📜
๒. อนุสยวคฺโค
๓. กุลสุตฺตวณฺณนา
๑๓. ทุติยสฺส ตติเย นาลนฺติ น ยุตฺตํ นานุจฺฉวิกํ. น มนาเปนาติ น มนมฺหิ อปฺปนเกน อากาเรน นิสินฺนาสนโต ปจฺจุฏฺเนฺติ, อนาทรเมว ทสฺเสนฺติ. สนฺตมสฺส ปริคุหนฺตีติ วิชฺชมานมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เอตสฺส นิคุหนฺติ ปฏิจฺฉาเทนฺติ. อสกฺกจฺจํ เทนฺติ โน สกฺกจฺจนฺติ ลูขํ วา โหตุ ปณีตํ วา, อสหตฺถา อจิตฺตีกาเรน เทนฺติ, โน จิตฺตีกาเรน.
๔. ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา
๑๔. จตุตฺเถ ¶ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต, มคฺเคน นามกายโต. โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ¶ อรหตฺตํ ปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตอนาคามิโน จ วเสน ปฺจวิโธ โหติ. ปาฬิ ปเนตฺถ ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘) เอวํ อฏฺวิโมกฺขลาภิโน วเสน อาคตา.
ปฺาย วิมุตฺโตติ ปฺาวิมุตฺโต. โส สุกฺขวิปสฺสโก, จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร จาติ อิเมสํ วเสน ปฺจวิโธ โหติ. ปาฬิ ปเนตฺถ อฏฺวิโมกฺขปฏิกฺเขปวเสเนว อาคตา. ยถาห – ‘‘น เหว โข อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย ¶ จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปฺาวิมุตฺโต’’ติ.
ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขี. โส ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ. โส โสตาปตฺติผลฏฺํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺา ฉพฺพิโธ โหติ. เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘).
ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. ตตฺริทํ สงฺเขปลกฺขณํ – ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธติ าตํ โหติ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ปฺายาติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. วิตฺถารโต ปน โสปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธ โหติ. เตเนวาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย โวทิฏฺา โหนฺติ โวจริตา ปฺาย…เป… อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโต’’ติ.
สทฺธาย ¶ ¶ วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. โสปิ วุตฺตนเยเนว ฉพฺพิโธ โหติ. เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย โวทิฏฺา โหนฺติ โวจริตา ปฺาย…เป… โน จ โข ยถาทิฏฺิปฺปตฺตสฺส. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ. เอตสฺส หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ, ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติ. ตสฺมา ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺํ น โหติ, อสิ สีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ, เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา. ยถา ปน สุนิสิเตน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ ¶ น โหติ, เอวรูปา ปฺาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพา.
ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. ธมฺโมติ ปฺา, ปฺาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺโถ. สทฺธานุสาริมฺหิปิ เอเสว นโย. อุโภเปเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺาเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปฺาวาหึ ปฺาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี. ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหึ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘). อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา อุภโตภาควิมุตฺตาทิกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๗๗๑, ๘๘๙) ปฺาภาวนาธิกาเร วุตฺตา. ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ.
๕. อุทกูปมาสุตฺตวณฺณนา
๑๕. ปฺจเม อุทกูปมาติ นิมุชฺชนาทิอาการํ คเหตฺวา อุทเกน อุปมิตา. สกึ นิมุคฺโคติ เอกวารเมว นิมุคฺโค. เอกนฺตกาฬเกหีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺึ สนฺธาย วุตฺตํ. อุมฺมุชฺชตีติ อุฏฺหติ. สาธูติ โสภนา ภทฺทกา. หายติเยวาติ จงฺกวาเร อาสิตฺตอุทกํ วิย ปริหายเตว ¶ . อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกตีติ อุฏฺหิตฺวา คนฺตพฺพทิสํ วิปสฺสติ วิโลเกติ. ปตรตีติ คนฺตพฺพทิสาภิมุโข ตรติ นาม. ปฏิคาธปฺปตฺโต โหตีติ อุฏฺาย วิโลเกตฺวา ปตริตฺวา เอกสฺมึ าเน ปติฏฺาปตฺโต นาม โหติ, ติฏฺติ น ปุนาคจฺฉติ. ติณฺโณ ¶ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺตีติ สพฺพกิเลโสฆํ ตริตฺวา ปรตีรํ คนฺตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺิโต นาม โหติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.
๖. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตวณฺณนา
๑๖. ฉฏฺเ อนิจฺจาติ เอวํ ปฺาย ผรนฺโต อนุปสฺสตีติ อนิจฺจานุปสฺสี. อนิจฺจาติ เอวํ สฺา อสฺสาติ อนิจฺจสฺี. อนิจฺจาติ เอวํ าเณน ปฏิสํเวทิตา อสฺสาติ อนิจฺจปฏิสํเวที. สตตนฺติ สพฺพกาลํ. สมิตนฺติ ยถา ¶ ปุริมจิตฺเตน ปจฺฉิมจิตฺตํ สมิตํ สมุปคตํ ฆฏฺฏิตํ โหติ, เอวํ. อพฺโพกิณฺณนฺติ นิรนฺตรํ อฺเน เจตสา อสํมิสฺสํ. เจตสา อธิมุจฺจมาโนติ จิตฺเตน สนฺนิฏฺาปยมาโน. ปฺาย ปริโยคาหมาโนติ วิปสฺสนาาเณน อนุปวิสมาโน.
อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกกฺขเณเยว. อิธ สมสีสี กถิโต. โส จตุพฺพิโธ โหติ โรคสมสีสี, เวทนาสมสีสี, อิริยาปถสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ ยสฺส อฺตเรน โรเคน ผุฏฺสฺส สโต โรควูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ โรคสมสีสี นาม. ยสฺส ปน อฺตรํ เวทนํ เวทยโต เวทนาวูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ เวทนาสมสีสี นาม. ยสฺส ปน านาทีสุ อิริยาปเถสุ อฺตรสมงฺคิโน วิปสฺสนฺตสฺส อิริยาปถสฺส ปริโยสานฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. ยสฺส ปน อุปกฺกมโต วา สรสโต วา ชีวิตปริยาทานฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ ชีวิตสมสีสี นาม. อยมิธ อธิปฺเปโต. ตตฺถ ¶ กิฺจาปิ อาสวปริยาทานํ มคฺคจิตฺเตน, ชีวิตปริยาทานํ จุติจิตฺเตน โหตีติ อุภินฺนํ เอกกฺขเณ สมฺภโว นาม นตฺถิ. ยสฺมา ปนสฺส อาสเวสุ ขีณมตฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณวารานนฺตรเมว ชีวิตปริยาทานํ คจฺฉติ, อนฺตรํ น ปฺายติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ.
อนฺตราปรินิพฺพายีติ ¶ โย ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺโน นิพฺพตฺตกฺขเณ วา โถกํ อติกฺกมิตฺวา วา เวมชฺเฌ ตฺวา วา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺเสตํ นามํ. อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ โย ตตฺเถว อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย เตสํเยว ปุคฺคลานํ อสงฺขาเรเนว อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติ. สสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติ. อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ โย เหฏฺา จตูสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อนุปุพฺเพน อกนิฏฺเ อุปฺปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ.
๗-๙. ทุกฺขานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗-๑๙. สตฺตเม ¶ ทุกฺขานุปสฺสีติ ปีฬนาการํ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต. อฏฺเม อนตฺตานุปสฺสีติ อวสวตฺตนาการํ อนตฺตาติ อนุปสฺสนฺโต. นวเม สุขานุปสฺสีติ สุขนฺติ เอวํ าเณน อนุปสฺสนฺโต.
๑๐. นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๒๐. ทสเม นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ, ‘‘นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส, นิตฺตึโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปฺาโส’’ติ เอวํ วจนการณานิ. อยํ กิร ปฺโห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโน. ติตฺถิยา หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคณฺํ นิทฺทโสติ วทนฺติ. โส กิร ¶ ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลฺจ ทสวสฺโส, นววสฺโสปิ เอกวสฺโสปิ น โหติ. เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ มตํ นิคณฺํ ‘‘นิพฺพีโส นิตฺตึโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปฺาโส’’ติ วทนฺติ. อายสฺมา อานนฺโท คาเม วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา อาห – ‘‘น อิทํ, อานนฺท, ติตฺถิยานํ อธิวจนํ, มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ. ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ…เป… เอกวสฺโสปิ. น เกวลฺจ เอกวสฺโสว, เอกาทสมาสิโกปิ…เป… เอกมาสิโกปิ เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเยว’’. กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา. นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ ภควา ‘‘มม สาสเน ¶ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วตฺวา เยหิ การเณหิ นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขาตฺตยปูรเณ พลวจฺฉนฺโท โหติ. อายติฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อวิคตเปเมเนว สมนฺนาคโต โหติ. ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนาย. วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินเย. ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเว. วีริยารมฺเภติ กายิกเจตสิกสฺส วีริยสฺส ¶ ปูรเณ. สติเนปกฺเกติ ¶ สติยฺเจว นิปกภาเว. ทิฏฺิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเน. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อนุสยวคฺโค ทุติโย.