📜
(๒๐) ๕. พฺราหฺมณวคฺโค
๑. โสณสุตฺตํ
๑๙๑. ‘‘ปฺจิเม ¶ , ภิกฺขเว, โปราณา พฺราหฺมณธมฺมา เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสนฺติ, โน พฺราหฺมเณสุ. กตเม ปฺจ? ปุพฺเพ สุทํ [ปุพฺพสฺสุทํ (ก.)], ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณึเยว คจฺฉนฺติ, โน อพฺราหฺมณึ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณิมฺปิ คจฺฉนฺติ, อพฺราหฺมณิมฺปิ คจฺฉนฺติ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, สุนขา สุนขึเยว คจฺฉนฺติ, โน อสุนขึ. อยํ, ภิกฺขเว, ปโม โปราโณ พฺราหฺมณธมฺโม เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสติ, โน พฺราหฺมเณสุ.
‘‘ปุพฺเพ สุทํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณึ อุตุนึเยว คจฺฉนฺติ, โน อนุตุนึ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา ¶ พฺราหฺมณึ อุตุนิมฺปิ คจฺฉนฺติ, อนุตุนิมฺปิ คจฺฉนฺติ ¶ . เอตรหิ, ภิกฺขเว, สุนขา สุนขึ อุตุนึเยว คจฺฉนฺติ, โน อนุตุนึ. อยํ, ภิกฺขเว, ทุติโย โปราโณ พฺราหฺมณธมฺโม เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสติ, โน พฺราหฺมเณสุ.
‘‘ปุพฺเพ สุทํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณึ เนว กิณนฺติ โน วิกฺกิณนฺติ, สมฺปิเยเนว สํวาสํ สํพนฺธาย [สํสคฺคตฺถาย (สี. ปี.)] สํปวตฺเตนฺติ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณึ กิณนฺติปิ วิกฺกิณนฺติปิ, สมฺปิเยนปิ สํวาสํ สํพนฺธาย สํปวตฺเตนฺติ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, สุนขา สุนขึ เนว กิณนฺติ โน วิกฺกิณนฺติ, สมฺปิเยเนว สํวาสํ สํพนฺธาย สํปวตฺเตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ตติโย โปราโณ พฺราหฺมณธมฺโม เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสติ, โน พฺราหฺมเณสุ.
‘‘ปุพฺเพ สุทํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา น สนฺนิธึ กโรนฺติ ธนสฺสปิ ¶ ธฺสฺสปิ รชตสฺสปิ ชาตรูปสฺสปิ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา สนฺนิธึ กโรนฺติ ธนสฺสปิ ธฺสฺสปิ รชตสฺสปิ ชาตรูปสฺสปิ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, สุนขา น สนฺนิธึ กโรนฺติ ธนสฺสปิ ธฺสฺสปิ รชตสฺสปิ ชาตรูปสฺสปิ. อยํ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ โปราโณ พฺราหฺมณธมฺโม เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสติ, โน พฺราหฺมเณสุ.
‘‘ปุพฺเพ ¶ สุทํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา สายํ สายมาสาย ปาโต ปาตราสาย ภิกฺขํ ปริเยสนฺติ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภฺุชิตฺวา อวเสสํ อาทาย ปกฺกมนฺติ. เอตรหิ, ภิกฺขเว, สุนขา สายํ สายมาสาย ปาโต ปาตราสาย ภิกฺขํ ปริเยสนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปฺจโม โปราโณ พฺราหฺมณธมฺโม เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสติ, โน พฺราหฺมเณสุ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ โปราณา พฺราหฺมณธมฺมา เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสนฺติ, โน พฺราหฺมเณสู’’ติ. ปมํ.
๒. โทณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๙๒. อถ ¶ โข โทโณ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โทโณ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สุตํ ¶ เมตํ, โภ โคตม – ‘น สมโณ โคตโม พฺราหฺมเณ ชิณฺเณ วุฑฺเฒ มหลฺลเก อทฺธคเต วโยอนุปฺปตฺเต อภิวาเทติ วา ปจฺจุฏฺเติ วา อาสเนน วา นิมนฺเตตี’ติ. ตยิทํ, โภ โคตม, ตเถว. น หิ ภวํ โคตโม พฺราหฺมเณ ชิณฺเณ วุฑฺเฒ มหลฺลเก อทฺธคเต วโยอนุปฺปตฺเต อภิวาเทติ วา ปจฺจุฏฺเติ วา ¶ อาสเนน วา นิมนฺเตติ. ตยิทํ, โภ โคตม, น สมฺปนฺนเมวา’’ติ. ‘‘ตฺวมฺปิ โน, โทณ, พฺราหฺมโณ ปฏิชานาสี’’ติ? ‘‘ยฺหิ ตํ, โภ โคตม, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต – มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ, ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย’ติ, มเมว ตํ, โภ โคตม, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย. อหฺหิ, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต – มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ, ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย’’ติ.
‘‘เย โข, เต โทณ, พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา ¶ อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร, เยสมิทํ ¶ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตํ ตทนุคายนฺติ ตทนุภาสนฺติ ภาสิตมนุภาสนฺติ สชฺฌายิตมนุสชฺฌายนฺติ วาจิตมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก, วามโก, วามเทโว, เวสฺสามิตฺโต, ยมทคฺคิ [ยมตคฺคิ (สี.) ที. นิ. ๑.๒๘๔, ๕๒๖, ๕๓๖; ม. นิ. ๒.๔๒๗; มหาว. ๓๐๐; อ. นิ. ๕.๑๙๒ ปสฺสิตพฺพํ], องฺคีรโส, ภารทฺวาโช, วาเสฏฺโ, กสฺสโป, ภคุ; ตฺยาสฺสุ’เม ปฺจ พฺราหฺมเณ ปฺาเปนฺติ – พฺรหฺมสมํ, เทวสมํ, มริยาทํ, สมฺภินฺนมริยาทํ, พฺราหฺมณจณฺฑาลํเยว ปฺจมํ. เตสํ ตฺวํ โทณ, กตโม’’ติ?
‘‘น โข มยํ, โภ โคตม, ปฺจ พฺราหฺมเณ ชานาม, อถ โข มยํ พฺราหฺมณาตฺเวว ¶ ชานาม. สาธุ เม ภวํ โคตโม ตถา ธมฺมํ เทเสตุ ยถา อหํ อิเม ปฺจ พฺราหฺมเณ ชาเนยฺย’’นฺติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, สุโณหิ, สาธุกํ ¶ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ โภ’’ติ โข โทโณ พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กถฺจ, โทณ, พฺราหฺมโณ พฺรหฺมสโม โหติ? อิธ, โทณ, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ – มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. โส อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ [โกธารํ พฺรหฺมจริยํ (สฺยา. ก.)] จรติ มนฺเต อธียมาโน. อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา มนฺเต อธียิตฺวา อาจริยสฺส อาจริยธนํ ปริเยสติ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน.
‘‘ตตฺถ จ, โทณ, โก ธมฺโม? เนว ¶ กสิยา น วณิชฺชาย น โครกฺเขน น อิสฺสตฺเถน [น อิสฺสตฺเตน (ก.)] น ราชโปริเสน น สิปฺปฺตเรน, เกวลํ ภิกฺขาจริยาย กปาลํ อนติมฺมาโน. โส อาจริยสฺส อาจริยธนํ นิยฺยาเทตฺวา [นียฺยาเทตฺวา (สี.), นียาเทตฺวา (ปี.), นิยฺยาเตตฺวา (กตฺถจิ)] เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ [จตุตฺถึ (สี.)], อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (ก.) อพฺยาพชฺเฌน (?)] ผริตฺวา วิหรติ. กรุณา…เป… มุทิตา… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ ¶ , อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. โส อิเม จตฺตาโร ¶ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชติ. เอวํ โข, โทณ, พฺราหฺมโณ พฺรหฺมสโม โหติ.
‘‘กถฺจ, โทณ, พฺราหฺมโณ เทวสโม โหติ? อิธ, โทณ, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ – มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน ¶ . โส อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จรติ มนฺเต อธียมาโน. อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา มนฺเต อธียิตฺวา อาจริยสฺส อาจริยธนํ ปริเยสติ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน. ตตฺถ จ, โทณ, โก ธมฺโม? เนว กสิยา น วณิชฺชาย น โครกฺเขน น อิสฺสตฺเถน น ราชโปริเสน น สิปฺปฺตเรน, เกวลํ ภิกฺขาจริยาย กปาลํ ¶ อนติมฺมาโน. โส อาจริยสฺส อาจริยธนํ นิยฺยาเทตฺวา ทารํ ปริเยสติ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน.
‘‘ตตฺถ จ, โทณ, โก ธมฺโม? เนว กเยน น วิกฺกเยน, พฺราหฺมณึเยว อุทกูปสฺสฏฺํ. โส พฺราหฺมณึเยว คจฺฉติ, น ขตฺติยึ น เวสฺสึ น สุทฺทึ น จณฺฑาลึ น เนสาทึ น เวนึ [น เวณึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] น รถการึ น ปุกฺกุสึ คจฺฉติ, น คพฺภินึ คจฺฉติ, น ปายมานํ คจฺฉติ, น อนุตุนึ คจฺฉติ. กสฺมา จ, โทณ, พฺราหฺมโณ น คพฺภินึ คจฺฉติ? สเจ, โทณ, พฺราหฺมโณ คพฺภินึ คจฺฉติ, อติมีฬฺหโช นาม โส โหติ มาณวโก วา มาณวิกา [มาณวกี (ก.)] วา ¶ . ตสฺมา, โทณ, พฺราหฺมโณ น คพฺภินึ คจฺฉติ. กสฺมา จ, โทณ, พฺราหฺมโณ น ปายมานํ คจฺฉติ? สเจ, โทณ, พฺราหฺมโณ ปายมานํ คจฺฉติ, อสุจิปฏิปีฬิโต นาม โส โหติ มาณวโก วา มาณวิกา วา. ตสฺมา, โทณ, พฺราหฺมโณ น ปายมานํ คจฺฉติ. ตสฺส สา โหติ พฺราหฺมณี เนว กามตฺถา น ทวตฺถา น รตตฺถา, ปชตฺถาว พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี โหติ. โส เมถุนํ อุปฺปาเทตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิเม จตฺตาโร ฌาเน ¶ ภาเวตฺวา กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เอวํ โข, โทณ, พฺราหฺมโณ เทวสโม โหติ.
‘‘กถฺจ, โทณ, พฺราหฺมโณ มริยาโท โหติ? อิธ, โทณ, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ – มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. โส อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จรติ มนฺเต อธียมาโน. อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา มนฺเต อธียิตฺวา อาจริยสฺส อาจริยธนํ ปริเยสติ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน ¶ . ตตฺถ จ, โทณ, โก ธมฺโม? เนว กสิยา น วณิชฺชาย น โครกฺเขน น อิสฺสตฺเถน น ราชโปริเสน น สิปฺปฺตเรน, เกวลํ ภิกฺขาจริยาย กปาลํ อนติมฺมาโน. โส อาจริยสฺส อาจริยธนํ นิยฺยาเทตฺวา ทารํ ปริเยสติ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน.
‘‘ตตฺถ จ, โทณ ¶ , โก ธมฺโม? เนว กเยน น วิกฺกเยน, พฺราหฺมณึเยว อุทกูปสฺสฏฺํ. โส พฺราหฺมณึเยว คจฺฉติ, น ขตฺติยึ น เวสฺสึ น สุทฺทึ น จณฺฑาลึ น เนสาทึ น เวนึ น รถการึ น ปุกฺกุสึ คจฺฉติ, น คพฺภินึ คจฺฉติ, น ปายมานํ คจฺฉติ, น อนุตุนึ คจฺฉติ. กสฺมา จ, โทณ, พฺราหฺมโณ น คพฺภินึ คจฺฉติ? สเจ, โทณ, พฺราหฺมโณ คพฺภินึ คจฺฉติ, อติมีฬฺหโช นาม โส โหติ มาณวโก วา มาณวิกา วา. ตสฺมา, โทณ, พฺราหฺมโณ น คพฺภินึ คจฺฉติ. กสฺมา จ, โทณ, พฺราหฺมโณ น ปายมานํ คจฺฉติ? สเจ, โทณ, พฺราหฺมโณ ปายมานํ คจฺฉติ, อสุจิปฏิปีฬิโต นาม โส โหติ มาณวโก วา มาณวิกา วา. ตสฺมา, โทณ, พฺราหฺมโณ น ปายมานํ คจฺฉติ. ตสฺส สา โหติ พฺราหฺมณี เนว กามตฺถา น ทวตฺถา น รตตฺถา, ปชตฺถาว พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี โหติ. โส เมถุนํ อุปฺปาเทตฺวา ตเมว ปุตฺตสฺสาทํ นิกามยมาโน กุฏุมฺพํ อชฺฌาวสติ, น อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. ยาว โปราณานํ พฺราหฺมณานํ มริยาโท ตตฺถ ติฏฺติ, ตํ น วีติกฺกมติ. ‘ยาว โปราณานํ พฺราหฺมณานํ มริยาโท ตตฺถ พฺราหฺมโณ ิโต ตํ น วีติกฺกมตี’ติ, โข, โทณ, ตสฺมา พฺราหฺมโณ มริยาโทติ วุจฺจติ. เอวํ โข, โทณ, พฺราหฺมโณ มริยาโท โหติ.
‘‘กถฺจ, โทณ, พฺราหฺมโณ สมฺภินฺนมริยาโท โหติ? อิธ ¶ , โทณ, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ – มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต ¶ อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน ¶ . โส อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จรติ มนฺเต อธียมาโน. อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา มนฺเต อธียิตฺวา อาจริยสฺส อาจริยธนํ ปริเยสติ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมน.
‘‘ตตฺถ จ, โทณ, โก ธมฺโม? เนว กสิยา น วณิชฺชาย น โครกฺเขน น อิสฺสตฺเถน น ราชโปริเสน น สิปฺปฺตเรน, เกวลํ ภิกฺขาจริยาย กปาลํ อนติมฺมาโน. โส อาจริยสฺส อาจริยธนํ นิยฺยาเทตฺวา ทารํ ¶ ปริเยสติ ธมฺเมนปิ อธมฺเมนปิ กเยนปิ วิกฺกเยนปิ พฺราหฺมณิมฺปิ อุทกูปสฺสฏฺํ. โส พฺราหฺมณิมฺปิ คจฺฉติ ขตฺติยิมฺปิ คจฺฉติ เวสฺสิมฺปิ คจฺฉติ สุทฺทิมฺปิ คจฺฉติ จณฺฑาลิมฺปิ คจฺฉติ เนสาทิมฺปิ คจฺฉติ เวนิมฺปิ คจฺฉติ รถการิมฺปิ คจฺฉติ ปุกฺกุสิมฺปิ คจฺฉติ คพฺภินิมฺปิ คจฺฉติ ปายมานมฺปิ คจฺฉติ อุตุนิมฺปิ คจฺฉติ อนุตุนิมฺปิ คจฺฉติ. ตสฺส สา โหติ พฺราหฺมณี กามตฺถาปิ ทวตฺถาปิ รตตฺถาปิ ปชตฺถาปิ พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี โหติ. ยาว โปราณานํ พฺราหฺมณานํ มริยาโท ตตฺถ น ติฏฺติ, ตํ วีติกฺกมติ. ‘ยาว โปราณานํ พฺราหฺมณานํ มริยาโท ตตฺถ พฺราหฺมโณ น ิโต ตํ วีติกฺกมตี’ติ โข, โทณ, ตสฺมา พฺราหฺมโณ สมฺภินฺนมริยาโทติ วุจฺจติ. เอวํ โข, โทณ, พฺราหฺมโณ สมฺภินฺนมริยาโท โหติ.
‘‘กถฺจ, โทณ, พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณจณฺฑาโล โหติ? อิธ, โทณ, พฺราหฺมโณ อุภโต สุชาโต โหติ – มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต ¶ อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน. โส อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ ¶ โกมารพฺรหฺมจริยํ จรติ มนฺเต อธียมาโน. อฏฺจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา มนฺเต อธียิตฺวา อาจริยสฺส อาจริยธนํ ปริเยสติ ธมฺเมนปิ อธมฺเมนปิ กสิยาปิ วณิชฺชายปิ โครกฺเขนปิ อิสฺสตฺเถนปิ ราชโปริเสนปิ สิปฺปฺตเรนปิ, เกวลมฺปิ ภิกฺขาจริยาย, กปาลํ อนติมฺมาโน.
‘‘โส อาจริยสฺส อาจริยธนํ นิยฺยาเทตฺวา ทารํ ปริเยสติ ธมฺเมนปิ อธมฺเมนปิ กเยนปิ วิกฺกเยนปิ พฺราหฺมณิมฺปิ อุทกูปสฺสฏฺํ. โส พฺราหฺมณิมฺปิ คจฺฉติ ขตฺติยิมฺปิ คจฺฉติ เวสฺสิมฺปิ คจฺฉติ สุทฺทิมฺปิ คจฺฉติ จณฺฑาลิมฺปิ คจฺฉติ เนสาทิมฺปิ คจฺฉติ เวนิมฺปิ คจฺฉติ รถการิมฺปิ คจฺฉติ ปุกฺกุสิมฺปิ คจฺฉติ คพฺภินิมฺปิ คจฺฉติ ปายมานมฺปิ คจฺฉติ อุตุนิมฺปิ คจฺฉติ อนุตุนิมฺปิ คจฺฉติ. ตสฺส สา โหติ พฺราหฺมณี กามตฺถาปิ ทวตฺถาปิ รตตฺถาปิ ปชตฺถาปิ พฺราหฺมณสฺส ¶ พฺราหฺมณี โหติ. โส สพฺพกมฺเมหิ ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ. ตเมนํ พฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘กสฺมา ภวํ พฺราหฺมโณ ปฏิชานมาโน สพฺพกมฺเมหิ ชีวิกํ กปฺเปตี’ติ? โส เอวมาห – ‘เสยฺยถาปิ, โภ, อคฺคิ สุจิมฺปิ ฑหติ อสุจิมฺปิ ฑหติ, น จ เตน อคฺคิ อุปลิปฺปติ [อุปลิมฺปติ (ก.)]; เอวเมวํ โข, โภ, สพฺพกมฺเมหิ เจปิ พฺราหฺมโณ ชีวิกํ กปฺเปติ, น จ เตน พฺราหฺมโณ อุปลิปฺปติ’. ‘สพฺพกมฺเมหิ ชีวิกํ กปฺเปตี’ติ โข, โทณ ¶ , ตสฺมา พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณจณฺฑาโลติ วุจฺจติ. เอวํ โข, โทณ, พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณจณฺฑาโล โหติ.
‘‘เย โข เต, โทณ, พฺราหฺมณานํ ปุพฺพกา ¶ อิสโย มนฺตานํ กตฺตาโร มนฺตานํ ปวตฺตาโร เยสมิทํ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิตํ ตทนุคายนฺติ ตทนุภาสนฺติ ภาสิตมนุภาสนฺติ สชฺฌายิตมนุสชฺฌายนฺติ วาจิมนุวาเจนฺติ, เสยฺยถิทํ – อฏฺโก, วามโก, วามเทโว, เวสฺสามิตฺโต, ยมทคฺคิ, องฺคีรโส, ภารทฺวาโช, วาเสฏฺโ ¶ , กสฺสโป, ภคุ; ตฺยาสฺสุเม ปฺจ พฺราหฺมเณ ปฺาเปนฺติ – พฺรหฺมสมํ, เทวสมํ, มริยาทํ, สมฺภินฺนมริยาทํ, พฺราหฺมณจณฺฑาลํเยว ปฺจมํ. เตสํ ตฺวํ, โทณ, กตโม’’ติ?
‘‘เอวํ สนฺเต มยํ, โภ โคตม, พฺราหฺมณจณฺฑาลมฺปิ น ปูเรม. อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. สงฺคารวสุตฺตํ
๑๙๓. อถ โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สงฺคารโว พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา’’ติ?
‘‘ยสฺมึ, พฺราหฺมณ, สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ¶ , อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ ¶ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต สํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ ¶ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย ¶ น ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อคฺคินา สนฺตตฺโต อุกฺกุธิโต [อุกฺกฏฺิโต (สี. ปี.), อุกฺกุฏฺิโต (สฺยา. กํ.)] อุสฺสทกชาโต [อุสุมกชาโต (กตฺถจิ), อุสฺสุรกชาโต (ก.), อุสฺมุทกชาโต (ม. นิ. ๓ มชฺฌิมนิกาเย)]. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ พฺยาปาทปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ ¶ , ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ¶ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ ถินมิทฺธสฺส ¶ นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ ¶ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต วาเตริโต จลิโต ภนฺโต อูมิชาโต [อุมฺมิชาโต (ปี.)]. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ ¶ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน ¶ , อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อาวิโล ลุฬิโต กลลีภูโต อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ นปฺปชาเนยฺย น ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ นปฺปชานาติ น ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา.
‘‘ยสฺมิฺจ ¶ ¶ โข, พฺราหฺมณ, สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น กามราคปเรเตน, อุปฺปนฺนสฺส จ กามราคสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อสํสฏฺโ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย ¶ วา. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น กามราคปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ…เป… ¶ .
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ…เป… เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อคฺคินา อสนฺตตฺโต อนุกฺกุธิโต อนุสฺสทกชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น พฺยาปาทปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ…เป… ¶ เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น เสวาลปณกปริโยนทฺโธ. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ ¶ , ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ…เป… เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต น วาเตริโต น จลิโต น ภนฺโต น อูมิชาโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ¶ …เป….
‘‘ปุน จปรํ, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ ¶ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทปตฺโต อจฺโฉ วิปฺปสนฺโน อนาวิโล อาโลเก นิกฺขิตฺโต. ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน ยถาภูตํ ปชาเนยฺย ปสฺเสยฺย. เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย น วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ น วิจิกิจฺฉาปเรเตน, อุปฺปนฺนาย จ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อตฺตตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ปรตฺถมฺปิ…เป… อุภยตฺถมฺปิ ตสฺมึ สมเย ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา.
‘‘อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ สชฺฌายกตาปิ มนฺตา นปฺปฏิภนฺติ, ปเคว อสชฺฌายกตา ¶ . อยํ ปน, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน กทาจิ ทีฆรตฺตํ อสชฺฌายกตาปิ มนฺตา ปฏิภนฺติ, ปเคว สชฺฌายกตา’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ตติยํ.
๔. การณปาลีสุตฺตํ
๑๙๔. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน การณปาลี [กรณปาลี (ก.)] พฺราหฺมโณ ลิจฺฉวีนํ กมฺมนฺตํ กาเรติ. อทฺทสา โข การณปาลี พฺราหฺมโณ ปิงฺคิยานึ พฺราหฺมณํ ทูรโตว ¶ อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวา ปิงฺคิยานึ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ –
‘‘หนฺท, กุโต นุ ภวํ ปิงฺคิยานี อาคจฺฉติ ทิวา ทิวสฺสา’’ติ? ‘‘อิโตหํ [อิธาหํ (สฺยา. กํ.), อิโต หิ โข อหํ (ม. นิ. ๑.๒๘๘)], โภ, อาคจฺฉามิ สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกา’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺติ ภวํ, ปิงฺคิยานี, สมณสฺส ¶ โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ? ปณฺฑิโต มฺเ’’ติ? ‘‘โก จาหํ, โภ, โก จ สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามิ! โสปิ นูนสฺส ตาทิโสว โย สมณสฺส โคตมสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺยา’’ติ! ‘‘อุฬาราย ขลุ ภวํ, ปิงฺคิยานี, สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี’’ติ. ‘‘โก จาหํ, โภ, โก จ สมณํ ¶ โคตมํ ปสํสิสฺสามิ! ปสตฺถปฺปสตฺโถว [ปสฏฺปสฏฺโ จ (สฺยา. กํ. ก.)] โส ภวํ โคตโม เสฏฺโ เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. ‘‘กึ ปน ภวํ, ปิงฺคิยานี, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมาโน สมเณ โคตเม เอวํ อภิปฺปสนฺโน’’ติ?
‘‘เสยฺยถาปิ, โภ, ปุริโส อคฺครสปริติตฺโต น อฺเสํ หีนานํ รสานํ ปิเหติ; เอวเมวํ โข, โภ, ยโต ยโต ตสฺส โภโต โคตมสฺส ¶ ธมฺมํ สุณาติ – ยทิ สุตฺตโส, ยทิ เคยฺยโส, ยทิ เวยฺยากรณโส, ยทิ อพฺภุตธมฺมโส – ตโต ตโต น อฺเสํ ปุถุสมณพฺราหฺมณปฺปวาทานํ ปิเหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, โภ, ปุริโส ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโต มธุปิณฺฑิกํ อธิคจฺเฉยฺย. โส ยโต ยโต สาเยถ, ลภเตว [สาเยยฺย, ลเภเถว (ม. นิ. ๑.๒๐๕)] สาทุรสํ อเสจนกํ; เอวเมวํ โข, โภ, ยโต ยโต ตสฺส โภโต โคตมสฺส ธมฺมํ สุณาติ – ยทิ สุตฺตโส, ยทิ เคยฺยโส, ยทิ เวยฺยากรณโส, ยทิ อพฺภุตธมฺมโส – ตโต ตโต ลภเตว อตฺตมนตํ, ลภติ เจตโส ปสาทํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, โภ, ปุริโส จนฺทนฆฏิกํ อธิคจฺเฉยฺย – หริจนฺทนสฺส วา โลหิตจนฺทนสฺส วา. โส ยโต ยโต ฆาเยถ – ยทิ มูลโต, ยทิ มชฺฌโต, ยทิ อคฺคโต – อธิคจฺฉเตว ¶ [อธิคจฺเฉเถว (?)] สุรภิคนฺธํ อเสจนกํ; เอวเมวํ โข, โภ, ยโต ยโต ตสฺส โภโต โคตมสฺส ธมฺมํ สุณาติ – ยทิ สุตฺตโส, ยทิ เคยฺยโส, ยทิ เวยฺยากรณโส, ยทิ อพฺภุตธมฺมโส – ตโต ตโต อธิคจฺฉติ ปาโมชฺชํ อธิคจฺฉติ โสมนสฺสํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, โภ, ปุริโส อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. ตสฺส กุสโล ภิสกฺโก านโส อาพาธํ นีหเรยฺย; เอวเมวํ โข, โภ, ยโต ยโต ตสฺส โภโต โคตมสฺส ธมฺมํ สุณาติ – ยทิ สุตฺตโส, ยทิ เคยฺยโส, ยทิ เวยฺยากรณโส, ยทิ อพฺภุตธมฺมโส – ตโต ตโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , โภ, โปกฺขรณี อจฺโฉทกา สาโตทกา สีโตทกา เสตกา สุปติตฺถา รมณียา. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต ¶ . โส ตํ โปกฺขรณึ โอคาเหตฺวา นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ สพฺพทรถกิลมถปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย. เอวเมวํ โข, โภ, ยโต ยโต ตสฺส โภโต โคตมสฺส ธมฺมํ สุณาติ – ยทิ สุตฺตโส, ยทิ เคยฺยโส, ยทิ เวยฺยากรณโส, ยทิ อพฺภุตธมฺมโส – ตโต ตโต สพฺพทรถกิลมถปริฬาหา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต การณปาลี พฺราหฺมโณ อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทกฺขิณํ ชาณุมณฺฑลํ ปถวิยํ นิหนฺตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ติกฺขตฺตุํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส;
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส;
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ ปิงฺคิยานิ, อภิกฺกนฺตํ, โภ ปิงฺคิยานิ! เสยฺยถาปิ, โภ ปิงฺคิยานิ, นิกฺกุชฺชิตํ [นิกุชฺชิตํ (ก.)] วา อุกฺกุชฺเชยฺย ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย อนฺธกาเร ¶ วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ โภตา ปิงฺคิยานินา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, โภ ปิงฺคิยานิ, ตํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ ปิงฺคิยานี ธาเรตุ, อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ปิงฺคิยานีสุตฺตํ
๑๙๕. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน ปฺจมตฺตานิ ลิจฺฉวิสตานิ ภควนฺตํ ปยิรุปาสนฺติ. อปฺเปกจฺเจ ลิจฺฉวี นีลา โหนฺติ นีลวณฺณา นีลวตฺถา นีลาลงฺการา, อปฺเปกจฺเจ ลิจฺฉวี ปีตา โหนฺติ ปีตวณฺณา ปีตวตฺถา ปีตาลงฺการา ¶ , อปฺเปกจฺเจ ลิจฺฉวี โลหิตกา โหนฺติ โลหิตกวณฺณา โลหิตกวตฺถา โลหิตกาลงฺการา, อปฺเปกจฺเจ ลิจฺฉวี โอทาตา ¶ โหนฺติ โอทาตวณฺณา โอทาตวตฺถา โอทาตาลงฺการา. ตฺยสฺสุทํ ภควา อติโรจติ วณฺเณน เจว ยสสา จ.
อถ ¶ โข ปิงฺคิยานี พฺราหฺมโณ อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปฏิภาติ มํ, ภควา, ปฏิภาติ มํ, สุคตา’’ติ. ‘‘ปฏิภาตุ ตํ ปิงฺคิยานี’’ติ ภควา อโวจ. อถ โข ปิงฺคิยานี พฺราหฺมโณ ภควโต สมฺมุขา สารุปฺปาย คาถาย อภิตฺถวิ –
‘‘ปทฺมํ [ปทุมํ (ก.) สํ. นิ. ๑.๑๓๒] ยถา โกกนทํ [โกกนุทํ (สฺยา. กํ.)] สุคนฺธํ,
ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ,
ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติ.
อถ โข เต ลิจฺฉวี ปฺจหิ อุตฺตราสงฺคสเตหิ ปิงฺคิยานึ พฺราหฺมณํ อจฺฉาเทสุํ. อถ โข ปิงฺคิยานี พฺราหฺมโณ เตหิ ปฺจหิ อุตฺตราสงฺคสเตหิ ภควนฺตํ อจฺฉาเทสิ ¶ .
อถ โข ภควา เต ลิจฺฉวี เอตทโวจ – ‘‘ปฺจนฺนํ, ลิจฺฉวี, รตนานํ ปาตุภาโว ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. กตเมสํ ปฺจนฺนํ? ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาโว ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. ตถาคตปฺปเวทิตสฺส ธมฺมวินยสฺส เทเสตา ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. ตถาคตปฺปเวทิตสฺส ธมฺมวินยสฺส เทสิตสฺส วิฺาตา ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. ตถาคตปฺปเวทิตสฺส ธมฺมวินยสฺส เทสิตสฺส วิฺาตา ¶ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. กตฺู กตเวที ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมึ. อิเมสํ โข, ลิจฺฉวี, ปฺจนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโว ทุลฺลโภ โลกสฺมิ’’นฺติ [อ. นิ. ๕.๑๔๓]. ปฺจมํ.
๖. มหาสุปินสุตฺตํ
๑๙๖. ‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต ปฺจ มหาสุปินา ปาตุรเหสุํ. กตเม ปฺจ? ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต ¶ อยํ มหาปถวี มหาสยนํ อโหสิ, หิมวา ปพฺพตราชา พิพฺโพหนํ [พิพฺโพหนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), พิมฺพ + โอหนํ = อิติ ปทวิภาโค] อโหสิ, ปุรตฺถิเม สมุทฺเท วาโม หตฺโถ โอหิโต อโหสิ, ปจฺฉิเม สมุทฺเท ทกฺขิโณ หตฺโถ โอหิโต ¶ อโหสิ, ทกฺขิเณ สมุทฺเท อุโภ ปาทา โอหิตา อเหสุํ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อยํ ปโม มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสิ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว ¶ , อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อยํ ทุติโย มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เสตา กิมี กณฺหสีสา ปาเทหิ อุสฺสกฺกิตฺวา ( ) [(อคฺคนขโต) กตฺถจิ ทิสฺสติ] ยาว ชาณุมณฺฑลา ปฏิจฺฉาเทสุํ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต ¶ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อยํ ตติโย มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต จตฺตาโร สกุณา นานาวณฺณา จตูหิ ทิสาหิ อาคนฺตฺวา ปาทมูเล นิปติตฺวา สพฺพเสตา สมฺปชฺชึสุ. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อยํ จตุตฺโถ มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺโธ โพธิสตฺโตว สมาโน มหโต มีฬฺหปพฺพตสฺส อุปรูปริ จงฺกมติ อลิปฺปมาโน มีฬฺเหน. ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อยํ ปฺจโม มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ยมฺปิ ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อยํ มหาปถวี มหาสยนํ อโหสิ, หิมวา ปพฺพตราชา พิพฺโพหนํ อโหสิ, ปุรตฺถิเม สมุทฺเท วาโม หตฺโถ โอหิโต อโหสิ, ปจฺฉิเม สมุทฺเท ทกฺขิโณ หตฺโถ โอหิโต อโหสิ, ทกฺขิเณ สมุทฺเท อุโภ ปาทา โอหิตา อเหสุํ; ตถาคเตน ¶ , ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธิ อภิสมฺพุทฺธา. ตสฺสา อภิสมฺโพธาย อยํ ปโม มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ยมฺปิ ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต ติริยา นาม ¶ ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสิ; ตถาคเตน, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิโต. ตสฺส อภิสมฺโพธาย อยํ ทุติโย มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เสตา กิมี กณฺหสีสา ปาเทหิ อุสฺสกฺกิตฺวา ยาว ชาณุมณฺฑลา ปฏิจฺฉาเทสุํ; พหู, ภิกฺขเว, คิหี โอทาตวสนา ตถาคตํ ปาณุเปตา [ปาณุเปตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สรณํ คตา. ตสฺส อภิสมฺโพธาย อยํ ตติโย มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต จตฺตาโร สกุณา นานาวณฺณา จตูหิ ทิสาหิ อาคนฺตฺวา ปาทมูเล นิปติตฺวา สพฺพเสตา สมฺปชฺชึสุ; จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, วณฺณา ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา เต ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อนุตฺตรํ วิมุตฺตึ สจฺฉิกโรนฺติ. ตสฺส อภิสมฺโพธาย อยํ จตุตฺโถ มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
‘‘ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺโธ โพธิสตฺโตว สมาโน มหโต มีฬฺหปพฺพตสฺส อุปรูปริ จงฺกมติ ¶ อลิปฺปมาโน มีฬฺเหน; ลาภี, ภิกฺขเว, ตถาคโต จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, ตํ [ตตฺถ จ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ตถาคโต อคถิโต [อคธิโต (สฺยา. ปี. ก.)] อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน [อนชฺฌาปนฺโน (ก.) อนชฺโฌปนฺโน (สี. สฺยา.)] อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ. ตสฺส อภิสมฺโพธาย อยํ ปฺจโม มหาสุปิโน ¶ ปาตุรโหสิ.
‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต อิเม ปฺจ มหาสุปินา ปาตุรเหสุ’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. วสฺสสุตฺตํ
๑๙๗. ‘‘ปฺจิเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, วสฺสสฺส อนฺตรายา, ยํ เนมิตฺตา [เนมิตฺตกา (กตฺถจิ)] น ชานนฺติ, ยตฺถ เนมิตฺตานํ จกฺขุ น กมติ. กตเม ปฺจ? อุปริ, ภิกฺขเว, อากาเส เตโชธาตุ ปกุปฺปติ. เตน อุปฺปนฺนา เมฆา ปฏิวิคจฺฉนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปโม วสฺสสฺส อนฺตราโย, ยํ เนมิตฺตา น ชานนฺติ, ยตฺถ เนมิตฺตานํ จกฺขุ น กมติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อุปริ อากาเส วาโยธาตุ ปกุปฺปติ. เตน อุปฺปนฺนา เมฆา ปฏิวิคจฺฉนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ทุติโย วสฺสสฺส อนฺตราโย, ยํ เนมิตฺตา น ชานนฺติ, ยตฺถ เนมิตฺตานํ จกฺขุ น กมติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราหุ อสุรินฺโท ปาณินา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหาสมุทฺเท ฉฑฺเฑติ. อยํ, ภิกฺขเว, ตติโย วสฺสสฺส อนฺตราโย, ยํ เนมิตฺตา น ชานนฺติ, ยตฺถ เนมิตฺตานํ จกฺขุ น กมติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, วสฺสวลาหกา เทวา ปมตฺตา โหนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ วสฺสสฺส อนฺตราโย, ยํ เนมิตฺตา น ชานนฺติ, ยตฺถ เนมิตฺตานํ จกฺขุ น กมติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสา อธมฺมิกา โหนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปฺจโม วสฺสสฺส อนฺตราโย, ยํ เนมิตฺตา น ชานนฺติ, ยตฺถ เนมิตฺตานํ จกฺขุ น กมติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ วสฺสสฺส อนฺตรายา, ยํ เนมิตฺตา น ชานนฺติ, ยตฺถ เนมิตฺตานํ จกฺขุ น กมตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. วาจาสุตฺตํ
๑๙๘. ‘‘ปฺจหิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิฺูนํ [อนนุวชฺชา วิฺูนํ (สฺยา. กํ.)]. กตเมหิ ปฺจหิ? กาเลน ¶ จ ภาสิตา โหติ, สจฺจา จ ภาสิตา โหติ, สณฺหา จ ภาสิตา โหติ, อตฺถสํหิตา จ ภาสิตา โหติ, เมตฺตจิตฺเตน จ ภาสิตา โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา ¶ วาจา สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิฺูน’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. กุลสุตฺตํ
๑๙๙. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สีลวนฺโต ปพฺพชิตา กุลํ อุปสงฺกมนฺติ, ตตฺถ มนุสฺสา ปฺจหิ าเนหิ พหุํ ปฺุํ ปสวนฺติ. กตเมหิ ปฺจหิ? ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย สีลวนฺเต ปพฺพชิเต กุลํ อุปสงฺกมนฺเต มนุสฺสา ทิสฺวา จิตฺตานิ ปสาเทนฺติ [ปสีทนฺติ (สฺยา. กํ. ก.)], สคฺคสํวตฺตนิกํ, ภิกฺขเว, ตํ กุลํ ตสฺมึ สมเย ปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ โหติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย สีลวนฺเต ปพฺพชิเต กุลํ อุปสงฺกมนฺเต มนุสฺสา ปจฺจุฏฺเนฺติ อภิวาเทนฺติ อาสนํ เทนฺติ, อุจฺจากุลีนสํวตฺตนิกํ, ภิกฺขเว, ตํ กุลํ ตสฺมึ สมเย ปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ โหติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย สีลวนฺเต ปพฺพชิเต กุลํ อุปสงฺกมนฺเต มนุสฺสา มจฺเฉรมลํ ปฏิวิเนนฺติ [ปฏิวิโนเทนฺติ (สี. ปี.)], มเหสกฺขสํวตฺตนิกํ, ภิกฺขเว, ตํ กุลํ ตสฺมึ สมเย ปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ โหติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย สีลวนฺเต ปพฺพชิเต กุลํ อุปสงฺกมนฺเต มนุสฺสา ยถาสตฺติ ยถาพลํ สํวิภชนฺติ, มหาโภคสํวตฺตนิกํ ¶ , ภิกฺขเว, ตํ กุลํ ตสฺมึ สมเย ปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ โหติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย สีลวนฺเต ปพฺพชิเต กุลํ อุปสงฺกมนฺเต มนุสฺสา ปริปุจฺฉนฺติ ปริปฺหนฺติ ธมฺมํ สุณนฺติ, มหาปฺาสํวตฺตนิกํ, ภิกฺขเว, ตํ กุลํ ตสฺมึ สมเย ปฏิปทํ ปฏิปนฺนํ โหติ. ยํ ¶ , ภิกฺขเว, สีลวนฺโต ปพฺพชิตา กุลํ อุปสงฺกมนฺติ, ตตฺถ มนุสฺสา อิเมหิ ปฺจหิ าเนหิ พหุํ ปฺุํ ปสวนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. นิสฺสารณียสุตฺตํ
๒๐๐. ‘‘ปฺจิมา ¶ , ภิกฺขเว, นิสฺสารณียา [นิสฺสรณียา (ปี.), นิสฺสรณิยา (ที. นิ. ๓.๓๒๑)] ธาตุโย. กตมา ปฺจ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ¶ กามํ [กาเม (สฺยา. กํ.) ที. นิ. ๓.๓๒๑] มนสิกโรโต กาเมสุ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. เนกฺขมฺมํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต เนกฺขมฺเม จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ [สุกตํ (ปี. ก.)] สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ สุวิสํยุตฺตํ [วิสํยุตฺตํ (กตฺถจิ, ที. นิ. ๓.๓๒๑)] กาเมหิ; เย จ กามปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ, น โส ตํ เวทนํ เวทิยติ. อิทมกฺขาตํ กามานํ นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน พฺยาปาทํ มนสิกโรโต พฺยาปาเท จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. อพฺยาปาทํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต อพฺยาปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ สุวิสํยุตฺตํ พฺยาปาเทน; เย จ พฺยาปาทปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ, น โส ตํ เวทนํ เวทิยติ. อิทมกฺขาตํ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิเหสํ มนสิกโรโต ¶ วิเหสาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. อวิเหสํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต อวิเหสาย จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ สุวิสํยุตฺตํ วิเหสาย; เย จ วิเหสาปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ, น โส ตํ เวทนํ เวทิยติ. อิทมกฺขาตํ วิเหสาย นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน รูปํ มนสิกโรโต รูเป จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. อรูปํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต อรูเป จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ สุวิสํยุตฺตํ รูเปหิ; เย จ รูปปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ, น โส ตํ เวทนํ เวทิยติ. อิทมกฺขาตํ รูปานํ นิสฺสรณํ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน สกฺกายํ มนสิกโรโต สกฺกาเย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ. สกฺกายนิโรธํ โข ปนสฺส มนสิกโรโต ¶ สกฺกายนิโรเธ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ตสฺส ตํ จิตฺตํ สุคตํ สุภาวิตํ สุวุฏฺิตํ สุวิมุตฺตํ สุวิสํยุตฺตํ สกฺกาเยน; เย จ สกฺกายปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, มุตฺโต โส เตหิ, น โส ตํ เวทนํ เวทิยติ. อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณํ.
‘‘ตสฺส กามนนฺทีปิ นานุเสติ, พฺยาปาทนนฺทีปิ นานุเสติ, วิเหสานนฺทีปิ นานุเสติ ¶ , รูปนนฺทีปิ นานุเสติ, สกฺกายนนฺทีปิ นานุเสติ (โส) [( ) กตฺถจิ นตฺถิ] กามนนฺทิยาปิ อนนุสยา, พฺยาปาทนนฺทิยาปิ อนนุสยา, วิเหสานนฺทิยาปิ อนนุสยา, รูปนนฺทิยาปิ อนนุสยา, สกฺกายนนฺทิยาปิ อนนุสยา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิรนุสโย, อจฺเฉจฺฉิ [อจฺเฉชฺชิ (สฺยา. กํ. ก.)] ตณฺหํ, วิวตฺตยิ [วาวตฺตยิ (สี.)] สํโยชนํ, สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺส. อิมา โข, ภิกฺขเว, ปฺจ นิสฺสารณียา ธาตุโย’’ติ. ทสมํ.
พฺราหฺมณวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โสโณ ¶ โทโณ สงฺคารโว, การณปาลี จ ปิงฺคิยานี;
สุปินา จ วสฺสา วาจา, กุลํ นิสฺสารณีเยน จาติ.
จตุตฺถํปณฺณาสกํ สมตฺโต.
๕. ปฺจมปณฺณาสกํ