📜
๖. อพฺยากตวคฺโค
๑. อพฺยากตสุตฺตวณฺณนา
๕๔. ฉฏฺวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม อพฺยากตวตฺถูสูติ เอกํสาทิวเสน อกถิตวตฺถูสุ. ตถาคโตติ สตฺโต. ทิฏฺิคตเมตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺิมตฺตกเมตํ, น ตาย ทิฏฺิยา คหิตสตฺโต นาม อตฺถิ. ปฏิปทนฺติ ¶ อริยมคฺคํ. น ฉมฺภตีติ ทิฏฺิวเสน น กมฺปติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตณฺหาคตนฺติ ทิฏฺิตณฺหา. สฺาคตาทีสุปิ เอเสว นโย. ทิฏฺิสฺา เอว เหตฺถ สฺาคตํ, ทิฏฺินิสฺสิตมาโนเยว ทิฏฺิมฺิตเมว วา มฺิตํ, ทิฏฺิปปฺโจว ปปฺจิตํ, ทิฏฺุปาทานเมว อุปาทานํ, ทิฏฺิยา วิรูปํ ปฏิสรณภาโวเยว วิปฺปฏิสาโร นามาติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ทิฏฺิคฺคหเณน ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย, ทิฏฺินิโรธคามินิปฏิปทาคหเณน โสตาปตฺติมคฺโค คหิโตติ.
๒. ปุริสคติสุตฺตวณฺณนา
๕๕. ทุติเย ปุริสคติโยติ ปุริสสฺส าณคติโย. อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อปจฺจยนิพฺพานํ. โน จสฺสาติ อตีเต อตฺตภาวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ โน เจ อภวิสฺส. โน จ เม สิยาติ เอตรหิ เม อยํ อตฺตภาโว น สิยา. น ภวิสฺสตีติ เอตรหิ เม อนาคตตฺตภาวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ น ภวิสฺสติ. น จ เม ภวิสฺสตีติ อนาคเต เม อตฺตภาโว น ภวิสฺสติ. ยทตฺถิ ยํ ภูตนฺติ ยํ อตฺถิ ยํ ภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธปฺจกํ. ตํ ปชหามีติ อุเปกฺขํ ปฏิลภตีติ ตํ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหามีติ วิปสฺสนุเปกฺขํ ปฏิลภติ. ภเว น รชฺชตีติ อตีเต ขนฺธปฺจเก ตณฺหาทิฏฺีหิ น รชฺชติ. สมฺภเว น รชฺชตีติ อนาคเตปิ ตเถว น รชฺชติ. อตฺถุตฺตริ ¶ ปทํ สนฺตนฺติ อุตฺตริ สนฺตํ นิพฺพานปทํ นาม อตฺถิ. สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตีติ ตํ สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย สมฺมา ปสฺสติ. น สพฺเพน สพฺพนฺติ เอกจฺจานํ กิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา สจฺจปฏิจฺฉาทกสฺส ตมสฺส สพฺพโส อวิทฺธํสิตตฺตา น สพฺพากาเรน สพฺพํ. หฺมาเนติ สณฺฑาเสน คเหตฺวา มุฏฺิกาย โกฏฺฏิยมาเน. อนฺตราปรินิพฺพายีติ อุปปตฺติสมนนฺตรโต ปฏฺาย อายุโน เวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา เอตฺถนฺตเร กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต โหติ. อนุปหจฺจ ตลนฺติ อากาสตลํ อนุปหจฺจ อนติกฺกมิตฺวา ¶ , ภูมึ อปฺปตฺวา อากาเสเยว นิพฺพาเยยฺยาติ ¶ อิมาหิ ตีหิ อุปมาหิ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายี ทสฺสิตา.
อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ปจฺฉิมโกฏึ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพุโต โหติ. อุปหจฺจ ตลนฺติ ชลมานา คนฺตฺวา อากาสตลํ อติกฺกมิตฺวา ปถวีตลํ วา อุปหนิตฺวา ปถวิยํ ปติตมตฺตาว นิพฺพาเยยฺย. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตฺวา ปรินิพฺพายีติ อสงฺขารปรินิพฺพายี. สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตฺวา ปรินิพฺพายีติ สสงฺขารปรินิพฺพายี. คจฺฉนฺติ นิรารกฺขํ อรฺํ. ทายนฺติ สารกฺขํ อภยตฺถาย ทินฺนํ อรฺํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมึ สุตฺเต อริยปุคฺคลาว กถิตาติ.
๓. ติสฺสพฺรหฺมาสุตฺตวณฺณนา
๕๖. ตติเย ¶ ภิกฺขุนิโยติ มหาปชาปติยา ปริวารา ปฺจสตา ภิกฺขุนิโย. วิมุตฺตาติ ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตา. อนุปาทิเสสาติ อุปาทานเสสํ อฏฺเปตฺวา ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ อนวเสสาหิปิ วิมุตฺตา. สอุปาทิเสเส วา สอุปาทิเสโสติ สอุปาทานเสเส ปุคฺคเล ‘‘สอุปาทานเสโส อย’’นฺติ. อิตรสฺมิมฺปิ เอเสว นโย. ติสฺโสติ เถรสฺส สทฺธิวิหาริกพฺรหฺมา. อนุโลมิกานีติ ปฏิปตฺติยา อนุโลมานิ วิวิตฺตานิ อนฺติมปริยนฺติมานิ. อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ. สมนฺนานยมาโนติ สมนฺนาหาเร ปยมาโน. น หิ ปน เตติ อิทํ กสฺมา อารภิ? สตฺตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทสฺสนตฺถํ. สตฺตโม หิ สทฺธานุสาริปุคฺคโล น ทสฺสิโต. อถ ภควา พลววิปสฺสกวเสน ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ สพฺเพสํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ. อนิมิตฺตนฺติ พลววิปสฺสนาสมาธึ.
๔. สีหเสนาปติสุตฺตวณฺณนา
๕๗. จตุตฺเถ มจฺฉรีติ ปฺจมจฺเฉรยุตฺโต. กทริโยติ ถทฺธมจฺฉริโย, ปเรสํ ทิยฺยมานมฺปิ วาเรติ. อนุปฺปทานรโตติ ปุนปฺปุนํ ทานํ ททมาโนว รมติ. อนุกมฺปนฺตาติ ‘‘โก อชฺช อมฺเหหิ อนุคฺคเหตพฺโพ, กสฺส เทยฺยธมฺมํ วา ปฏิคฺคณฺเหยฺยาม, ธมฺมํ วา เทเสยฺยามา’’ติ เอวํ จิตฺเตน อนุกมฺปมานา.
๕. อรกฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา
๕๘. ปฺจเม ¶ ¶ ¶ นิมิตฺตนฺติ ธมฺมนิมิตฺตมฺปิ ปุคฺคลนิมิตฺตมฺปิ. อยฺหิ อตฺตนา เทสิตธมฺเม เอกปทมฺปิ ทุรกฺขาตํ อนิยฺยานิกํ อปสฺสนฺโต ธมฺมนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ, ‘‘ทุรกฺขาโต ตยา ธมฺโม น สฺวากฺขาโต’’ติ อุฏฺหิตฺวา ปฏิปฺผรนฺตํ เอกํ ปุคฺคลมฺปิ อปสฺสนฺโต ปุคฺคลนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ นาม. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. ฉฏฺสตฺตมานิ อุตฺตานาเนว.
๘. ปจลายมานสุตฺตวณฺณนา
๖๑. อฏฺเม ปจลายมาโนติ ตํ คามํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมึ วนสณฺเฑ สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตาหํ จงฺกมนวีริเยน นิมฺมถิตตฺตา กิลนฺตคตฺโต จงฺกมนโกฏิยํ ปจลายมาโน นิสินฺโน โหติ. ปจลายสิ โนติ นิทฺทายสิ นุ. อนุมชฺชิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวา. อาโลกสฺนฺติ มิทฺธวิโนทนอาโลกสฺํ. ทิวาสฺนฺติ ทิวาติสฺํ. ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา อาโลกสฺา อธิฏฺิตา, ตถา นํ รตฺติมฺปิ อธิฏฺเหยฺยาสิ. ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา จ เต รตฺตึ อาโลกสฺา อธิฏฺิตา, ตถา นํ ทิวาปิ อธิฏฺเหยฺยาสิ. สปฺปภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุาณตฺถาย สโหภาสํ. ปจฺฉาปุเรสฺีติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อภิหรณสฺาย สฺาวา. อนฺโตคเตหิ อินฺทฺริเยหีติ พหิ อวิกฺขิตฺเตหิ อนฺโต อนุปวิฏฺเเหว ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. เอตฺตเกน ¶ าเนน ภควา เถรสฺส มิทฺธวิโนทนกมฺมฏฺานํ กเถสิ. โสณฺฑนฺติ มานโสณฺฑํ. กิจฺจกรณียานีติ เอตฺถ อวสฺสํ กตฺตพฺพานิ กิจฺจานิ, อิตรานิ กรณียานิ. มงฺกุภาโวติ นิตฺเตชตา โทมนสฺสตา. เอตฺตเกน าเนน สตฺถารา เถรสฺส ภิกฺขาจารวตฺตํ กถิตํ.
อิทานิ ภสฺเส ปริยนฺตการิตาย สมาทเปตุํ ตสฺมาติหาติอาทิมาห. ตตฺถ วิคฺคาหิกกถนฺติ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา วิคฺคาหิกกถา. นาหํ โมคฺคลฺลานาติอาทิ ปาปมิตฺตสํสคฺควิวชฺชนตฺถํ วุตฺตํ. กิตฺตาวตา นุ โขติ กิตฺตเกน นุ โข. ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย ¶ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต นาม สํขิตฺเตน กิตฺตาวตา โหติ. ยาย ปฏิปตฺติยา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหติ, ตเมว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺพภาคปฏิปทํ สํขิตฺเตน เทเสถาติ ปุจฺฉติ. อจฺจนฺตนิฏฺโติ ¶ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา, อจฺจนฺตา นิฏฺา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโ, เอกนฺตนิฏฺโ สตตนิฏฺโติ อตฺโถ. อจฺจนฺตโยคกฺเขมีติ อจฺจนฺตํ โยคกฺเขมี, นิจฺจโยคกฺเขมีติ อตฺโถ. อจฺจนฺตพฺรหฺมจารีติ อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถ. อจฺจนฺตํ ¶ ปริโยสานมสฺสาติ ปุริมนเยเนว อจฺจนฺตปริโยสาโน. เสฏฺโ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานฺจ มนุสฺสานฺจ เสฏฺโ อุตฺตโม. เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, สงฺเขเปเนว ตสฺส ปฏิปตฺตึ กเถถาติ ยาจติ.
สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา นาม ปฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส ธาตุโย, เต สพฺเพปิ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินิเวสาย นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺตา น ยุตฺตา. กสฺมา? คหิตากาเรน อติฏฺนโต. เต หิ นิจฺจา สุขา อตฺตาติ คหิตาปิ อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา นาลํ อภินิเวสาย. อภิชานาตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ าตปริฺาย อภิชานาติ. ปริชานาตีติ ตเถว ตีรณปริฺาย ปริชานาติ. ยํกิฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปฺจวิฺาณสมฺปยุตฺตํ ยํกิฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ เวทนํ อนุภวติ. อิมินา ภควา เถรสฺส เวทนาวเสน จ วินิวฏฺเฏตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสสิ.
อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต. วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ทฺเว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จ. ตตฺถ สงฺขารานํ ขยํ ขยโต ปสฺสนา วิปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต ทสฺสนมคฺคาณมฺปิ วิราคานุปสฺสนา. ตทุภยสมงฺคิปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี นาม. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘วิราคานุปสฺสี’’ติ, วิราคโต อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโย. นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ อจฺจนฺตนิโรโธติ ทุวิโธเยว. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโค. โส ¶ จ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนา. สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชติ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ มคฺโค. โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติ. ทฺวีหิปิ วา การเณหิ โส โวสฺสคฺโคเยว, สมุจฺเฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานฺจ โวสฺสชนโต นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทนโต. ตสฺมา ¶ กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค. นิโรธาย นิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ อุภยมฺเปตํ มคฺเค สเมติ. ตทุภยสมงฺคี ปุคฺคโล อิมาย ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคตตฺตา ¶ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี นาม โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. น กิฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิฺจิ เอกมฺปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติ. ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ. ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณา ทสฺสิตา. อิติ ภควา สํขิตฺเตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปุจฺฉิโต สํขิตฺเตเนว กเถสิ. อิทํ ปน สุตฺตํ เถรสฺส โอวาโทปิ อโหสิ วิปสฺสนาปิ. โส อิมสฺมึเยว สุตฺเต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ.
๙. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา
๖๒. นวเม มา, ภิกฺขเว, ปฺุานํ ภายิตฺถาติ ปฺุานิ กโรนฺตา เตสํ มา ภายิตฺถ. เมตฺตจิตฺตํ ภาเวสินฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาย เมตฺตาย สมฺปยุตฺตํ ปณีตํ กตฺวา จิตฺตํ ภาเวสินฺติ ทสฺเสติ. สํวฏฺฏมาเน สุทาหนฺติ สํวฏฺฏมาเน สุทํ อหํ. สํวฏฺฏมาเนติ ¶ ฌายมาเน วิปชฺชมาเน. ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต. ธมฺมราชาติ ตสฺเสว เววจนํ. ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชา. จาตุรนฺโตติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทีนํ จตุนฺนํ สมุทฺทานํ วเสน จาตุรนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโร. วิชิตาวีติ วิชิตสงฺคาโม. ชนปโท ตสฺมึ ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต. ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ. สูราติ อภีรุโน. วีรงฺครูปาติ วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีริยสฺเสตํ นามํ. วีรงฺครูปเมเตสนฺติ วีรงฺครูปา. วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา วิย อกิลาสุโน ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สาครปริยนฺตนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ิตสมุทฺทปริยนฺตํ. อทณฺเฑนาติ ธนทณฺเฑนปิ เฉชฺชเภชฺชานุสาสเนน สตฺถทณฺเฑนปิ วินาเยว. อสตฺเถนาติ เอกโตธาราทินา ปรวิเหนสตฺเถนปิ วินาเยว. ธมฺเมน อภิวิชิยาติ เอหิ โข, มหาราชาติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ธมฺเมเนว วุตฺตปฺปการํ ปถวึ อภิวิชินิตฺวา.
สุเขสิโนติ ¶ สุขปริเยสเก สตฺเต อามนฺเตติ. สฺุพฺรหฺมูปโคติ สฺุพฺรหฺมวิมานูปโค. ปถวึ อิมนฺติ อิมํ สาครปริยนฺตํ มหาปถวึ. อสาหเสนาติ ¶ น สาหสิกกมฺเมน. สเมน มนุสาสิตนฺติ สเมน กมฺเมน อนุสาสึ. เตหิ เอตํ สุเทสิตนฺติ เตหิ สงฺคาหเกหิ มหาการุณิเกหิ พุทฺเธหิ เอตํ เอตฺตกํ านํ สุเทสิตํ สุกถิตํ. ปถพฺโยติ ปุถวิสามิโก.
๑๐. ภริยาสุตฺตวณฺณนา
๖๓. ทสเม ¶ เกวฏฺฏา มฺเ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏานํ มจฺฉปจฺฉึ โอตาเรตฺวา ิตฏฺาเน ชาเล วา อุทกโต อุกฺขิตฺตมตฺเต มจฺฉคฺคาหกานํ มหาสทฺโท โหติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สุชาตาติ วิสาขาย กนิฏฺา. สา เนว สสฺสุํ อาทิยตีติ สสฺสุยา กตฺตพฺพวตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ น กโรติ, สสฺสูติปิ นํ น คเณติ. น สสุรํ อาทิยตีติ วจนํ น คณฺหาติ. เอวํ อนาทรตายปิ อคฺคหเณนปิ น อาทิยติ นาม. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอวํ อนาถปิณฺฑิโก สุณิสาย อาจารํ คเหตฺวา สตฺถุ ปุรโต นิสีทิ. สาปิ สุชาตา ‘‘กึ นุ โข อยํ เสฏฺิ ทสพลสฺส สนฺติเก มยฺหํ คุณํ กเถสฺสติ อุทาหุ อคุณ’’นฺติ คนฺตฺวา อวิทูเร สทฺทํ สุณนฺตี อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา เอหิ สุชาเตติ อามนฺเตสิ.
อหิตานุกมฺปินีติ น หิตานุกมฺปินี. อฺเสูติ ¶ ปรปุริเสสุ. อติมฺเตติ โอมานาติ มานวเสน อติมฺติ. ธเนน กีตสฺสาติ ธเนน กีตา อสฺส. วธาย อุสฺสุกา วธิตุํ อุสฺสุกฺกมาปนฺนา. ยํ อิตฺถิยา วินฺทติ สามิโก ธนนฺติ อิตฺถิยา สามิโก ยํ ธนํ ลภติ. อปฺปมฺปิ ตสฺส อปหาตุมิจฺฉตีติ โถกโตปิ อสฺส หริตุํ อิจฺฉติ, อุทฺธเน อาโรปิตอุกฺขลิยํ ปกฺขิปิตพฺพตณฺฑุลโตปิ โถกํ หริตุเมว วายมติ. อลสาติ นิสินฺนฏฺาเน นิสินฺนาว ิตฏฺาเน ิตาว โหติ. ผรุสาติ ขรา. ทุรุตฺตวาทินีติ ทุพฺภาสิตภาสินี, กกฺขฬํ วาฬกถเมว กเถติ. อุฏฺายกานํ อภิภุยฺย วตฺตตีติ เอตฺถ อุฏฺายกานนฺติ พหุวจนวเสน วิริยุฏฺานสมฺปนฺโน สามิโก วุตฺโต, ตสฺส ตํ อุฏฺานสมฺปตฺตึ อภิภวิตฺวา เหฏฺา กตฺวา วตฺตติ. ปโมทตีติ อาโมทิตปโมทิตา โหติ ¶ . โกเลยฺยกาติ กุลสมฺปนฺนา. ปติพฺพตาติ ปติเทวตา. วธทณฺฑตชฺชิตาติ ทณฺฑกํ คเหตฺวา วเธน ตชฺชิตา, ‘‘ฆาเตสฺสามิ น’’นฺติ วุตฺตา. ทาสีสมนฺติ สามิกสฺส วตฺตปูริกา ทาสีติ มํ ภควา ธาเรตูติ วตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ.
๑๑. โกธนสุตฺตวณฺณนา
๖๔. เอกาทสเม สปตฺตกนฺตาติ สปตฺตานํ เวรีนํ กนฺตา ปิยา เตหิ อิจฺฉิตปตฺถิตา. สปตฺตกรณาติ ¶ ¶ สปตฺตานํ เวรีนํ อตฺถกรณา. โกธปเรโตติ โกธานุคโต. ปจุรตฺถตายาติ พหุอตฺถตาย พหุหิตตาย. อนตฺถมฺปีติ อวุทฺธิมฺปิ. อตฺโถ เม คหิโตติ วุฑฺฒิ เม คหิตา.
อโถ อตฺถํ คเหตฺวานาติ อโถ วุทฺธึ คเหตฺวา. อนตฺถํ อธิปชฺชตีติ อนตฺโถ เม คหิโตติ สลฺลกฺเขติ. วธํ กตฺวานาติ ปาณาติปาตกมฺมํ กตฺวา. โกธสมฺมทสมฺมตฺโตติ โกธมเทน มตฺโต, อาทินฺนคหิตปรามฏฺโติ อตฺโถ. อายสกฺยนฺติ อยสภาวํ, อยโส นิยโส โหตีติ อตฺโถ. อนฺตรโต ชาตนฺติ อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนํ. อตฺถํ น ชานาตีติ วุทฺธิอตฺถํ น ชานาติ. ธมฺมํ น ปสฺสตีติ สมถวิปสฺสนาธมฺมํ น ปสฺสติ. อนฺธตมนฺติ อนฺธภาวกรํ ตมํ พหลตมํ. สหเตติ อภิภวติ.
ทุมฺมงฺกุยนฺติ ทุมฺมงฺกุภาวํ นิตฺเตชตํ ทุพฺพณฺณมุขตํ. ยโต ปตายตีติ ยทา นิพฺพตฺตติ. น วาโจ โหติ คารโวติ วจนสฺสปิ ครุภาโว น โหติ. น ทีปํ โหติ กิฺจนนฺติ กาจิ ปติฏฺา นาม น โหติ. ตปนียานีติ ตาปชนกานิ. ธมฺเมหีติ ¶ สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ. อารกาติ ทูเร. พฺราหฺมณนฺติ ขีณาสวพฺราหฺมณํ. ยาย มาตุ ภโตติ ยาย มาตรา ภโต โปสิโต. ปาณททึ สนฺตินฺติ ชีวิตทายิกํ สมานํ. หนฺติ กุทฺโธ ปุถุตฺตานนฺติ กุทฺโธ ปุคฺคโล ปุถุ นานาการเณหิ อตฺตานํ หนฺติ. นานารูเปสุ มุจฺฉิโตติ นานารมฺมเณสุ อธิมุจฺฉิโต หุตฺวา. รชฺชุยา พชฺฌ มียนฺตีติ รชฺชุยา พนฺธิตฺวา มรนฺติ. ปพฺพตามปิ กนฺทเรติ ปพฺพตกนฺทเรปิ ปติตฺวา มรนฺติ.
ภูนหจฺจานีติ ¶ หตวุทฺธีนิ. อิตายนฺติ อิติ อยํ. ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเทติ ตํ โกธํ ทเมน ฉินฺเทยฺย. กตเรน ทเมนาติ? ปฺาวีริเยน ทิฏฺิยาติ วิปสฺสนาปฺาย เจว วิปสฺสนาสมฺปยุตฺเตน กายิกเจตสิกวีริเยน จ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา จ. ตเถว ธมฺเม สิกฺเขถาติ ยถา อกุสลํ สมุจฺฉินฺเทยฺย, สมถวิปสฺสนาธมฺเมปิ ตเถว สิกฺเขยฺย. มา โน ทุมฺมงฺกุยํ อหูติ มา อมฺหากํ ทุมฺมงฺกุภาโว อโหสีติ อิมมตฺถํ ปตฺถยมานา. อนายาสาติ อนุปายาสา. อนุสฺสุกาติ กตฺถจิ อุสฺสุกฺกํ อนาปนฺนา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อพฺยากตวคฺโค ฉฏฺโ.