวสาเน จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสูติ.
๒. มิคสาลาสุตฺตวณฺณนา
๔๔. ทุติเย กถํ กถํ นามาติ เกน เกน การเณน. อฺเยฺโยติ อาชานิตพฺโพ. ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมึ นาม ธมฺเม. สมสมคติกาติ ¶ สมภาเวเนว สมคติกา. ภวิสฺสนฺตีติ ชาตา. สกทาคามิปตฺโต ตุสิตํ กายํ อุปปนฺโนติ สกทาคามิปุคฺคโล หุตฺวา ตุสิตภวเนเยว นิพฺพตฺโต. กถํ กถํ นามาติ เกน เกน นุ โข การเณน, กึ นุ โข ชานิตฺวา เทสิโต, อุทาหุ อชานิตฺวาติ. เถโร การณํ อชานนฺโต เอวํ โข ปเนตํ ภคินิ ภควตา พฺยากตนฺติ อาห.
อมฺมกา อมฺมกปฺาติ อิตฺถี หุตฺวา อิตฺถิสฺาย เอว สมนฺนาคตา. เก จ ปุริสปุคฺคลปโรปริยาเณติ เอตฺถ ปุริสปุคฺคลปโรปริยาณํ วุจฺจติ ปุริสปุคฺคลานํ ติกฺขมุทุวเสน อินฺทฺริยปโรปริยาณํ. ตสฺมา กา จ พาลา มิคสาลา, เก จ ปุริสปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยาเณ อปฺปฏิหตวิสยา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อุภยเมตํ ทูเร สุวิทูเรติ อยเมตฺถ สงฺเขโป.
อิทานิ มิคสาลาย อตฺตโน ทูรภาวํ ทสฺเสนฺโต ฉยิเม, อานนฺทาติอาทิมาห. โสรโต โหตีติ ปาปโต สุฏฺุ โอรโต วิรโต โหติ. สุรโตติปิ ปาโ. อภินนฺทนฺติ สพฺรหฺมจารี เอกตฺตวาเสนาติ เตน สทฺธึ เอกโตวาเสน ¶ สพฺรหฺมจารี อภินนฺทนฺติ ตุสฺสนฺติ. เอกนฺตวาเสนาติปิ ปาโ, สตตวาเสนาติ อตฺโถ. สวเนนปิ อกตํ โหตีติ โสตพฺพยุตฺตกํ อสุตํ โหติ. พาหุสจฺเจนปิ อกตํ โหตีติ เอตฺถ พาหุสจฺจํ วุจฺจติ วีริยํ, วีริเยน กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกตํ โหตีติ อตฺโถ. ทิฏฺิยาปิ อปฺปฏิวิทฺธํ โหตีติ ทิฏฺิยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อปฺปฏิวิทฺธํ ¶ โหติ. สามายิกมฺปิ วิมุตฺตึ น ลภตีติ กาลานุกาลํ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ น ลภติ. หานคามีเยว โหตีติ ปริหานิเมว คจฺฉติ.
ปมาณิกาติ ปุคฺคเลสุ ปมาณคฺคาหกา. ปมินนฺตีติ ปเมตุํ ตุเลตุํ อารภนฺติ. เอโก หีโนติ เอโก คุเณหิ หีโน. เอโก ปณีโตติ เอโก คุเณหิ ปณีโต. ตํ หีติ ตํ ปมาณกรณํ.
อภิกฺกนฺตตโรติ สุนฺทรตโร. ปณีตตโรติ อุตฺตมตโร. ธมฺมโสโต นิพฺพหตีติ สูรํ หุตฺวา ปวตฺตมานวิปสฺสนาาณํ นิพฺพหติ, อริยภูมึ ¶ สมฺปาเปติ. ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺยาติ ตํ อนฺตรํ ตํ การณํ อฺตฺร ตถาคเตน โก ชาเนยฺยาติ อตฺโถ.
โกธมาโนติ โกโธ จ มาโน จ. โลภธมฺมาติ โลโภเยว. วจีสงฺขาราติ อาลาปสลฺลาปวเสน วจนาเนว. โย วา ปนสฺส มาทิโสติ โย วา ปน อฺโปิ มยา สทิโส สมฺมาสมฺพุทฺโธเยว ¶ อสฺส, โส ปุคฺคเลสุ ปมาณํ คณฺเหยฺยาติ อตฺโถ. ขฺตีติ คุณขณนํ ปาปุณาติ. อิเม โข, อานนฺท, ฉ ปุคฺคลาติ ทฺเว โสรตา, ทฺเว อธิคตโกธมานโลภธมฺมา, ทฺเว อธิคตโกธมานวจีสงฺขาราติ อิเม ฉ ปุคฺคลา. คตินฺติ าณคตึ. เอกงฺคหีนาติ เอเกเกน คุณงฺเคน หีนา. ปูรโณ สีเลน วิเสสี อโหสิ, อิสิทตฺโต ปฺาย. ปูรณสฺส สีลํ อิสิทตฺตสฺส ปฺาาเน ิตํ, อิสิทตฺตสฺส ปฺา ปูรณสฺส สีลฏฺาเน ิตาติ.
๓. อิณสุตฺตวณฺณนา
๔๕. ตติเย ทาลิทฺทิยนฺติ ทลิทฺทภาโว. กามโภคิโนติ กาเม ภฺุชนกสตฺตสฺส. อสฺสโกติ อตฺตโน สนฺตเกน รหิโต. อนาฬฺหิโกติ น อฑฺโฒ. อิณํ อาทิยตีติ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต อิณํ อาทิยติ. วฑฺฒึ ปฏิสฺสุณาตีติ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต วฑฺฒึ ทสฺสามีติ ปฏิชานาติ. อนุจรนฺติปิ นนฺติ ปริสมชฺฌคณมชฺฌาทีสุ อาตปปนปํสุโอกิรณาทีหิ วิปฺปการํ ปาเปนฺโต ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธนฺติ. สทฺธา นตฺถีติ โอกปฺปนกสทฺธามตฺตกมฺปิ นตฺถิ. หิรี นตฺถีติ หิรียนาการมตฺตกมฺปิ นตฺถิ. โอตฺตปฺปํ ¶ นตฺถีติ ภายนาการมตฺตกมฺปิ นตฺถิ. วีริยํ นตฺถีติ กายิกวีริยมตฺตกมฺปิ นตฺถิ. ปฺา นตฺถีติ กมฺมสฺสกตปฺามตฺตกมฺปิ ¶ นตฺถิ. อิณาทานสฺมึ วทามีติ อิณคฺคหณํ วทามิ. มา มํ ชฺูติ มา มํ ชานาตุ.
ทาลิทฺทิยํ ทุกฺขนฺติ ธนทลิทฺทภาโว ทุกฺขํ. กามลาภาภิชปฺปินนฺติ กามลาภํ ปตฺเถนฺตานํ. ปาปกมฺมวินิพฺพโยติ ปาปกมฺมวฑฺฒโก. สํสปฺปตีติ ปริปฺผนฺทติ. ชานนฺติ ชานนฺโต. ยสฺส วิปฺปฏิสารชาติ เย อสฺส ¶ วิปฺปฏิสารโต ชาตา. โยนิมฺตรนฺติ เอกํ ติรจฺฉานโยนึ. ททํ จิตฺตํ ปสาทยนฺติ จิตฺตํ ปสาเทนฺโต ททมาโน.
กฏคฺคาโหติ ชยคฺคาโห, อนปราธคฺคาโห โหติ. ฆรเมสิโนติ ฆราวาสํ ปริเยสนฺตสฺส วสมานสฺส วา. จาโค ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ จาโคติ สงฺขํ คตํ ปฺุํ วฑฺฒติ. จาคา ปฺุนฺติ วา ปาโ. ปติฏฺิตาติ ปติฏฺิตสทฺธา นาม โสตาปนฺนสฺส สทฺธา. หิริมโนติ หิริสมฺปยุตฺตจิตฺโต. นิรามิสํ สุขนฺติ ตีณิ ฌานานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกสุขํ. อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. อารทฺธวีริโยติ ปริปุณฺณปคฺคหิตวีริโย. ฌานานิ ¶ อุปสมฺปชฺชาติ จตฺตาริ ฌานานิ ปตฺวา. เอโกทิ นิปโก สโตติ เอกคฺคจิตฺโต กมฺมสฺสกตาณสตีหิ จ สมนฺนาคโต.
เอวํ ตฺวา ยถาภูตนฺติ เอวํ เอตฺตกํ การณํ ยถาสภาวํ ชานิตฺวา. สพฺพสํโยชนกฺขเยติ นิพฺพาเน. สพฺพโสติ สพฺพากาเรน. อนุปาทายาติ อคฺคเหตฺวา. สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน สพฺพโส อนุปาทิยิตฺวา สมฺมา เหตุนา นเยน มคฺคจิตฺตํ วิมุจฺจติ. ‘‘เอตํ ตฺวา ยถาภูตํ, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติปิ ปาฬิยํ ลิขิตํ, ตสฺส เอตํ สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ยถาภูตํ ตฺวาติ อตฺโถ. ปุริมปจฺฉิเมหิ ปน สทฺธึ น ฆฏียติ.
ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺสาติ ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส ขีณาสวสฺส. าณํ โหตีติ ปจฺจเวกฺขณาณํ โหติ. ตาทิโนติ ตํสณฺิตสฺส. อกุปฺปาติ อกุปฺปารมฺมณตฺตา กุปฺปการณานํ กิเลสานฺจ อภาเวน อกุปฺปา. วิมุตฺตีติ มคฺควิมุตฺติปิ ผลวิมุตฺติปิ. ภวสํโยชนกฺขเยติ ภวสํโยชนกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน ภวสํโยชนานฺจ ขยนฺเต อุปฺปนฺนา. เอตํ โข ปรมํ าณนฺติ เอตํ มคฺคผลาณํ ปรมาณํ นาม. สุขมนุตฺตรนฺติ เอตเทว มคฺคผลสุขํ อนุตฺตรํ ¶ สุขํ นาม. อาณณฺยมุตฺตมนฺติ สพฺเพสํ อณณานํ ขีณาสโว อุตฺตมอณโณ ¶ , ตสฺมา อรหตฺตผลํ อาณณฺยมุตฺตมนฺติ อรหตฺตผเลน เทสนาย กูฏํ คณฺหิ. อิมสฺมิฺจ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ.
๔. มหาจุนฺทสุตฺตวณฺณนา
๔๖. จตุตฺเถ ¶ เจตีสูติ เจติรฏฺเ. สยํชาติยนฺติ เอวํนามเก นิคเม. มหาจุนฺโทติ ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺภาติโก. ธมฺเม โยโค อนุโยโค เอเตสนฺติ ธมฺมโยคา. ธมฺมกถิกานํ เอตํ นามํ. ฌายนฺตีติ ฌายี. อปสาเทนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติ หึสนฺติ. ฌายนฺตีติ จินฺเตนฺติ. ปชฺฌายนฺตีติอาทีนิ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตานิ. กิมิเม ฌายนฺตีติ กึ นาม อิเม ฌายนฺติ. กินฺติเม ฌายนฺตีติ กิมตฺถํ อิเม ฌายนฺติ. กถํ อิเม ฌายนฺตีติ เกน การเณน อิเม ฌายนฺติ. อมตํ ธาตุํ กาเยน ผุสิตฺวา วิหรนฺตีติ มรณวิรหิตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺธาย กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิหรนฺตา อนุกฺกเมน ตํ นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรนฺติ. คมฺภีรํ อตฺถปทนฺติ คุฬฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ ขนฺธธาตุอายตนาทิอตฺถํ. ปฺาย ¶ อติวิชฺฌ ปสฺสนฺตีติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปสฺสนฺติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สมฺมสนปฏิเวธปฺาปิ อุคฺคหปริปุจฺฉาปฺาปิ วฏฺฏติเยวาติ.
๕-๖. สนฺทิฏฺิกสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๔๗-๔๘. ปฺจเม สนฺตํ วา อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺเต วิชฺชมานํ. โลโภติอาทีหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ ทสฺสิตานิ. โลภธมฺมาติอาทีหิ ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา. ฉฏฺเ กายสนฺโทสนฺติ กายทฺวารสฺส ทุสฺสนาการํ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณาว กถิตา.
๗. เขมสุตฺตวณฺณนา
๔๙. สตฺตเม วุสิตวาติ วุตฺถพฺรหฺมจริยวาโส. กตกรณีโยติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพํ กตฺวา ิโต. โอหิตภาโรติ ขนฺธภารํ กิเลสภารํ อภิสงฺขารภารฺจ โอตาเรตฺวา ิโต. อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ ¶ สทตฺโถ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปตฺโตติ อตฺโถ. ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ ขีณภวพนฺธโน. สมฺมทฺา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโต. ตสฺส น เอวํ โหติ อตฺถิ เม เสยฺโยติ วาติอาทีหิ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานาทโย ตโย มานา ปฏิกฺขิตฺตา. น หิ ขีณาสวสฺส ‘‘อตฺถิ มยฺหํ เสยฺโย, อตฺถิ สทิโส, อตฺถิ หีโน’’ติ มาโน โหติ. นตฺถิ เม เสยฺโยติอาทีหิปิ เตเยว ¶ ปฏิกฺขิตฺตา. น หิ ขีณาสวสฺส ‘‘อหเมว เสยฺโย, อหํ สทิโส, อหํ หีโน, อฺเ เสยฺยาทโย นตฺถี’’ติ เอวํ มาโน โหติ.
อจิรปกฺกนฺเตสูติ ¶ อรหตฺตํ พฺยากริตฺวา อจิรํเยว ปกฺกนฺเตสุ. อฺํ พฺยากโรนฺตีติ อรหตฺตํ กเถนฺติ. หสมานกา มฺเ อฺํ พฺยากโรนฺตีติ หสมานา วิย กเถนฺติ. วิฆาตํ อาปชฺชนฺตีติ ทุกฺขํ อาปชฺชนฺติ.
น อุสฺเสสุ น โอเมสุ, สมตฺเต โนปนียเรติ เอตฺถ อุสฺสาติ อุสฺสิตตา เสยฺยปุคฺคลา. โอมาติ หีนา. สมตฺโตติ สทิโส. อิติ อิเมสุ ตีสุปิ เสยฺยหีนสทิเสสุ ขีณาสวา มาเนน น อุปนียเร, น อุปเนนฺติ, น อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ขีณา ชาตีติ ขีณา เตสํ ชาติ. วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺถํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. จรนฺติ สํโยชนวิปฺปมุตฺตาติ สพฺพสํโยชเนหิ วิมุตฺตา หุตฺวา จรนฺติ. สุตฺเตปิ คาถายมฺปิ ขีณาสโว กถิโต.
๘. อินฺทฺริยสํวรสุตฺตวณฺณนา
๕๐. อฏฺเม หตูปนิสํ โหตีติ หตูปนิสฺสยํ โหติ. สีลวิปนฺนสฺสาติ วิปนฺนสีลสฺส. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ ตรุณวิปสฺสนาาณํ. นิพฺพิทาวิราโคติ เอตฺถ นิพฺพิทา พลววิปสฺสนา, วิราโค อริยมคฺโค. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ เอตฺถ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ, าณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ โหตีติ สมฺปนฺนอุปนิสฺสยํ โหติ. อิมสฺมึ สุตฺเต สีลานุรกฺขณอินฺทฺริยสํวโร กถิโต.
๙. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๕๑. นวเม ¶ กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน. อสฺสุตฺเจวาติ อฺสฺมึ กาเล อสฺสุตปุพฺพํ. น สมฺโมสํ คจฺฉนฺตีติ วินาสํ น คจฺฉนฺติ. เจตโส สมฺผุฏฺปุพฺพาติ จิตฺเตน ผุสิตปุพฺพา. สมุทาจรนฺตีติ ¶ มโนทฺวาเร จรนฺติ. อวิฺาตฺจ วิชานาตีติ อฺสฺมึ กาเล อวิฺาตการณํ ชานาติ. ปริยาปุณาตีติ วฬฺเชติ กเถติ. เทเสตีติ ปกาเสติ. ปรํ วาเจตีติ ปรํ อุคฺคณฺหาเปติ.
อาคตาคมาติ ¶ ทีฆาทีสุ โย โกจิ อาคโม อาคโต เอเตสนฺติ อาคตาคมา. ธมฺมธราติ สุตฺตนฺตปิฏกธรา. วินยธราติ วินยปิฏกธรา. มาติกาธราติ ทฺเวปาติโมกฺขธรา. ปริปุจฺฉตีติ อนุสนฺธิปุพฺพาปรํ ปุจฺฉติ. ปริปฺหตีติ อิทฺจิทฺจ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปริตุลติ ปริจฺฉินฺทติ. อิทํ, ภนฺเต, กถนฺติ, ภนฺเต, อิทํ อนุสนฺธิปุพฺพาปรํ กถํ โหตีติ ปุจฺฉติ. อิมสฺส กฺวตฺโถติ อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถติ ปุจฺฉติ. อวิวฏนฺติ อวิวริตํ. วิวรนฺตีติ ปากฏํ กโรนฺติ. กงฺขาานิเยสูติ กงฺขาย การณภูเตสุ. ตตฺถ ยสฺมึ ธมฺเม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, สฺเวว กงฺขาานิโย นามาติ เวทิตพฺโพ.
๑๐. ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา
๕๒. ทสเม โภคาธิปฺปายาติ โภคสํหรณตฺถํ ปิตาธิปฺปายา ปวตฺตอชฺฌาสยา. ปฺูปวิจาราติ ปฺวนฺโต ภเวยฺยามาติ เอวํ ปฺตฺถาย ปวตฺตูปวิจารา. อยเมว เนสํ วิจาโร จิตฺเต อุปวิจรติ. พลาธิฏฺานาติ ¶ พลกายาธิฏฺานา. พลกายฺหิ ลทฺธา เต ลทฺธปติฏฺา นาม โหนฺติ. ปถวิภินิเวสาติ ปถวิสามิโน ภวิสฺสามาติ เอวํ ปถวิอตฺถาย กตจิตฺตาภินิเวสา. อิสฺสริยปริโยสานาติ รชฺชาภิเสกปริโยสานา. อภิเสกฺหิ ปตฺวา เต ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เสสปเทสุ ปเนตฺถ อยมธิปฺปาโย – พฺราหฺมณา ตาว มนฺเต ลภิตฺวา ลทฺธปติฏฺา นาม โหนฺติ, คหปติกา ยํกิฺจิ สิปฺปํ, อิตฺถี กุลทายชฺชสามิกํ ปุตฺตํ, โจรา ยํกิฺจิ อาวุธสตฺถํ ¶ , สมณา สีลปริปุณฺณา ลทฺธปติฏฺา นาม โหนฺติ. ตสฺมา มนฺตาธิฏฺานาติอาทีนิ วุตฺตานิ.
พฺราหฺมณานฺจ ‘‘ยฺํ ยชิสฺสามา’’ติ จิตฺตํ อภินิวิสติ, พฺรหฺมโลเก ปตฺเต ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺติ. ตสฺมา เต ยฺาภินิเวสา พฺรหฺมโลกปริโยสานาติ วุตฺตา. กมฺมนฺตกรณตฺถาย มโน เอเตสํ อภินิวิสตีติ กมฺมนฺตาภินิเวสา. กมฺเม นิฏฺิเต ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺตีติ นิฏฺิตกมฺมนฺตปริโยสานา.
ปุริสาธิปฺปายาติ ปุริเสสุ ปวตฺตอชฺฌาสยา. อลงฺการตฺถาย มโน อุปวิจรติ เอติสฺสาติ อลงฺการูปวิจารา. อสปตฺตี หุตฺวา เอกิกาว ¶ ฆเร วเสยฺยนฺติ เอวมสฺสา จิตฺตํ อภินิวิสตีติ อสปตฺตีภินิเวสา. ฆราวาสิสฺสริเย ลทฺเธ ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺตีติ อิสฺสริยปริโยสานา.
ปรภณฺฑสฺส ¶ อาทาเน อธิปฺปาโย เอเตสนฺติ อาทานาธิปฺปายา. คหเน นิลียนฏฺาเน เอเตสํ มโน อุปวิจรตีติ คหนูปวิจารา. อนฺธการตฺถาย เอเตสํ จิตฺตํ อภินิวิสตีติ อนฺธการาภินิเวสา. อทสฺสนปฺปตฺตา ปริโยสานปฺปตฺตา โหนฺตีติ อทสฺสนปริโยสานา.
อธิวาสนกฺขนฺติยฺจ สุจิภาวสีเล จ อธิปฺปาโย เอเตสนฺติ ขนฺติโสรจฺจาธิปฺปายา. อกิฺจนภาเว นิคฺคหณภาเว จิตฺตํ เอเตสํ อภินิวิสตีติ อากิฺจฺาภินิเวสา. นิพฺพานปฺปตฺตา ปริโยสานปฺปตฺตา โหนฺตีติ นิพฺพานปริโยสานา.
๑๑. อปฺปมาทสุตฺตวณฺณนา
๕๓. เอกาทสเม สมธิคฺคยฺหาติ สุฏฺุ คณฺหิตฺวา. ชงฺคลานํ ปาณานนฺติ ปถวีตลจารีนํ สปาทกปาณานํ. ปทชาตานีติ ปทานิ. สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ โอธานํ อุปนิกฺเขปํ คจฺฉนฺติ. อคฺคมกฺขายตีติ เสฏฺํ อกฺขายติ. ปพฺพชลายโกติ ปพฺพชติณจฺเฉทโก. โอธุนาตีติ เหฏฺา มุขํ ธุนาติ. นิธุนาตีติ อุโภหิ ปสฺเสหิ ธุนาติ. นิจฺฉาเทตีติ พาหาย วา ปหรติ, รุกฺเข วา ปหรติ. อมฺพปิณฺฑิยาติ อมฺพผลปิณฺฑิยา. วณฺฏูปนิพนฺธนานีติ ¶ วณฺเฏ อุปนิพนฺธนานิ ¶ , วณฺเฏ วา ปติฏฺิตานิ. ตทนฺวยานิ ภวนฺตีติ วณฺฏานุวตฺตกานิ ภวนฺติ, อมฺพปิณฺฑิทณฺฑกานุวตฺตกานิ ภวนฺตีติปิ อตฺโถ. ขุทฺทราชาโนติ ขุทฺทกราชาโน, ปกติราชาโน วา.
๑๒. ธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
๕๔. ทฺวาทสเม สพฺพโสติ สพฺเพสุ. สตฺตสุ วิหาเรสูติ สตฺตสุ ปริเวเณสุ. ปริภาสตีติ ปริภวติ ภยํ อุปทํเสติ. วิหึสตีติ วิเหเติ. วิตุทตีติ วิชฺฌติ. โรเสติ วาจายาติ วาจาย ฆฏฺเฏติ. ปกฺกมนฺตีติ ทิสา ปกฺกมนฺติ. น สณฺหนฺตีติ นปฺปติฏฺหนฺติ. ริฺจนฺตีติ ¶ ฉฑฺเฑนฺติ วิสฺสชฺเชนฺติ. ปพฺพาเชยฺยามาติ นีหเรยฺยาม. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. อลนฺติ ยุตฺตเมตํ, ยํ ตํ ปพฺพาเชยฺยุนฺติ อตฺโถ. กึ เต อิมินาติ กึ ตว อิมินา ชาติภูมิยํ วาเสน. ตีรทสฺสึ สกุณนฺติ ทิสากากํ. มฺุจนฺตีติ ทิสาทสฺสนตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺติ. สามนฺตาติ อวิทูเร. สมนฺตาติปิ ปาโ, สมนฺตโตติ อตฺโถ. อภินิเวโสติ ปตฺถริตฺวา ิตสาขานํ นิเวโส. มูลสนฺตานกานนฺติ มูลานํ นิเวโส.
อาฬฺหกถาลิกาติ ตณฺฑุลาฬฺหกสฺส ภตฺตปจนถาลิกา. ขุทฺทํ มธุนฺติ ขุทฺทมกฺขิกาหิ กตํ ทณฺฑกมธุํ. อเนลกนฺติ ¶ นิทฺโทสํ. น จ สุทํ อฺมฺสฺส ผลานิ หึสนฺตีติ อฺมฺสฺส โกฏฺาเส ผลานิ น หึสนฺติ. อตฺตโน โกฏฺาเสหิ มูลํ วา ตจํ วา ปตฺตํ วา ฉินฺทนฺโต นาม นตฺถิ, อตฺตโน อตฺตโน สาขาย เหฏฺา ปติตาเนว ปริภฺุชนฺติ. อฺสฺส โกฏฺาสโต อฺส โกฏฺาสํ ปริวตฺติตฺวา คตมฺปิ ‘‘น อมฺหากํ สาขาย ผล’’นฺติ ตฺวา โน ขาทนฺติ. ยาวทตฺถํ ภกฺขิตฺวาติ กณฺปฺปมาเณน ขาทิตฺวา. สาขํ ภฺชิตฺวาติ ฉตฺตปฺปมาณมตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ฉายํ กตฺวา ปกฺกามิ. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. ปกฺกมิสฺสตีติ ปกฺกนฺโต. นาทาสีติ เทวตาย อานุภาเวน ผลเมว น คณฺหิ. เอวฺหิ สา อธิฏฺาสิ.
เตนุปสงฺกมีติ ชนปทวาสีหิ คนฺตฺวา, ‘‘มหาราช, รุกฺโข ผลํ น คณฺหิ, อมฺหากํ นุ โข โทโส ตุมฺหาก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เนว มยฺหํ โทโส อตฺถิ, น ชานปทานํ, อมฺหากํ วิชิเต อธมฺโม นาม น วตฺตติ, เกน นุ โข การเณน รุกฺโข น ผลิโต, สกฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ¶ จินฺเตตฺวา เยน สกฺโก เทวานมินฺโท เตนุปสงฺกมิ. ปวตฺเตสีติ ปริวตฺเตสิ. อุมฺมูลมกาสีติ อุทฺธํมูลํ อกาสิ. อปิ นุ ตฺวนฺติ อปิ นุ ตว. อฏฺิตาเยวาติ อฏฺิตาย เอว. สจฺฉวีนีติ สมานจฺฉวีนิ ปกติฏฺาเน ิตานิ. น ปจฺจกฺโกสตีติ นปฺปฏิกฺโกสติ. โรสนฺตนฺติ ฆฏฺเฏนฺตํ. ภณฺฑนฺตนฺติ ปหรนฺตํ.
สุเนตฺโตติ ¶ เนตฺตา วุจฺจนฺติ อกฺขีนิ, เตสํ สุนฺทรตาย สุเนตฺโต. ติตฺถกโรติ สุคติโอคาหนติตฺถสฺส การโก. วีตราโคติ วิกฺขมฺภนวเสน ¶ วิคตราโค. ปสวตีติ ปฏิลภติ. ทิฏฺิสมฺปนฺนนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนํ, โสตาปนฺนนฺติ อตฺโถ. ขนฺตินฺติ อตฺตโน คุณขณนํ. ยถามํ สพฺรหฺมจารีสูติ ยถา อิมํ สพฺรหฺมจารีสุ อกฺโกสนปริภาสนํ, อฺํ เอวรูปํ คุณขนฺตึ น วทามีติ อตฺโถ. น โน สมสพฺรหฺมจารีสูติ เอตฺถ สมชโน นาม สกชโน วุจฺจติ. ตสฺมา น โน สเกสุ สมานพฺรหฺมจารีสุ จิตฺตานิ ปทุฏฺานิ ภวิสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
โชติปาโล จ โควินฺโทติ นาเมน โชติปาโล าเนน มหาโควินฺโท. สตฺตปุโรหิโตติ เรณุอาทีนํ สตฺตนฺนํ ราชูนํ ปุโรหิโต. อหึสกา อตีตํเสติ เอเต ฉ สตฺถาโร อตีตํเส อหึสกา อเหสุํ. นิรามคนฺธาติ โกธามคนฺเธน นิรามคนฺธา. กรุเณวิมุตฺตาติ กรุณชฺฌาเน อธิมุตฺตา, กรุณาย จ กรุณาปุพฺพภาเค จ ิตา. เยเตติ เอเต, อยเมว วา ปาโ. น สาธุรูปํ อาสีเทติ สาธุสภาวํ น ฆฏฺเฏยฺย. ทิฏฺิฏฺานปฺปหายินนฺติ ¶ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตปฺปหายินํ. สตฺตโมติ อรหตฺตโต ปฏฺาย สตฺตโม. อวีตราโคติ อวิคตราโค. เอเตน อนาคามิภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ปฺจินฺทฺริยา มุทูติ ปฺจ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ มุทูนิ. ตสฺส หิ ตานิ สกทาคามึ อุปาทาย มุทูนิ นาม โหนฺติ. วิปสฺสนาติ สงฺขารปริคฺคหาณํ. ปุพฺเพว อุปหฺตีติ ปมตรฺเว อุปหฺติ. อกฺขโตติ คุณขณเนน อกฺขโต อนุปหโต หุตฺวา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ธมฺมิกวคฺโค ปฺจโม.
ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ