📜
๖. มหาวคฺโค
๑. โสณสุตฺตวณฺณนา
๕๕. ฉฏฺสฺส ¶ ¶ ปเม โสโณติ สุขุมาลโสณตฺเถโร. สีตวเนติ เอวํนามเก สุสาเน. ตสฺมึ กิร ปฏิปาฏิยา ปฺจ จงฺกมนปณฺณสาลาสตานิ มาปิตานิ, เตสุ เถโร อตฺตโน สปฺปายจงฺกมนํ คเหตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ. ตสฺส อารทฺธวีริยสฺส หุตฺวา จงฺกมโต ปาทตลานิ ภิชฺชึสุ, ชาณูหิ จงฺกมโต ชาณุกานิปิ หตฺถตลานิปิ ภิชฺชึสุ, ฉิทฺทานิ อเหสุํ. เอวํ อารทฺธวีริโย วิหรนฺโต โอภาสนิมิตฺตมตฺตกมฺปิ ทสฺเสตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส วีริเยน กิลมิตกายสฺส โกฏิยํ ปาสาณผลเก นิสินฺนสฺส โย วิตกฺโก อุทปาทิ, ตํ ทสฺเสตุํ อถ โข อายสฺมโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ อารทฺธวีริยาติ ปริปุณฺณปคฺคหิตวีริยา. น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สเจ หิ อหํ อุคฺฆฏิตฺู วา อสฺสํ วิปฺจิตฺู วา เนยฺโย วา, นูน เม จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺย. อทฺธา ปนสฺมิ ปทปรโม, เยน เม จิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา สํวิชฺชนฺติ โข ปนาติอาทีนิ จินฺเตสิ. ตตฺถ โภคาติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ.
ปาตุรโหสีติ เถรสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ‘‘อยํ โสโณ อชฺช สีตวเน ปธานภูมิยํ นิสินฺโน อิมํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, คนฺตฺวาสฺส วิตกฺกํ สโหตฺถํ คณฺหิตฺวา วีโณปมํ กมฺมฏฺานํ กเถสฺสามี’’ติ ปมุเข ปากโฏ อโหสิ. ปฺตฺเต อาสเนติ ปธานิกภิกฺขู อตฺตโน วสนฏฺาเน โอวทิตุํ อาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต นิสีทนตฺถํ ยถาลาเภน อาสนํ ปฺาเปตฺวาว ปธานํ กโรนฺติ, อฺํ อลภมานา ปุราณปณฺณานิปิ สนฺถริตฺวา อุปริ สงฺฆาฏึ ปฺเปนฺติ. เถโรปิ อาสนํ ปฺาเปตฺวา ปธานํ อกาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปฺตฺเต อาสเน’’ติ.
ตํ กึ มฺสีติ สตฺถา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน อวเสสกมฺมฏฺาเนหิ อตฺโถ นตฺถิ, อยํ คนฺธพฺพสิปฺเป ¶ เฉโก จิณฺณวสี, อตฺตโน วิสเย กถิยมานํ ¶ ขิปฺปเมว สลฺลกฺเขสฺสตี’’ติ วีโณปมํ กเถตุํ ‘‘ตํ กึ มฺสี’’ติอาทิมาห. วีณาย ตนฺติสฺสเร กุสลตา นาม วีณาย วาทนกุสลตา, โส จ ตตฺถ กุสโล. มาตาปิตโร หิสฺส ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต อฺํ สิปฺปํ สิกฺขนฺโต กาเยน กิลมิสฺสติ, อิทํ ปน สยเน ¶ นิสินฺเนเนว สกฺกา อุคฺคณฺหิตุ’’นฺติ คนฺธพฺพสิปฺปเมว อุคฺคณฺหาเปสุํ. ตสฺส –
‘‘สตฺต สรา ตโย คามา, มุจฺฉนา เอกวีสติ;
านา เอกูนปฺาส, อิจฺเจเต สรมณฺฑลา’’ติ. –
อาทิกํ คนฺธพฺพสิปฺปํ สพฺพเมว ปคุณํ อโหสิ. อจฺจายตาติ อติอายตา ขรมุจฺฉนา. สรวตีติ สรสมฺปนฺนา. กมฺมฺาติ กมฺมกฺขมา กมฺมโยคฺคา. อติสิถิลาติ มนฺทมุจฺฉนา. สเม คุเณ ปติฏฺิตาติ มชฺฌิเม สเร เปตฺวา มุจฺฉิตา.
อจฺจารทฺธนฺติ อติคาฬฺหํ. อุทฺธจฺจาย สํวตฺตตีติ อุทฺธตภาวาย สํวตฺตติ. อติลีนนฺติ อติสิถิลํ. โกสชฺชายาติ กุสีตภาวตฺถาย. วีริยสมถํ อธิฏฺหาติ วีริยสมฺปยุตฺตํ สมถํ อธิฏฺห, วีริยํ สมเถน โยเชหีติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌาติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมตํ สมภาวํ อธิฏฺาหิ. ตตฺถ สทฺธํ ปฺาย, ปฺฺจ สทฺธาย, วีริยํ สมาธินา, สมาธิฺจ วีริเยน โยชยตา อินฺทฺริยานํ สมตา อธิฏฺิตา นาม โหติ. สติ ปน สพฺพตฺถิกา, สา สทา พลวตีเยว วฏฺฏติ. ตฺจ ปน เตสํ โยชนาวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๖๐-๖๒) ปกาสิตเมว. ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ ตสฺมิฺจ สมภาเว สติ เยน อาทาเส มุขพิมฺเพเนว นิมิตฺเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ, ตํ สมถนิมิตฺตํ วิปสฺสนานิมิตฺตํ มคฺคนิมิตฺตํ ผลนิมิตฺตฺจ ¶ คณฺหาหิ นิพฺพตฺเตหีติ เอวมสฺส สตฺถา อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถสิ.
ตตฺถ จ นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ สมถนิมิตฺตฺจ วิปสฺสนานิมิตฺตฺจ อคฺคเหสิ. ฉ านานีติ ฉ การณานิ. อธิมุตฺโต โหตีติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิโต โหติ. เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติอาทิ สพฺพํ อรหตฺตวเสเนว วุตฺตํ. อรหตฺตฺหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ, เตเหว ปวิวิตฺตตฺตา ปวิเวโก, พฺยาปชฺฌาภาวโต อพฺยาปชฺฌํ, ตณฺหากฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ¶ ตณฺหากฺขโย ¶ , อุปาทานกฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปาทานกฺขโย, สมฺโมหาภาวโต อสมฺโมโหติ วุจฺจติ.
เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ ปฏิเวธรหิตํ เกวลํ ปฏิเวธปฺาย อสมฺมิสฺสกํ สทฺธามตฺตกํ. ปฏิจยนฺติ ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒึ. วีตราคตฺตาติ มคฺคปฏิเวเธน ราคสฺส วิคตตฺตาเยว เนกฺขมฺมสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สจฺฉิกตฺวา ิโต โหติ, ผลสมาปตฺติวิหาเรน วิหรติ, ตนฺนินฺนมานโสเยว จ โหตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
ลาภสกฺการสิโลกนฺติ จตุปจฺจยลาภฺจ เตสฺเว สุกตภาวฺจ วณฺณภณนฺจ. นิกามยมาโนติ อิจฺฉมาโน ปตฺถยมาโน. ปวิเวกาธิมุตฺโตติ ปวิเวเก อธิมุตฺโต อรหนฺติ เอวํ อรหตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถ.
สีลพฺพตปรามาสนฺติ สีลฺจ วตฺจ ปรามสิตฺวา คหิตํ คหณมตฺตํ. สารโต ¶ ปจฺจาคจฺฉนฺโตติ สารภาเวน ชานนฺโต. อพฺยาปชฺฌาธิมุตฺโตติ อพฺยาปชฺฌํ อรหตฺตํ พฺยากโรติ. อิมินาว นเยน สพฺพฏฺาเนสุ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปิเจตฺถ ‘‘เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติ อิมสฺมึเยว อรหตฺตํ กถิตํ, เสเสสุ ปฺจสุ นิพฺพาน’’นฺติ เอเก วทนฺติ. อปเร ‘‘อสมฺโมหาธิมุตฺโตติ เอตฺเถว นิพฺพานํ กถิตํ, เสเสสุ อรหตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สาโร – สพฺเพสฺเวว เตสุ อรหตฺตมฺปิ นิพฺพานมฺปิ กถิตเมวาติ.
ภุสาติ พลวนฺโต ทิพฺพรูปสทิสา. เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ เอตสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺตํ คเหตฺวา าตุํ น สกฺโกนฺติ. กิเลสา หิ อุปฺปชฺชมานา จิตฺตํ คณฺหนฺติ นาม. อมิสฺสีกตนฺติ กิเลสา หิ อารมฺมเณน สทฺธึ จิตฺตํ มิสฺสํ กโรนฺติ, เตสํ อภาวา อมิสฺสีกตํ. ิตนฺติ ปติฏฺิตํ. อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ อจลปฺปตฺตํ. วยฺจสฺสานุปสฺสตีติ ตสฺส เจส จิตฺตสฺส อุปฺปาทมฺปิ วยมฺปิ ปสฺสติ. ภุสา วาตวุฏฺีติ พลวา วาตกฺขนฺโธ. เนว สมฺปกมฺเปยฺยาติ เอกภาเคน จาเลตุํ น สกฺกุเณยฺย. น สมฺปกมฺเปยฺยาติ ถูณํ วิย สพฺพภาคโต กมฺเปตุํ น สกฺกุเณยฺย. น สมฺปเวเธยฺยาติ เวเธตฺวา ปเวเธตฺวา ปาเตตุํ น สกฺกุเณยฺย.
เนกฺขมฺมํ ¶ อธิมุตฺตสฺสาติ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตสฺส ขีณาสวสฺส. เสสปเทสุปิ ¶ อรหตฺตเมว ¶ กถิตํ. อุปาทานกฺขยสฺส จาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อสมฺโมหฺจ เจตโสติ จิตฺตสฺส จ อสมฺโมหํ อธิมุตฺตสฺส. ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ อายตนานํ อุปฺปาทฺจ วยฺจ ทิสฺวา. สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา เหตุนา นเยน อิมาย วิปสฺสนาปฏิปตฺติยา ผลสมาปตฺติวเสน จิตฺตํ วิมุจฺจติ, นิพฺพานารมฺมเณ อธิมุจฺจติ. อถ วา อิมินา ขีณาสวสฺส ปฏิปทา กถิตา. ตสฺส หิ อายตนุปฺปาทํ ทิสฺวา อิมาย วิปสฺสนาย อธิคตสฺส อริยมคฺคสฺสานุภาเวน สพฺพกิเลเสหิ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ. เอวํ ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส…เป… น วิชฺชติ. ตตฺถ สนฺตจิตฺตสฺสาติ นิพฺพุตจิตฺตสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๒. ผคฺคุนสุตฺตวณฺณนา
๕๖. ทุติเย สมโธสีติ อุฏฺานาการํ ทสฺเสสิ. ปฏิกฺกมนฺตีติ ปริหายนฺติ. โน อภิกฺกมนฺตีติ น วฑฺฒนฺติ. สีสเวนํ ทเทยฺยาติ สีสํ เวเตฺวา ทณฺฑเกน สมฺปริวตฺตกํ พนฺเธยฺย. อินฺทฺริยานิ วิปฺปสีทึสูติ ตสฺมึ มรณสมเย ฉ อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานิ อเหสุํ. อตฺถุปปริกฺขายาติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ อุปปริกฺขเน. อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเยติ นิพฺพาเน. อวิมุตฺตํ โหตีติ อรหตฺตผเลน อธิมุตฺตํ โหติ.
๓. ฉฬภิชาติสุตฺตวณฺณนา
๕๗. ตติเย ฉฬภิชาติโยติ ฉ ชาติโย. ตตฺริทนฺติ ตตฺรายํ. ลุทฺทาติ ทารุณา. ภิกฺขู ¶ กณฺฏกวุตฺติกาติ สมณา นาเมเต. เอกสาฏกาติ เอเกเนว ปิโลติกขณฺเฑน ปุรโต ปฏิจฺฉาทนกา. อกามกสฺส พิลํ โอลคฺเคยฺยุนฺติ สตฺเถ คจฺฉมาเน โคณมฺหิ มเต โคมํสมูลํ อุปฺปาทนตฺถาย วิภชิตฺวา ขาทมานา เอกสฺส โคมํสํ อนิจฺฉนฺตสฺเสว โกฏฺาสํ กตฺวา ‘‘อยฺจ เต ขาทิตพฺโพ, มูลฺจ ทาตพฺพ’’นฺติ ตํ โกฏฺาสสงฺขาตํ พิลํ โอลคฺเคยฺยุํ, พลกฺกาเรน หตฺเถ เปยฺยุนฺติ อตฺโถ. อเขตฺตฺุนาติ อภิชาติปฺตฺติยา เขตฺตํ อชานนฺเตน. ตํ สุณาหีติ ตํ มม ปฺตฺตึ สุณาหิ. กณฺหาภิชาติโกติ กาฬกชาติโก. กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กณฺหสภาโว หุตฺวา ชายติ นิพฺพตฺตติ, กณฺหาภิชาติยํ วา ชายติ. นิพฺพานํ ¶ ¶ อภิชายตีติ นิพฺพานํ ปาปุณาติ, อริยภูมิสงฺขาตาย วา นิพฺพานชาติยา ชายติ.
๔. อาสวสุตฺตวณฺณนา
๕๘. จตุตฺเถ สํวรา ปหาตพฺพาติ สํวเรน ปหาตพฺพา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ปฏิสงฺขาติ ปฏิสฺชานิตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. โยนิโสติ อุปาเยน ปเถน. เอตฺถ จ อสํวเร อาทีนวปฏิสงฺขา โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพา. สา จายํ ‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺํ, น ตฺเวว จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห’’ติอาทินา อาทิตฺตปริยาเยน (สํ. นิ. ๔.๒๓๕) เวทิตพฺพา. จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต ¶ วิหรตีติ เอตฺถ จกฺขุเมว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, สํวรณโต สํวโร, ปิทหนโต ถกนโตติ วุตฺตํ โหติ. สติยา เอตํ อธิวจนํ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร จกฺขุนฺทฺริยสํวโร. ชวเน อุปฺปชฺชมาโนปิ เหส ตสฺมึ ทฺวาเร กิเลสานํ อุปฺปตฺติวารณโต จกฺขุนฺทฺริยสํวโรติ วุจฺจติ. สํวุโตติ เตน สํวเรน อุเปโต. ตถา หิ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. อถ วา สํวรีติ สํวุโต, ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโตติ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสงฺขาตํ สติกวาฏํ จกฺขุทฺวาเร ฆรทฺวาเร กวาฏํ วิย สํวริ ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. อยเมเวตฺถ อตฺโถ สุนฺทรตโร. ตถา หิ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต, สํวุตสฺส วิหรโต’’ติ เอเตสุ ปเทสุ อยเมวตฺโถ ทิสฺสตีติ.
ยํ หิสฺสาติอาทิมฺหิ ยํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสฺส ภิกฺขุโน อสํวุตสฺส อถเกตฺวา อปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เยการสฺส วา เอส ยนฺติ อาเทโส, เย อสฺสาติ อตฺโถ. อาสวา วิฆาตปริฬาหาติ จตฺตาโร อาสวา จ อฺเ จ วิฆาตกรา กิเลสปริฬาหา วิปากปริฬาหา วา. จกฺขุทฺวารสฺมิฺหิ อิฏฺารมฺมณํ อาปาถคตํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, ‘‘อีทิสํ อฺสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามี’’ติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสโว ¶ อุปฺปชฺชติ, สตฺโตติ วา สตฺตสฺสาติ วา คณฺหโต ทิฏฺาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพเหว สหชาตํ อฺาณํ อวิชฺชาสโวติ จตฺตาโร อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ ¶ . เอเตหิ สมฺปยุตฺตา อปเร กิเลสา วิฆาตปริฬาหา อายตึ วา เตสํ วิปากา เตหิปิ อสํวุตสฺเสว วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ วุจฺจนฺติ. เอวํส ¶ เตติ เอวํ อสฺส เต, เอเตนุปาเยน น โหนฺติ, โน อฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิสงฺขา โยนิโส โสตินฺทฺริยสํวรสํวุโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อิเม วุจฺจนฺติ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อิเมสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา จตุวีสติ อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๘) สีลกถาย วุตฺตเมว. ยํ หิสฺสาติ ยฺหิ จีวรํ ปิณฺฑปาตาทีสุ วา อฺตรํ อสฺส. อปฺปฏิเสวโตติ เอวํ โยนิโส อปฺปฏิเสวนฺตสฺส. อิมสฺมึ วาเร อลทฺธํ จีวราทึ ปตฺถยโต ลทฺธํ วา อสฺสาทยโต กามาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, อีทิสํ อฺสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสวสฺส, อหํ ลภามิ น ลภามีติ วา มยฺหํ วา อิทนฺติ อตฺตสฺํ อธิฏฺหโต ทิฏฺาสวสฺส, สพฺเพเหว ปน สหชาโต อวิชฺชาสโวติ เอวํ จตุนฺนํ อาสวานํ อุปฺปตฺติ วิฆาตปริฬาหาว นวเวทนุปฺปาทนโตปิ เวทิตพฺพา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพาติ อิเม เอกเมกสฺมึ ปจฺจเย จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส อาสวา อิมินา าณสํวรสงฺขาเตน ปจฺจเวกฺขณปฏิเสวเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสาติ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ขนฺตา โหติ สีตสฺส, สีตํ ขมติ สหติ, น อวีรปุริโส วิย อปฺปมตฺตเกนปิ สีเตน จลติ กมฺปติ กมฺมฏฺานํ วิชหติ. อุณฺหาทีสุปิ ¶ เอเสว นโย. เอตฺถ จ วจนเมว วจนปโถติ เวทิตพฺโพ. ทุกฺขานนฺติอาทีสุ ทุกฺขมนฏฺเน ทุกฺขา, พหลฏฺเน ติพฺพา, ผรุสฏฺเน ขรา, ติขิณฏฺเน กฏุกา, อสฺสาทวิรหโต อสาตา, มนํ อวฑฺฒนโต อมนาปา, ปาณหรณสมตฺถตาย ปาณหราติ เวทิตพฺพา. ยํ หิสฺสาติ สีตาทีสุ ยํกิฺจิ เอกธมฺมมฺปิ อสฺส. อนธิวาสโตติ อนธิวาเสนฺตสฺส อกฺขมนฺตสฺส ¶ . อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – สีเตน ผุฏฺสฺส อุณฺหํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘นตฺถิ สุคติภเว สีตํ วา อุณฺหํ วา’’ติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว, มยฺหํ สีตํ อุณฺหนฺติ คาโห ทิฏฺาสโว, สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม สีตาทีสุ เอกเมกสฺส วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร ¶ กตฺวา อเนเก อาสวา อิมาย ขนฺติสํวรสงฺขาตาย อธิวาสนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตีติ อหํ สมโณติ น จณฺฑสฺส หตฺถิสฺส อาสนฺเน าตพฺพํ. ตโตนิทานฺหิ มรณมฺปิ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ ภเวยฺยาติ เอวํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชติ ปฏิกฺกมติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. จณฺฑนฺติ ทุฏฺํ วาฬํ. ขาณุนฺติ ขทิรขาณุกาทึ. กณฺฏกฏฺานนฺติ ยตฺถ กณฺฏกา วิชฺฌนฺติ, ตํ โอกาสํ. โสพฺภนฺติ ¶ สพฺพโต ฉินฺนตฏํ. ปปาตนฺติ เอกโต ฉินฺนตฏํ. จนฺทนิกนฺติ อุจฺฉิฏฺโทกคพฺภมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺานํ. โอฬิคลฺลนฺติ เตสํเยว กทฺทมาทีนํ สนฺทโนกาสํ. ตํ ชณฺณุมตฺตมฺปิ อสุจิภริตํ โหติ. ทฺเวปิ เจตานิ านานิ อมนุสฺสุสฺสทฏฺานานิ โหนฺติ, ตสฺมา วชฺเชตพฺพานิ. อนาสเนติ เอตฺถ อยุตฺตํ อาสนํ อนาสนํ, ตํ อตฺถโต อนิยตวตฺถุภูตํ รโหปฏิจฺฉนฺนาสนนฺติ เวทิตพฺพํ. อโคจเรติ เอตฺถปิ อยุตฺโต โคจโร อโคจโร. โส เวสิยาทิเภทโต ปฺจวิโธ. ปาปเก มิตฺเตติ ลามเก ทุสฺสีเล มิตฺตปติรูปเก อมิตฺเต. ปาปเกสูติ ลามเกสุ. โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ อธิมุจฺเจยฺยุํ ‘‘อทฺธา อยมายสฺมา อกาสิ วา กริสฺสติ วา’’ติ. ยํ หิสฺสาติ หตฺถิอาทีสุ ยํกิฺจิ เอกมฺปิ อสฺส. อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – หตฺถิอาทินิทาเนน ทุกฺเขน ผุฏฺสฺส สุขํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ สุคติภเว อีทิสํ ทุกฺข’’นฺติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว, มํ หตฺถี มทฺทติ มํ อสฺโสติ คาโห ทิฏฺาสโว, สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม หตฺถิอาทีสุ เอเกกสฺส วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมินา สีลสํวรสงฺขาเตน ปริวชฺชเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.
ปฏิสงฺขา ¶ โยนิโส อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติ ‘‘อิติปายํ วิตกฺโก อกุสโล, อิติปิ สาวชฺโช, อิติปิ ทุกฺขวิปาโก, โส จ โข ¶ อตฺตพฺยาพาธาย สํวตฺตตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๗-๒๐๘) นเยน โยนิโส กามวิตกฺเก อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, จิตฺตํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ, อพฺภนฺตเร วา น วาเสตีติ อตฺโถ. อนธิวาเสนฺโต กึ กโรตีติ? ปชหติ. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข นํ วิโนเทติ ตุทติ วิชฺฌติ นีหรติ. กึ พลิพทฺทํ วิย ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข นํ พฺยนฺตีกโรติ วิคตนฺตํ กโรติ, ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ ¶ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา นํ กโรติ. กถํ ปน นํ ตถา กโรตีติ? อนภาวํ คเมติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติ, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ยถา สุวิกฺขมฺภิโต โหติ, ตถา กโรติ. เสสวิตกฺกทฺวเยปิ เอเสว นโย. อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน, อุปฺปนฺนมตฺเตเยวาติ วุตฺตํ โหติ. สกึ วา อุปฺปนฺเน วิโนเทตฺวา ทุติเย วาเร อชฺฌุเปกฺขิตา น โหติ, สตกฺขตฺตุมฺปิ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน วิโนเทติเยว. ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ เตเยว กามวิตกฺกาทโย, สพฺเพปิ วา นว มหาวิตกฺเก. ตตฺถ ตโย วุตฺตา, อวเสสา ‘‘าติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมราวิตกฺโก, ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’ติ (มหานิ. ๒๐๗) อิเม ฉ. ยํ หิสฺสาติ เอเตสุ วิตกฺเกสุ ยํกิฺจิ อสฺส. กามวิตกฺโก ปเนตฺถ กามาสโว เอว, ตพฺพิเสโส ภวาสโว, ตํสมฺปยุตฺโต ทิฏฺาสโว, สพฺพวิตกฺเกสุ อวิชฺชา อวิชฺชาสโวติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อิเม ¶ วุจฺจนฺตีติ อิเม กามวิตกฺกาทิวเสน วุตฺตปฺปการา อาสวา อิมินา ตสฺมึ ตสฺมึ วิตกฺเก อาทีนวปจฺจเวกฺขณสหิเตน วีริยสํวรสงฺขาเตน วิโนทเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อภาวนาย อาทีนวํ ภาวนาย จ อานิสํสํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. โพชฺฌงฺคานํ ภาวนา เหฏฺา วิตฺถาริตาว. ยํ หิสฺสาติ เอเตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ยํกิฺจิ อสฺส. อาสวุปฺปตฺติยํ ปเนตฺถ อิเมสํ อริยมคฺคสมฺปยุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ กามาสวาทโย อาสวา, ภาวยโต เอวํส เต ¶ น โหนฺตีติ อยํ นโย เวทิตพฺโพ. อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม กามาสวาทโย อาสวา อิมาย โลกุตฺตราย โพชฺฌงฺคภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ. อิเมหิ ฉหากาเรหิ ปหีนาสวํ ภิกฺขุํ โถเมนฺโต ยโต โข, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ สามิวจเน โต-กาโร, ยสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. โปราณา ปน ยมฺหิ กาเลติ วณฺณยนฺติ. เย อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา, เต สํวรา ปหีนา โหนฺตีติ เย อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพา, เต สํวเรเนว ปหีนา โหนฺติ, น อปฺปหีเนสุเยว ปหีนสฺี โหตีติ.
๕. ทารุกมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
๕๙. ปฺจเม ทารุกมฺมิโกติ ทารุวิกฺกเยน ปวตฺติตาชีโว เอโก อุปาสโก. กาสิกจนฺทนนฺติ ¶ สณฺหจนฺทนํ. องฺเคนาติ อคุณงฺเคน, สุกฺกปกฺเข คุณงฺเคน. เนมนฺตนิโกติ นิมนฺตนํ คณฺหนโก. สงฺเฆ ทานํ ทสฺสามีติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทสฺสามิ. โส เอวํ วตฺวา สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามิ. อถสฺส ¶ อปรภาเค ปฺจสตา กุลูปกา ภิกฺขู คิหิภาวํ ปาปุณึสุ. โส ‘‘กุลูปกภิกฺขู เต วิพฺภนฺตา’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ เอตฺถ มยฺห’’นฺติ วตฺวา จิตฺตุปฺปาทเวมตฺตมตฺตมฺปิ น อกาสิ. อิทํ สนฺธาย สตฺถา สงฺเฆ เต ทานํ ททโต จิตฺตํ ปสีทิสฺสตีติ อาห.
๖. หตฺถิสาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๖๐. ฉฏฺเ อภิธมฺมกถนฺติ อภิธมฺมมิสฺสกํ กถํ. กถํ โอปาเตตีติ เตสํ กถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน กถํ กเถติ. เถรานํ ภิกฺขูนนฺติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธินฺติ อตฺโถ. ยา จ เถรานํ อภิธมฺมกถา, ตํ อยมฺปิ กเถตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวารํ. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. โสรตโสรโตติ สูรโต วิย สูรโต, โสรจฺจสมนฺนาคโต วิยาติ อตฺโถ. นิวาตนิวาโตติ นิวาโต วิย นิวาโต, นิวาตวุตฺติ วิยาติ อตฺโถ. อุปสนฺตุปสนฺโตติ อุปสนฺโต วิย อุปสนฺโต ¶ . วปกสฺสเตว สตฺถาราติ สตฺถุ สนฺติกา อปคจฺฉติ. สํสฏฺสฺสาติ ปฺจหิ สํสคฺเคหิ สํสฏฺสฺส. วิสฺสฏฺสฺสาติ วิสฺสชฺชิตสฺส. ปากตสฺสาติ ปากตินฺทฺริยสฺส.
กิฏฺาโทติ กิฏฺขาทโก. อนฺตรธาเปยฺยาติ นาเสยฺย. โคปสูติ คาโว จ อชิกา จ. สิปฺปิสมฺพุกนฺติ ¶ สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จ. สกฺขรกลนฺติ สกฺขรา จ กลานิ จ. อาภิโทสิกนฺติ อภิฺาตโทสํ กุทฺรูสกโภชนํ. นจฺฉาเทยฺยาติ น รุจฺเจยฺย. ตตฺถ ยเทตํ ปุริสํ ภุตฺตาวินฺติ อุปโยควจนํ, ตํ สามิอตฺเถ ทฏฺพฺพํ. อมุํ หาวุโส, ปุริสนฺติ, อาวุโส, อมุํ ปุริสํ.
สพฺพนิมิตฺตานนฺติ สพฺเพสํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ นิมิตฺตานํ. อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ พลววิปสฺสนาสมาธึ. จีริกสทฺโทติ ฌลฺลิกสทฺโท. สริสฺสติ เนกฺขมฺมสฺสาติ ปพฺพชฺชาย คุณํ สริสฺสติ. อรหตํ อโหสีติ ภควโต สาวกานํ อรหนฺตานํ อนฺตเร เอโก อรหา อโหสิ. อยฺหิ เถโร สตฺต วาเร คิหี หุตฺวา สตฺต วาเร ปพฺพชิ. กึ การณา? กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ¶ กิเรส เอกสฺส ภิกฺขุโน คิหิภาเว วณฺณํ กเถสิ. โส เตเนว กมฺเมน อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสเย วิชฺชมาเนเยว สตฺต วาเร คิหิภาเว จ ปพฺพชฺชาย จ สฺจรนฺโต สตฺตเม วาเร ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติ.
๗. มชฺเฌสุตฺตวณฺณนา
๖๑. สตฺตเม ปารายเน เมตฺเตยฺยปฺเหติ ปารายนสมาคมมฺหิ เมตฺเตยฺยมาณวสฺส ปฺเห. อุโภนฺเต วิทิตฺวานาติ ทฺเว อนฺเต ทฺเว โกฏฺาเส ชานิตฺวา. มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, ตาย อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา มชฺเฌ น ลิปฺปติ, เวมชฺเฌฏฺาเน น ลิปฺปติ. สิพฺพนิมจฺจคาติ ¶ สิพฺพนิสงฺขาตํ ตณฺหํ อตีโต. ผสฺโสติ ผสฺสวเสน นิพฺพตฺตตฺตา อยํ อตฺตภาโว. เอโก อนฺโตติ อยเมโก โกฏฺาโส. ผสฺสสมุทโยติ ผสฺโส สมุทโย อสฺสาติ ผสฺสสมุทโย, อิมสฺมึ อตฺตภาเว กตกมฺมผสฺสปจฺจยา นิพฺพตฺโต อนาคตตฺตภาโว. ทุติโย อนฺโตติ ทุติโย โกฏฺาโส. ผสฺสนิโรโธติ นิพฺพานํ. มชฺเฌติ สิพฺพินิตณฺหํ เฉตฺวา ทฺวิธากรณฏฺเน นิพฺพานํ มชฺเฌ นาม โหติ. ตณฺหา หิ ¶ นํ สิพฺพตีติ ตณฺหา นํ อตฺตภาวทฺวยสงฺขาตํ ผสฺสฺจ ผสฺสสมุทยฺจ สิพฺพติ ฆฏฺเฏติ. กึ การณา? ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. ยทิ หิ ตณฺหา น สิพฺเพยฺย, ตสฺส ตสฺส ภวสฺส นิพฺพตฺติ น ภเวยฺย. อิมสฺมึ าเน โกฏิมชฺฌิกูปมํ คณฺหนฺติ. ทฺวินฺนฺหิ กณฺฑานํ เอกโต กตฺวา มชฺเฌ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ โกฏิ มชฺฌนฺติ วุจฺจติ. สุตฺเต ฉินฺเน อุโภ กณฺฑานิ อุภโต ปตนฺติ. เอวเมตฺถ กณฺฑทฺวยํ วิย วุตฺตปฺปการา ทฺเว อนฺตา, สิพฺพิตฺวา ิตสุตฺตํ วิย ตณฺหา, สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑทฺวยสฺส อุภโตปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อนฺตทฺวยํ นิรุทฺธเมว โหติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อิมินา อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา ตณฺหาย มชฺเฌ อนุปลิตฺตภาเวน อภิฺเยฺยํ จตุสจฺจธมฺมํ อภิชานาติ นาม, ตีรณปริฺาย จ ปหานปริฺาย จ ปริชานิตพฺพํ โลกิยสจฺจทฺวยํ ปริชานาติ นาม. ทิฏฺเว ¶ ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส โกฏิกโร ปริจฺเฉทปริวฏุมกโร โหติ นาม.
ทุติยวาเร ติณฺณํ กณฺฑานํ วเสน อุปมา เวทิตพฺพา. ติณฺณฺหิ กณฺฑานํ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ สุตฺเต ฉินฺเน ตีณิ กณฺฑานิ ตีสุ าเนสุ ปตนฺติ, เอวเมตฺถ กณฺฑตฺตยํ วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา, สุตฺตํ วิย ตณฺหา. สา หิ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺเนน, ปจฺจุปฺปนฺนฺจ อนาคเตน ¶ สทฺธึ สํสิพฺพติ. สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑตฺตยสฺส ตีสุ าเนสุ ปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา นิรุทฺธาว โหนฺติ.
ตติยวาเร อทุกฺขมสุขา มชฺเฌติ ทฺวินฺนํ เวทนานํ อนฺตรฏฺกภาเวน มชฺเฌ. สุขฺหิ ทุกฺขสฺส, ทุกฺขํ วา สุขสฺส อนฺตรํ นาม นตฺถิ. ตณฺหา สิพฺพินีติ เวทนาสุ นนฺทิราโค เวทนานํ อุปจฺเฉทํ นิวาเรตีติ ตา สิพฺพติ นาม.
จตุตฺถวาเร วิฺาณํ มชฺเฌติ ปฏิสนฺธิวิฺาณมฺปิ เสสวิฺาณมฺปิ นามรูปปจฺจยสมุทาคตตฺตา นามรูปานํ มชฺเฌ นาม.
ปฺจมวาเร วิฺาณํ มชฺเฌติ กมฺมวิฺาณํ มชฺเฌ, อชฺฌตฺติกายตเนสุ วา มนายตเนน กมฺมสฺส คหิตตฺตา อิธ ยํกิฺจิ วิฺาณํ มชฺเฌ นาม, มโนทฺวาเร วา อาวชฺชนสฺส อชฺฌตฺติกายตนนิสฺสิตตฺตา ชวนวิฺาณํ มชฺเฌ นาม.
ฉฏฺวาเร ¶ สกฺกาโยติ เตภูมกวฏฺฏํ. สกฺกายสมุทโยติ สมุทยสจฺจํ. สกฺกายนิโรโธติ นิโรธสจฺจํ. ปริยาเยนาติ ¶ เตน เตน การเณเนว. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๘. ปุริสินฺทฺริยาณสุตฺตวณฺณนา
๖๒. อฏฺเม อฺตโรติ เทวทตฺตปกฺขิโก เอโก. สมนฺนาหริตฺวาติ อาวชฺชิตฺวา. อิทํ โส ‘‘กึ นุ โข ภควตา ชานิตฺวา กถิตํ, อุทาหุ อชานิตฺวา, เอกํสิกํ วา กถิตํ อุทาหุ วิภชฺชกถิต’’นฺติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติ. อาปายิโกติ อปาเย นิพฺพตฺตนโก. เนรยิโกติ นิรยคามี. กปฺปฏฺโติ กปฺปฏฺิยกมฺมสฺส กตตฺตา กปฺปํ สฺสติ. อเตกิจฺโฉติ น สกฺกา ติกิจฺฉิตุํ. ทฺเวชฺฌนฺติ ทฺวิธาภาวํ. วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตนฺติ วาลสฺส อคฺคโกฏิยา ทสฺเสตพฺพมตฺตกํ, วาลคฺคโกฏินิปาตมตฺตกํ วา. ปุริสินฺทฺริยาณานีติ ปุริสปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณานิ, อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนาณานีติ อตฺโถ.
วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมาติ เอตฺตกา กุสลา ธมฺมา วิชฺชนฺติ, เอตฺตกา ¶ อกุสลา ธมฺมาติ ชานามิ. อนฺตรหิตาติ อทสฺสนํ คตา. สมฺมุขีภูตาติ สมุทาจารวเสน ปากฏา ชาตา. กุสลมูลนฺติ กุสลชฺฌาสโย. กุสลา กุสลนฺติ ตมฺหา กุสลชฺฌาสยา อฺมฺปิ กุสลํ นิพฺพตฺติสฺสติ. สารทานีติ สาราทานิ คหิตสารานิ, สรทมาเส วา นิพฺพตฺตานิ. สุขสยิตานีติ ¶ สุขสนฺนิจิตานิ. สุเขตฺเตติ มณฺฑเขตฺเต. นิกฺขิตฺตานีติ วุตฺตานิ. สปฺปฏิภาคาติ สริกฺขกา. อภิโท อทฺธรตฺตนฺติ อภิอทฺธรตฺตํ อทฺธรตฺเต อภิมุขีภูเต. ภตฺตกาลสมเยติ ราชกุลานํ ภตฺตกาลสงฺขาเต สมเย. ปริหานธมฺโมติ โก เอวํ ภควตา าโตติ? อชาตสตฺตุราชา. โส หิ ปาปมิตฺตํ นิสฺสาย มคฺคผเลหิ ปริหีโน. อปเรปิ สุปฺปพุทฺธสุนกฺขตฺตาทโย ภควตา าตาว. อปริหานธมฺโมติ เอวํ ภควตา โก าโต? สุสีโม ปริพฺพาชโก อฺเ จ เอวรูปา. ปรินิพฺพายิสฺสตีติ เอวํ โก าโต ภควตาติ? สนฺตติมหามตฺโต อฺเ จ เอวรูปา.
๙. นิพฺเพธิกสุตฺตวณฺณนา
๖๓. นวเม ¶ อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ อปฺปทาลิตปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปริยาโย, นิพฺพิชฺฌนการณนฺติ อตฺโถ. นิทานสมฺภโวติ กาเม นิเทติ อุปฺปาทนสมตฺถตาย นิยฺยาเทตีติ นิทานํ. สมฺภวติ ตโตติ สมฺภโว, นิทานเมว สมฺภโว นิทานสมฺภโว. เวมตฺตตาติ นานากรณํ.
กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเน กามา, พนฺธนฏฺเน คุณา ‘‘อนฺตคุณ’’นฺติอาทีสุ วิย. จกฺขุวิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสิตพฺพา. อิฏฺาติ ปริยิฏฺา วา โหนฺตุ มา วา, อิฏฺารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กนฺตาติ กมนียา. มนาปาติ มนวฑฺฒนกา. ปิยรูปาติ ปิยชาติกา. กามูปสฺหิตาติ ¶ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสฺหิตา. รชนียาติ ราคุปฺปตฺติการณภูตา. เนเต กามาติ น เอเต กมนฏฺเน กามา นาม โหนฺติ. สงฺกปฺปราโคติ สงฺกปฺปวเสน อุปฺปนฺนราโค. กาโมติ อยํ กามปฺปหานาย ปฏิปนฺเนหิ ปหาตพฺโพ. กมนฏฺเน กามา นาม. จิตฺรานีติ จิตฺรวิจิตฺรารมฺมณานิ.
ผสฺโสติ สหชาตผสฺโส. กามยมาโนติ กามํ กามยมาโน. ตชฺชํ ตชฺชนฺติ ตชฺชาติกํ ตชฺชาติกํ. ปฺุภาคิยนฺติ ทิพฺเพ กาเม ปตฺเถตฺวา สุจริตปาริปูริยา เทวโลเก นิพฺพตฺตสฺส ¶ อตฺตภาโว ปฺุภาคิโย นาม, ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย นิพฺพตฺตสฺส อตฺตภาโว อปฺุภาคิโย นาม. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กามานํ วิปาโกติ อยํ ทุวิโธปิ กามปตฺถนํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนตฺตา กามานํ วิปาโกติ วุจฺจติ. โส อิมํ นิพฺเพธิกนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ ฉตฺตึสฏฺาเนสุ นิพฺพิชฺฌนกํ เสฏฺจริยํ ชานาติ. กามนิโรธนฺติ กามานํ นิโรธเน เอวํ ลทฺธนามํ. อิมสฺมิฺหิ าเน พฺรหฺมจริยสงฺขาโต มคฺโคว กามนิโรโธติ วุตฺโต.
สามิสาติ กิเลสามิสสมฺปยุตฺตา. อิมินา นเยน สพฺพาเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ โวหารเวปกฺกนฺติ โวหารวิปากํ. กถาสงฺขาโต หิ โวหาโร สฺาย วิปาโก นาม. ยถา ¶ ยถา นนฺติ เอตฺถ นํ-อิติ นิปาตมตฺตเมว. อิติ ยสฺมา ยถา ยถา สฺชานาติ, ตถา ¶ ตถา เอวํสฺี อโหสินฺติ กเถติ, ตสฺมา โวหารเวปกฺกาติ อตฺโถ.
อวิชฺชาติ อฏฺสุ าเนสุ อฺาณภูตา พหลอวิชฺชา. นิรยํ คเมนฺตีติ นิรยคมนียา, นิรเย นิพฺพตฺติปจฺจยาติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เจตนาหนฺติ เจตนํ อหํ. อิธ สพฺพสงฺคาหิกา สํวิทหนเจตนา คหิตา. เจตยิตฺวาติ ทฺวารปฺปวตฺตเจตนา. มนสาติ เจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺเตน. นิรยเวทนียนฺติ นิรเย วิปากทายกํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อธิมตฺตนฺติ พลวทุกฺขํ. ทนฺธวิราคีติ ครุกํ น ขิปฺปํ สณิกํ วิคจฺฉนกทุกฺขํ. อุรตฺตาฬึ กนฺทตีติ อุรํ ตาเฬตฺวา โรทติ. ปริเยฏฺินฺติ ปริเยสนํ. เอกปทํ ทฺวิปทนฺติ เอกปทมนฺตํ วา ทฺวิปทมนฺตํ วา, โก มนฺตํ ชานาตีติ อตฺโถ. สมฺโมหเวปกฺกนฺติ สมฺโมหวิปากํ. ทุกฺขสฺส หิ สมฺโมโห นิสฺสนฺทวิปาโก นาม. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ปริเยสนาปิ หิ ตสฺส นิสฺสนฺทวิปาโกติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.
๑๐. สีหนาทสุตฺตวณฺณนา
๖๔. ทสเม อาสภํ านนฺติ เสฏฺํ นิจฺจลฏฺานํ. สีหนาทนฺติ ¶ อภีตนาทํ ปมุขนาทํ. พฺรหฺมจกฺกนฺติ เสฏฺาณจกฺกํ ปฏิเวธาณฺเจว เทสนาาณฺจ. านฺจ านโตติ การณฺจ การณโต. ยมฺปีติ เยน าเณน. อิทมฺปิ ตถาคตสฺสาติ อิทมฺปิ านาฏฺานาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหติ. เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํ. านโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต ¶ จ. ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส านํ, กมฺมํ เหตุ. ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ จตุนฺนํ ฌานานํ อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ ติณฺณํ สมาธีนํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนฺจ. สํกิเลสนฺติ หานภาคิยํ ธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยํ ธมฺมํ. วุฏฺานนฺติ ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ (วิภ. ๘๒๘) เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานฺเจว ภวงฺคนผลสมาปตฺติโย จ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหติ, ตสฺมา ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ภวงฺเคน ปน ¶ สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺานํ โหติ, ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺานํ โหติ. ตํ สนฺธาย ‘‘ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. อเนกวิหิตนฺติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๒) วณฺณิตานิ. อาสวกฺขยาณํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. ปุริมสฺสาปิ าณตฺตยสฺส วิตฺถารกถํ อิจฺฉนฺเตน มชฺฌิมฏฺกถาย มหาสีหนาทวณฺณนา (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๖ อาทโย) โอโลเกตพฺพา. สมาหิตสฺสาติ ¶ เอกคฺคจิตฺตสฺส. สมาธิ มคฺโคติ สมาธิ เอเตสํ าณานํ อธิคมาย อุปาโย. อสมาธีติ อเนกคฺคภาโว. กุมฺมคฺโคติ มิจฺฉามคฺโค. อิมสฺมึ สุตฺเต ตถาคตสฺส าณพลํ กถิตนฺติ.
มหาวคฺโค ฉฏฺโ.