📜
๗. มหาวคฺโค
๑. หิริโอตฺตปฺปสุตฺตวณฺณนา
๖๕. สตฺตมสฺส ¶ ¶ ปเม หตูปนิโสติ หตอุปนิโส ฉินฺนปจฺจโย. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ ตรุณวิปสฺสนา. นิพฺพิทาวิราโคติ พลววิปสฺสนา เจว มคฺโค จ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ อรหตฺตวิมุตฺติ จ ปจฺจเวกฺขณา จ.
๒. สตฺตสูริยสุตฺตวณฺณนา
๖๖. ทุติเย ยสฺมา อยํ สตฺตสูริยเทสนา เตโชสํวฏฺฏทสฺสนวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา ตโย สํวฏฺฏา, ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา, ตีณิ สํวฏฺฏมูลานี, ตีณิ โกลาหลานีติ อยํ ตาว อาทิโตว อิมสฺส สุตฺตสฺส ปุเรจาริกกถา เวทิตพฺพา. สา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๓) ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตาว. เอตทโวจาติ อนิจฺจกมฺมฏฺานิกานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อชฺฌาสเยน อุปาทินฺนกานํ อนุปาทินฺนกานํ สงฺขารานํ วิปตฺติทสฺสนตฺถํ เอตํ ‘‘อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา’’ติอาทิสตฺตสูริโยปมสุตฺตนฺตํ อโวจ. ตตฺถ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา. สงฺขาราติ อุปาทินฺนกอนุปาทินฺนกา สงฺขารธมฺมา. อทฺธุวาติ เอวํ อจิรฏฺเน น ธุวา. อนสฺสาสิกาติ ¶ อสสฺสตภาเวน อสฺสาสรหิตา. อลเมวาติ ยุตฺตเมว.
อชฺโฌคาฬฺโหติ อุทเก อนุปวิฏฺโ. อจฺจุคฺคโตติ อุทกปิฏฺิโต อุคฺคโต. เทโว น วสฺสตีติ ปมํ ตาว อุปกปฺปนเมโฆ นาม โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ เอกเมโฆ หุตฺวา วสฺสติ, ตทา ¶ นิกฺขนฺตพีชํ น ปุน เคหํ ปวิสติ. ตโต ปฏฺาย ธมกรเณ นิรุทฺธํ วิย อุทกํ โหติ, ปุน เอกพินฺทุมฺปิ เทโว น วสฺสตีติ อุปมานธมฺมกถาว ปมาณํ. วินสฺสนฺเต ปน โลเก ปมํ อวีจิโต ปฏฺาย ตุจฺโฉ โหติ, ตโต อุฏฺหิตฺวา สตฺตา มนุสฺสโลเก จ ติรจฺฉาเนสุ จ นิพฺพตฺตนฺติ. ติรจฺฉาเนสุ นิพฺพตฺตาปิ ปุตฺตภาติเกสุ เมตฺตํ ปฏิลภิตฺวา กาลกตา เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตนฺติ. เทวตา อากาเสน จรนฺติโย อาโรเจนฺติ – ‘‘น อิทํ านํ ¶ สสฺสตํ น นิพทฺธํ, เมตฺตํ ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ ภาเวถา’’ติ. เต เมตฺตาทโย ภาเวตฺวา ตโต จุตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ.
พีชคามาติ เอตฺถ พีชคาโม นาม ปฺจ พีชชาตานิ. ภูตคาโม นาม ยํกิฺจิ นิกฺขนฺตมูลปณฺณํ หริตกํ. โอสธิติณวนปฺปตโยติ เอตฺถ โอสธีติ โอสธรุกฺขา. ติณาติ พหิสารา ตาลนาฬิเกราทโย. วนปฺปตโยติ วนเชฏฺกรุกฺขา. กุนฺนทิโยติ เปตฺวา ปฺจ มหานทิโย อวเสสา นินฺนคา. กุโสพฺภาติ เปตฺวา สตฺต มหาสเร อวเสสา รหทาทโย. ทุติโย สูริโยติอาทีสุ ทุติยสูริยกาเล เอโก อุเทติ, เอโก อตฺถงฺคเมติ. ตติยกาเล เอโก อุเทติ, เอโก อตฺถงฺคเมติ, เอโก มชฺเฌ โหติ. จตุตฺถกาเล จตุกุลิเก คาเม จตฺตาโร ปิณฺฑจาริกา ทฺวารปฏิปาฏิยา ิตา วิย โหนฺติ. ปฺจมาทิกาเลปิ เอเสว นโย. ปลุชฺชนฺตีติ ¶ ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺติ. เนว ฉาริกา ปฺายติ น มสีติ จกฺกวาฬมหาปถวี สิเนรุปพฺพตราชา หิมวา จกฺกวาฬปพฺพโต ฉ กามสคฺคา ปมชฺฌานิกพฺรหฺมโลกาติ เอตฺตเก าเน ทฑฺเฒ อจฺฉราย คเหตพฺพมตฺตาปิ ฉาริกา วา องฺคาโร วา น ปฺายติ. โก มนฺตา โก สทฺธาตาติ โก ตสฺส สทฺธาปนตฺถาย สมตฺโถ, โก วา ตสฺส สทฺธาตา. อฺตฺร ทิฏฺปเทหีติ ทิฏฺปเท ¶ โสตาปนฺเน อริยสาวเก เปตฺวา โก อฺโ สทฺทหิสฺสตีติ อตฺโถ.
วีตราโคติ วิกฺขมฺภนวเสน วีตราโค. สาสนํ อาชานึสูติ อนุสิฏฺึ ชานึสุ, พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ. สมสมคติโยติ ทุติยตฺตภาเว สพฺพากาเรน สมคติโก เอกคติโก. อุตฺตริ เมตฺตํ ภาเวยฺยนฺติ ปมชฺฌานโต อุตฺตริ ยาว ติกจตุกฺกชฺฌานา ปณีตํ กตฺวา เมตฺตํ ภาเวยฺยํ. จกฺขุมาติ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ โพธิปลฺลงฺเกเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. เอวํ อนิจฺจลกฺขณํ ทีเปตฺวา สตฺถริ เทสนํ วินิวฏฺเฏนฺเต ปฺจสตาปิ เต อนิจฺจกมฺมฏฺานิกา ภิกฺขู เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา นิสินฺนาสเนสุเยว อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
๓. นคโรปมสุตฺตวณฺณนา
๖๗. ตติเย ยโตติ ยทา. ปจฺจนฺติมนฺติ รฏฺปริยนฺเต รฏฺาวสาเน นิวิฏฺํ. มชฺฌิมเทสนครสฺส ¶ ¶ ปน รกฺขากิจฺจํ นตฺถิ, เตน ตํ น คหิตํ. นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตนฺติ นคราลงฺกาเรหิ อลงฺกตํ. อกรณียนฺติ อกตฺตพฺพํ อชินิยํ. คมฺภีรเนมาติ คมฺภีรอาวาฏา. สุนิขาตาติ สุฏฺุ สนฺนิสีทาปิตา. ตํ ปเนตํ เอสิกาถมฺภํ อิฏฺกาหิ วา กโรนฺติ สิลาหิ วา ขทิราทีหิ วา สารรุกฺเขหิ. ตํ นครคุตฺตตฺถาย กโรนฺตา พหินคเร กโรนฺติ, อลงฺการตฺถาย กโรนฺตา อนฺโตนคเร. ตํ อิฏฺกามยํ กโรนฺตา มหนฺตํ อาวาฏํ กตฺวา จยํ จินิตฺวา อุปริ อฏฺํสํ กตฺวา สุธาย ลิมฺปนฺติ. ยทา หตฺถินา ทนฺเตหิ อภิหโต น จลติ, ตทา สุลิตฺโต นาม โหติ. สิลาถมฺภาทโยปิ อฏฺํสา เอว โหนฺติ. เต สเจ อฏฺ รตนา โหนฺติ, จตุรตนมตฺตํ อาวาเฏ ปวิสติ, จตุรตนมตฺตํ อุปริ โหติ. โสฬสรตนวีสติรตเนสุปิ เอเสว นโย. สพฺเพสฺหิ อุปฑฺฒํ เหฏฺา โหติ, อุปฑฺฒํ อุปริ. เต โคมุตฺตวงฺกา โหนฺติ, เตน เตสํ อนฺตเร ปทรมยํ กตฺวา กมฺมํ กาตุํ สกฺกา โหติ, เต ปน กตจิตฺตกมฺมา ปคฺคหิตทฺธชาว โหนฺติ.
ปริขาติ ¶ ปริกฺขิปิตฺวา ิตมาติกา. อนุปริยายปโถติ อนฺโต ปาการสฺส ปากาเรน สทฺธึ คโต มหาปโถ, ยตฺถ ิตา พหิปากาเร ิเตหิ สทฺธึ ยุชฺฌนฺติ. สลากนฺติ ¶ สรโตมราทินิสฺสคฺคิยาวุธํ. เชวนิกนฺติ เอกโตธาราทิเสสาวุธํ.
หตฺถาโรหาติ สพฺเพปิ หตฺถิอาจริยหตฺถิเวชฺชหตฺถิพนฺธาทโย. อสฺสาโรหาติ สพฺเพปิ อสฺสาจริยอสฺสเวชฺชอสฺสพนฺธาทโย. รถิกาติ สพฺเพปิ รถาจริยรถโยธรถรกฺขาทโย. ธนุคฺคหาติ อิสฺสาสา. เจลกาติ เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺติ. จลกาติ ‘‘อิธ รฺโ านํ โหตุ, อิธ อสุกมหามตฺตสฺสา’’ติ เอวํ เสนาพฺยูหการกา. ปิณฺฑทายิกาติ สาหสิกมหาโยธา. เต กิร ปรเสนํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑปิณฺฑมิว เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ, อุปฺปติตฺวา นิคฺคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เย วา สงฺคามมชฺเฌ โยธานํ ภตฺตปานียํ คเหตฺวา ปวิสนฺติ, เตสมฺเปตํ นามํ. อุคฺคา ราชปุตฺตาติ อุคฺคตุคฺคตา สงฺคามาวจรา ราชปุตฺตา. ปกฺขนฺทิโนติ เย ‘‘กสฺส สีสํ วา อาวุธํ วา อาหรามา’’ติ วตฺวา ‘‘อสุกสฺสา’’ติ วุตฺตา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา ตเทว อาหรนฺติ, อิเม ปกฺขนฺทนฺตีติ ปกฺขนฺทิโน. มหานาคา วิย มหานาคา, หตฺถิอาทีสุปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเตสุ อนิวตฺติยโยธานํ เอตํ อธิวจนํ. สูราติ เอกสูรา, เย สชาลิกาปิ สวมฺมิกาปิ สมุทฺทํ ตริตุํ สกฺโกนฺติ. จมฺมโยธิโนติ ¶ เย จมฺมกฺจุกํ วา ปวิสิตฺวา สรปริตฺตาณจมฺมํ วา คเหตฺวา ยุชฺฌนฺติ. ทาสกปุตฺตาติ พลวสิเนหา ฆรทาสโยธา ¶ . โทวาริโกติ ทฺวารปาลโก. วาสนเลปนสมฺปนฺโนติ วาสเนน สพฺพวิวรปฏิจฺฉาทเนน สุธาเลเปน สมฺปนฺโน. พหิ วา ขาณุปาการสงฺขาเตน วาสเนน ฆนมฏฺเน จ สุธาเลเปน สมฺปนฺโน ปุณฺณฆฏปนฺตึ ทสฺเสตฺวา กตจิตฺตกมฺมปคฺคหิตทฺธโช. ติณกฏฺโทกนฺติ หตฺถิอสฺสาทีนํ ฆาสตฺถาย เคหานฺจ ฉาทนตฺถาย อาหริตฺวา พหูสุ าเนสุ ปิตติณฺจ, เคหกรณปจนาทีนํ อตฺถาย อาหริตฺวา ปิตกฏฺฺจ, ยนฺเตหิ ปเวเสตฺวา โปกฺขรณีสุ ปิตอุทกฺจ. สนฺนิจิตํ โหตีติ ปฏิกจฺเจว อเนเกสุ าเนสุ สุฏฺุ นิจิตํ โหติ. อพฺภนฺตรานํ รติยาติ อนฺโตนครวาสีนํ รติอตฺถาย. อปริตสฺสายาติ ¶ ตาสํ อนาปชฺชนตฺถาย. สาลิยวกนฺติ นานปฺปการา สาลิโย เจว ยวา จ. ติลมุคฺคมาสาปรณฺณนฺติ ติลมุคฺคมาสา จ เสสาปรณฺณฺจ.
อิทานิ ยสฺมา ตถาคตสฺส นคเร กมฺมํ นาม นตฺถิ ¶ , นครสทิสํ ปน อริยสาวกํ, นครปริกฺขารสทิเส จ สตฺต ธมฺเม, จตุอาหารสทิสานิ จ จตฺตาริ ฌานานิ ทสฺเสตฺวา เอกาทสสุ าเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา เทสนํ วินิวฏฺเฏสฺสามีติ อยํ อุปมา อาภตา. ตสฺมา ตํ เทสนํ ปกาเสตุํ อิทํ เอวเมว โขติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สทฺธมฺเมหีติ สุธมฺเมหิ. สทฺโธติ โอกปฺปนสทฺธาย เจว ปจฺจกฺขสทฺธาย จ สมนฺนาคโต. ตตฺถ ทานสีลาทีนํ ผลํ สทฺทหิตฺวา ทานาทิปฺุกรเณ สทฺธา โอกปฺปนสทฺธา นาม. มคฺเคน อาคตสทฺธา ปจฺจกฺขสทฺธา นาม. ปสาทสทฺธาติปิ เอสา เอว. ตสฺสา ลกฺขณาทีหิ วิภาโค เวทิตพฺโพ.
‘‘สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณา จ, มหาราช, สทฺธา สมฺปสาทนลกฺขณา จา’’ติ (มิ. ป. ๒.๑.๑๐) หิ วจนโต อิทํ สทฺธาย ลกฺขณํ นาม. ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ สทฺโธ ปสนฺโน เวทิตพฺโพ. กตเมหิ ตีหิ? สีลวนฺตานํ ทสฺสนกาโม โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๓.๔๒) นเยน วุตฺตํ ปน สทฺธาย นิมิตฺตํ นาม. ‘‘โก จาหาโร สทฺธาย, สทฺธมฺมสฺสวนนฺติสฺส วจนีย’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๖๑) อยํ ปนสฺสา อาหาโร นาม. ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยํ อนุธมฺโม โหติ, ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหริสฺสตี’’ติ อยมสฺส ¶ อนุธมฺโม นาม. ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยํ, สิรี โภคานมาสโย’’ (สํ. นิ. ๑.๗๙). ‘‘สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหติ’’ (สํ. นิ. ๑.๓๖). ‘‘สทฺธาย ตรติ โอฆํ’’ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖). ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺิ’’ (สุ. นิ. ๗๗; สํ. นิ. ๑.๑๙๗). ‘‘สทฺธาหตฺโถ มหานาโค. อุเปขาเสตทนฺตวา’’ติอาทีสุ ปน สุตฺเตสุ ¶ เอติสฺสา พทฺธภตฺตปุฏาทิสริกฺขตาย อเนกสรสตา ภควตา ปกาสิตา. อิมสฺมึ ปน นคโรปมสุตฺตนฺเต เอสา อจลสุปฺปติฏฺิตตาย เอสิกาถมฺภสทิสา กตฺวา ทสฺสิตา.
สทฺเธสิโกติ สทฺธํ เอสิกาถมฺภํ กตฺวา อริยสาวโก อกุสลํ ปชหตีติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ โยชนา กาตพฺพา. อปิเจตฺถ หิโรตฺตปฺเปหิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร สมฺปชฺชติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ ¶ . อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต เอกาทสสุ าเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา เทสนาย กูฏํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๔. ธมฺมฺูสุตฺตวณฺณนา
๖๘. จตุตฺเถ กาลํ ชานาตีติ ยุตฺตปฺปตฺตกาลํ ชานาติ. อยํ กาโล อุทฺเทสสฺสาติ อยํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนกาโล. ปริปุจฺฉายาติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ปริปุจฺฉาย. โยคสฺสาติ โยเค กมฺมํ ปกฺขิปนสฺส. ปฏิสลฺลานสฺสาติ นิลียนสฺส เอกีภาวสฺส. ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุรูปธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุคฺคลปโรปรฺู โหตีติ เอวํ ¶ ภิกฺขุ ปุคฺคลานํ ปโรปรํ ติกฺขมุทุภาวํ ชานนสมตฺโถ นาม โหติ.
๕. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตวณฺณนา
๖๙. ปฺจเม ปนฺนปลาโสติ ปติตปลาโส. ชาลกชาโตติ สฺชาตปตฺตปุปฺผชาโล. ตสฺส หิ ปตฺตชาลฺจ ปุปฺผชาลฺจ สเหว นิกฺขมติ. ขารกชาโตติ ปาฏิเยกฺกํ สฺชาเตน สุวิภตฺเตน ปตฺตชาลเกน จ ปุปฺผชาลเกน จ สมนฺนาคโต. กุฏุมลกชาโตติ สฺชาตมกุโฬ. โกรกชาโตติ อวิกสิเตหิ มหากุจฺฉีหิ สมฺภินฺนมุเขหิ ปุปฺเผหิ สมนฺนาคโต. สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพากาเรน สุปุปฺผิโต. ทิพฺเพ จตฺตาโร มาเสติ ทิพฺเพน อายุนา จตฺตาโร มาเส. มนุสฺสคณนาย ปน ตานิ ทฺวาทส วสฺสสหสฺสานิ โหนฺติ. ปริจาเรนฺตีติ อิโต จิโต จ อินฺทฺริยานิ จาเรนฺติ, กีฬนฺติ รมนฺตีติ อตฺโถ.
อาภาย ผุฏํ โหตีติ ตตฺตกํ านํ โอภาเสน ผุฏํ โหติ. เตสฺหิ ปุปฺผานํ พาลสูริยสฺส ¶ วิย อาภา โหติ, ปตฺตานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณานิ, อนฺโต มหาตุมฺพมตฺตา เรณุ โหติ. ปุปฺผิเต ปน ปาริจฺฉตฺตเก อาโรหนกิจฺจํ วา องฺกุสกํ คเหตฺวา นมนกิจฺจํ วา ปุปฺผาหรณตฺถํ จงฺโคฏกกิจฺจํ วา นตฺถิ, กนฺตนกวาโต อุฏฺหิตฺวา ปุปฺผานิ วณฺฏโต กนฺตติ, สมฺปฏิจฺฉนกวาโต สมฺปฏิจฺฉติ, ปเวสนกวาโต สุธมฺมํ เทวสภํ ปเวเสติ, สมฺมชฺชนกวาโต ปุราณปุปฺผานิ นีหรติ, สนฺถรณกวาโต ¶ ปตฺตกณฺณิกเกสรานิ รฺเชนฺโต สนฺถรติ. มชฺฌฏฺาเน ธมฺมาสนํ ¶ โหติ โยชนปฺปมาโณ รตนปลฺลงฺโก อุปริ ติโยชเนน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน, ตทนนฺตรํ สกฺกสฺส เทวรฺโ อาสนํ อตฺถริยติ, ตโต เตตฺตึสาย เทวปุตฺตานํ, ตโต อฺเสํ มเหสกฺขานํ เทวานํ, อฺตรเทวตานํ ปุปฺผกณฺณิกาว อาสนํ โหติ. เทวา เทวสภํ ปวิสิตฺวา นิสีทนฺติ. ตโต ปุปฺเผหิ เรณุวฏฺฏิ อุคฺคนฺตฺวา อุปริกณฺณิกํ อาหจฺจ นิปตมานา เทวตานํ ติคาวุตปฺปมาณํ อตฺตภาวํ ลาขารสปริกมฺมสชฺชิตํ วิย สุวณฺณจุณฺณปิฺชรํ วิย กโรติ. เอกจฺเจ เทวา เอเกกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา อฺมฺํ ปหรนฺตาปิ กีฬนฺติเยว. ปหรณกาเลปิ มหาตุมฺพปฺปมาณา เรณุ นิกฺขมิตฺวา สรีรํ ปภาสมฺปนฺเนหิ คนฺธจุณฺเณหิ สฺชตมโนสิลาราคํ วิย กโรติ. เอวํ สา กีฬา จตูหิ มาเสหิ ปริโยสานํ คจฺฉติ. อยมานุภาโวติ อยํ อนุผริตุํ อานุภาโว.
อิทานิ ยสฺมา น สตฺถา ปาริจฺฉตฺตเกน อตฺถิโก, เตน ปน สทฺธึ อุปเมตฺวา สตฺต อริยสาวเก ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา เต ทสฺเสตุํ เอวเมว โขติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺพชฺชาย เจเตตีติ ปพฺพชิสฺสามีติ จินฺเตติ. เทวานํวาติ เทวานํ วิย. ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตีติ ปถวิตลโต ยาว พฺรหฺมโลกา สาธุการสทฺเทน สพฺพํ เอกสทฺทเมว โหติ. อยมานุภาโวติ ¶ อยํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนุผรณานุภาโว. อิมสฺมึ สุตฺเต จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหติ, กสิณปริกมฺมํ ปมชฺฌานสนฺนิสฺสิตํ, วิปสฺสนาย สทฺธึ ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ อรหตฺตมคฺคสนฺนิสฺสิตานิ โหนฺติ. เทสนาย เหฏฺโต วา อุปริโต วา อุภยโต วา ปริจฺเฉโท โหติ, อิธ ปน อุภยโต ปริจฺเฉโท. เตเนตํ วุตฺตํ. สงฺเขปโต ปเนตฺถ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๖. สกฺกจฺจสุตฺตวณฺณนา
๗๐. ฉฏฺเ ปริสุทฺธา จ ภวิสฺสนฺตีติ ภิยฺโยโสมตฺตาย ปริสุทฺธา ภวิสฺสนฺติ นิมฺมลา. สกมฺมารคโตติ เอตฺถ ส-กาโร นิปาตมตฺตํ, กมฺมารคโต กมฺมารุทฺธนคโตติ อตฺโถ.
๗. ภาวนาสุตฺตวณฺณนา
๗๑. สตฺตเม ¶ ¶ อนนุยุตฺตสฺสาติ น ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส หุตฺวา วิหรโต. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ทฺเว อุปมา วุตฺตา. ตาสุ กณฺหปกฺขูปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติ สุกฺกปกฺขูปมาย เอว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. อปีติ สมฺภาวนตฺเถ. อุภเยนาปิ เสยฺยถาปิ นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติ. กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺตาย ปเนตํ วุตฺตํ. เอวฺหิ โลเก สิลิฏฺํ วจนํ โหติ. ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิ. สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺุ สมนฺตโต เสทิตานิ, อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติ. สมฺมา ¶ ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺุ สมนฺตโต ภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานีติ อตฺโถ.
กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมํ ติวิธกิริยากรเณน อปฺปมาทํ กตฺวา กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย. อถ โข ภพฺพาว เตติ อถ โข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาว. เต หิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ. โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห, โส ปริยาทานํ คจฺฉติ, กปาลํ ตนุกํ โหติ, ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกฺจ ขรํ โหติ, สยมฺปิ ปริณามํ คจฺฉติ. กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปฺายติ, ตสฺมา ‘‘จิรํ วต มยํ สํกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺห, อยฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ, เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ, คีวํ ปสาเรนฺติ, ตโต ตํ กปาลํ ทฺเวธา ภิชฺชติ. อถ เต ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติเยว. นิกฺขมนฺตา จ คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา วิจรนฺติ.
เอวเมว ¶ โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺเทตฺวา เวทิตพฺพํ – ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ อธิสยนาทิติวิธกิริยากรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนํ อนุยุตฺตกาโล ¶ , กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน ¶ อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส อปริหานิ. ตสฺสา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ นขตุณฺฑกานํ ถทฺธภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิกาโล คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ วา ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภิฺาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อรหตฺตปฺปตฺตกาโล เวทิตพฺโพ.
ยถา ปน กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณตภาวํ ตฺวา มาตาปิ อณฺฑโกสํ ภินฺทติ, เอวํ ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน าณปริปากํ ตฺวา สตฺถาปิ –
‘‘อุจฺฉินฺท ¶ สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๘๕) –
อาทินา นเยน โอภาสํ ผริตฺวา คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ. โส คาถาปริโยสาเน อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตโต ปฏฺาย ยถา เต กุกฺกุฏโปตกา คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา ตตฺถ วิจรนฺติ, เอวํ อยมฺปิ มหาขีณาสโว นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา สงฺฆารามํ อุปโสภยมาโน วิจรติ.
ผลคณฺฑสฺสาติ ¶ วฑฺฒกิสฺส. โส หิ โอลมฺพกสงฺขาตํ ผลํ จาเรตฺวา ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ผลคณฺโฑติ วุจฺจติ. วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑกสฺส คหณฏฺาเน. เอตฺตกํ เม อชฺช อาสวานํ ขีณนฺติ ปพฺพชิตสฺส หิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โยนิโสมนสิกาเรน วตฺตปฏิปตฺติยา จ นิจฺจกาลํ อาสวา ขียนฺติ. เอวํ ขียมานานํ ปน เนสํ ‘‘เอตฺตกํ อชฺช ¶ ขีณํ เอตฺตกํ หิยฺโย’’ติ เอวมสฺส าณํ น โหตีติ อตฺโถ. อิมาย อุปมาย วิปสฺสนานิสํโส ทีปิโต.
เหมนฺติเกนาติ เหมนฺตสมเยน. ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ถิรภาเวน ปริหายนฺติ. เอวเมว โขติ เอตฺถ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ ทฏฺพฺพํ, นาวา วิย โยคาวจโร, นาวาย มหาสมุทฺเท ปริยายนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อูนปฺจวสฺสกาเล อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วิจรณํ, นาวาย มหาสมุทฺทอุทเกน ¶ ขชฺชมานานํ พนฺธนานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิเยว สํโยชนานํ ตนุภาโว, นาวาย ถเล อุกฺขิตฺตกาโล วิย ภิกฺขุโน นิสฺสยมุตฺตกสฺส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วสนกาโล, ทิวา วาตาตเปน สํสุสฺสนํ วิย วิปสฺสนาาเณน ตณฺหาสิเนหสฺส สํสุสฺสนํ, รตฺตึ หิโมทเกน เตมนํ วิย กมฺมฏฺานํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน ปีติปาโมชฺเชน จิตฺตเตมนํ, รตฺตินฺทิวํ วาตาตเปหิ เจว หิโมทเกน จ ปริสุกฺขปริตินฺตานํ พนฺธนานํ ทุพฺพลภาโว วิย วิปสฺสนาาณปีติปาโมชฺเชหิ สํโยชนานํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุพฺพลภาโว, ปาวุสฺสกเมโฆ วิย อรหตฺตมคฺคาณํ, เมฆวุฏฺิอุทเกน นาวาย อนฺโตปูติภาโว วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส รูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเน กมฺมฏฺาเน เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส อรหตฺตผลาธิคโม. ปูติพนฺธนาย นาวาย กิฺจิ กาลํ านํ วิย ขีณสํโยชนสฺส อรหโต มหาชนํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ยาวตายุกํ านํ, ปูติพนฺธนาย นาวาย อนุปุพฺเพน ภิชฺชิตฺวา อปณฺณตฺติกภาวูปคโม วิย ขีณาสวสฺส อุปาทินฺนกฺขนฺธเภเทน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส อปณฺณตฺติกภาวูปคโมติ อิมาย อุปมาย สํโยชนานํ ทุพฺพลตา ทีปิตา.
๘. อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา
๗๒. อฏฺมํ ¶ ¶ อตฺถุปฺปตฺติยํ กถิตํ. อตฺถุปฺปตฺติ ปนสฺส เหฏฺา จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตวณฺณนาย (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๕๑ อาทโย) วิตฺถาริตา เอว. ปสฺสถ โนติ ปสฺสถ นุ. อาลิงฺคิตฺวาติ อุปคูหิตฺวา. อุปนิสีเทยฺยาติ สมีเป นิสฺสาย นิสีเทยฺย. อุปนิปชฺเชยฺยาติ อุปคนฺตฺวา นิปชฺเชยฺย. อาโรจยามีติ อาจิกฺขามิ. ปฏิเวทยามีติ ปฏิเวเทตฺวา ชานาเปตฺวา กเถมิ. วาลรชฺชุยาติ อสฺสวาลโควาเลหิ วฏฺฏิตรชฺชุยา. ปจฺโจรสฺมินฺติ ¶ อุรมชฺเฌ. เผณุทฺเทหกนฺติ เผณํ อุทฺเทหิตฺวา, อุสฺสาเทตฺวาติ อตฺโถ. อตฺตตฺถนฺติ อตฺตโน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกโลกิยโลกุตฺตรํ อตฺถํ. ปรตฺโถภยตฺเถสุปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตสฺส (อ. นิ. ๑.๕๑ อาทโย) อตฺถุปฺปตฺติยํ กถิตเมว. อิทฺจ ปน สุตฺตํ กเถตฺวา สตฺถา จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตํ กเถสิ. นวมํ อุตฺตานตฺถเมว.
๑๐. อรกสุตฺตวณฺณนา
๗๔. ทสเม ปริตฺตนฺติ อปฺปํ โถกํ. ตฺหิ สรสปริตฺตตายปิ ขณปริตฺตตายปิ ิติปริตฺตตายปิ ปริตฺตเมว. ลหุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนโต ลหุกํ. มนฺตายํ ¶ โพทฺธพฺพนฺติ มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, ปฺาย ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตสมฺภวา. หารหารินีติ รุกฺขนฬเวฬุอาทีนิ หริตพฺพานิ หริตุํ สมตฺถา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มหาวคฺโค สตฺตโม.