📜
๔. สุมนวคฺโค
๑. สุมนสุตฺตํ
๓๑. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ…เป… อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สุมนา ราชกุมารี ปฺจหิ รถสเตหิ ปฺจหิ ราชกุมาริสเตหิ ปริวุตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข สุมนา ราชกุมารี ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธสฺสุ, ภนฺเต, ภควโต ทฺเว สาวกา สมสทฺธา สมสีลา สมปฺา – เอโก ทายโก, เอโก อทายโก. เต กายสฺส เภทา ¶ ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยุํ. เทวภูตานํ ปน เนสํ [เตสํ (สี.)], ภนฺเต, สิยา วิเสโส, สิยา นานากรณ’’นฺติ?
‘‘สิยา, สุมเน’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘โย โส, สุมเน, ทายโก โส อมุํ อทายกํ เทวภูโต สมาโน ปฺจหิ าเนหิ อธิคณฺหาติ – ทิพฺเพน อายุนา, ทิพฺเพน วณฺเณน, ทิพฺเพน สุเขน, ทิพฺเพน ยเสน, ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน. โย โส, สุมเน, ทายโก โส อมุํ อทายกํ เทวภูโต สมาโน อิเมหิ ปฺจหิ าเนหิ อธิคณฺหาติ’’.
‘‘สเจ ปน เต, ภนฺเต, ตโต จุตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉนฺติ, มนุสฺสภูตานํ ปน เนสํ, ภนฺเต, สิยา วิเสโส, สิยา นานากรณ’’นฺติ? ‘‘สิยา, สุมเน’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘โย โส, สุมเน, ทายโก โส อมุํ อทายกํ มนุสฺสภูโต สมาโน ปฺจหิ าเนหิ อธิคณฺหาติ – มานุสเกน อายุนา, มานุสเกน วณฺเณน, มานุสเกน สุเขน, มานุสเกน ยเสน, มานุสเกน อาธิปเตยฺเยน. โย โส, สุมเน, ทายโก โส อมุํ อทายกํ มนุสฺสภูโต สมาโน อิเมหิ ปฺจหิ าเนหิ อธิคณฺหาติ’’.
‘‘สเจ ¶ ปน เต, ภนฺเต, อุโภ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ปพฺพชิตานํ ปน เนสํ, ภนฺเต ¶ , สิยา วิเสโส, สิยา นานากรณ’’นฺติ? ‘‘สิยา, สุมเน’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘โย โส, สุมเน, ทายโก โส อมุํ อทายกํ ปพฺพชิโต สมาโน ปฺจหิ าเนหิ อธิคณฺหาติ – ยาจิโตว พหุลํ จีวรํ ปริภฺุชติ อปฺปํ อยาจิโต, ยาจิโตว พหุลํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ ¶ อปฺปํ อยาจิโต, ยาจิโตว พหุลํ เสนาสนํ ปริภฺุชติ อปฺปํ อยาจิโต, ยาจิโตว พหุลํ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภฺุชติ อปฺปํ อยาจิโต. เยหิ โข ปน สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิหรติ ตฺยสฺส มนาเปเนว พหุลํ กายกมฺเมน สมุทาจรนฺติ อปฺปํ อมนาเปน, มนาเปเนว พหุลํ วจีกมฺเมน สมุทาจรนฺติ อปฺปํ อมนาเปน, มนาเปเนว พหุลํ มโนกมฺเมน สมุทาจรนฺติ อปฺปํ อมนาเปน, มนาปํเยว พหุลํ อุปหารํ อุปหรนฺติ อปฺปํ อมนาปํ ¶ . โย โส, สุมเน, ทายโก โส อมุํ อทายกํ ปพฺพชิโต สมาโน อิเมหิ ปฺจหิ าเนหิ อธิคณฺหาตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน เต, ภนฺเต, อุโภ อรหตฺตํ ปาปุณนฺติ, อรหตฺตปฺปตฺตานํ ปน เนสํ, ภนฺเต, สิยา วิเสโส, สิยา นานากรณ’’นฺติ? ‘‘เอตฺถ โข ปเนสาหํ, สุมเน, น กิฺจิ นานากรณํ วทามิ, ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺติ’’นฺติ [วิมุตฺตนฺติ (สฺยา. กํ.)].
‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาวฺจิทํ, ภนฺเต, อลเมว ทานานิ ทาตุํ อลํ ปฺุานิ กาตุํ; ยตฺร หิ นาม เทวภูตสฺสาปิ อุปการานิ ปฺุานิ, มนุสฺสภูตสฺสาปิ อุปการานิ ปฺุานิ, ปพฺพชิตสฺสาปิ อุปการานิ ปฺุานี’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, สุมเน! อลฺหิ, สุมเน, ทานานิ ทาตุํ อลํ ปฺุานิ กาตุํ! เทวภูตสฺสาปิ อุปการานิ ปฺุานิ, มนุสฺสภูตสฺสาปิ อุปการานิ ปฺุานิ, ปพฺพชิตสฺสาปิ อุปการานิ ปฺุานี’’ติ ¶ .
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน [อิทํ วตฺวา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยถาปิ จนฺโท วิมโล, คจฺฉํ อากาสธาตุยา;
สพฺเพ ตาราคเณ โลเก, อาภาย อติโรจติ.
‘‘ตเถว สีลสมฺปนฺโน, สทฺโธ ปุริสปุคฺคโล;
สพฺเพ มจฺฉริโน โลเก, จาเคน อติโรจติ.
‘‘ยถาปิ ¶ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุ;
ถลํ นินฺนฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํ.
‘‘เอวํ ทสฺสนสมฺปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
มจฺฉรึ อธิคณฺหาติ, ปฺจาเนหิ ปณฺฑิโต.
‘‘อายุนา ¶ ยสสา เจว [อายุนา จ ยเสน จ (ก.)], วณฺเณน จ สุเขน จ;
ส เว โภคปริพฺยูฬฺโห [โภคปริพฺพูฬฺโห (สี.)], เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ. ปมํ;
๒. จุนฺทีสุตฺตํ
๓๒. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ โข จุนฺที ราชกุมารี ปฺจหิ รถสเตหิ ปฺจหิ จ กุมาริสเตหิ ปริวุตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข จุนฺที ราชกุมารี ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ภาตา จุนฺโท นาม ¶ ราชกุมาโร, โส เอวมาห – ‘ยเทว โส โหติ อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ สรณํ คโต, ธมฺมํ สรณํ คโต, สงฺฆํ สรณํ คโต, ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต, มุสาวาทา ปฏิวิรโต, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึเยว อุปปชฺชติ, โน ทุคฺคติ’นฺติ. สาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ปุจฺฉามิ – ‘กถํรูเป โข, ภนฺเต, สตฺถริ ปสนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึเยว อุปปชฺชติ, โน ทุคฺคตึ? กถํรูเป ธมฺเม ปสนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึเยว อุปปชฺชติ, โน ทุคฺคตึ? กถํรูเป สงฺเฆ ปสนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึเยว อุปปชฺชติ, โน ทุคฺคตึ? กถํรูเปสุ สีเลสุ ปริปูรการี กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึเยว อุปปชฺชติ, โน ทุคฺคติ’’’นฺติ?
‘‘ยาวตา, จุนฺทิ, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา [อปาทา วา ทฺวีปาทา วาจตุปฺปาทา วา พหุปฺปาทา วา (สี.) อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐] รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺินาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ ¶ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เย โข, จุนฺทิ, พุทฺเธ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา. อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหติ.
‘‘ยาวตา, จุนฺทิ, ธมฺมา สงฺขตา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายติ. เย, จุนฺทิ, อริเย อฏฺงฺคิเก มคฺเค ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา, อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหติ.
‘‘ยาวตา ¶ , จุนฺทิ, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ [เตสํ ธมฺมานํ (สี. ปี. ก.)] อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เย โข, จุนฺทิ ¶ , วิราเค ¶ ธมฺเม ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา. อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหติ.
‘‘ยาวตา, จุนฺทิ, สงฺฆา วา คณา วา, ตถาคตสาวกสงฺโฆ เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. เย โข, จุนฺทิ, สงฺเฆ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา. อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหติ.
‘‘ยาวตา, จุนฺทิ, สีลานิ, อริยกนฺตานิ สีลานิ เตสํ [อริยกนฺตานิเตสํ (สี. สฺยา. กํ.)] อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ – อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ. เย โข, จุนฺทิ, อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ปริปูรการิโน, อคฺเค เต ปริปูรการิโน. อคฺเค โข ปน ปริปูรการีนํ อคฺโค วิปาโก โหตี’’ติ.
‘‘อคฺคโต เว ปสนฺนานํ, อคฺคํ ธมฺมํ วิชานตํ;
อคฺเค พุทฺเธ ปสนฺนานํ, ทกฺขิเณยฺเย อนุตฺตเร.
‘‘อคฺเค ธมฺเม ปสนฺนานํ, วิราคูปสเม สุเข;
อคฺเค สงฺเฆ ปสนฺนานํ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘อคฺคสฺมึ ¶ ทานํ ททตํ, อคฺคํ ปฺุํ ปวฑฺฒติ;
อคฺคํ อายุ จ วณฺโณ จ, ยโส กิตฺติ สุขํ พลํ.
‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี, อคฺคธมฺมสมาหิโต;
เทวภูโต มนุสฺโส วา, อคฺคปฺปตฺโต ปโมทตี’’ติ. ทุติยํ;
๓. อุคฺคหสุตฺตํ
๓๓. เอกํ สมยํ ภควา ภทฺทิเย วิหรติ ชาติยา วเน. อถ โข อุคฺคโห ¶ เมณฺฑกนตฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุคฺคโห เมณฺฑกนตฺตา ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อธิวาเสตุ ¶ เม, ภนฺเต, ภควา สฺวาตนาย อตฺตจตุตฺโถ ภตฺต’’นฺติ ¶ . อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. อถ โข อุคฺคโห เมณฺฑกนตฺตา ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อุคฺคหสฺส เมณฺฑกนตฺตุโน นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข อุคฺคโห เมณฺฑกนตฺตา ภควนฺตํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ. อถ โข อุคฺคโห เมณฺฑกนตฺตา ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุคฺคโห เมณฺฑกนตฺตา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมา เม, ภนฺเต, กุมาริโย ปติกุลานิ คมิสฺสนฺติ. โอวทตุ ตาสํ, ภนฺเต, ภควา; อนุสาสตุ ตาสํ, ภนฺเต, ภควา, ยํ ตาสํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
อถ โข ภควา ตา กุมาริโย เอตทโวจ – ‘‘ตสฺมาติห, กุมาริโย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ยสฺส โว [ยสฺส โข (สี. สฺยา. กํ.)] มาตาปิตโร ภตฺตุโน ทสฺสนฺติ อตฺถกามา หิเตสิโน อนุกมฺปกา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ตสฺส ภวิสฺสาม ปุพฺพุฏฺายินิโย ปจฺฉานิปาตินิโย กึการปฏิสฺสาวินิโย ¶ มนาปจารินิโย ปิยวาทินิโย’ติ. เอวฺหิ โว, กุมาริโย, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห, กุมาริโย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เย เต ภตฺตุ ครุโน [คุรุโน (ก.)] ภวิสฺสนฺติ มาตาติ วา ปิตาติ วา สมณพฺราหฺมณาติ วา, เต สกฺกริสฺสาม ครุํ กริสฺสาม [ครุกริสฺสาม (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มาเนสฺสาม ปูเชสฺสาม อพฺภาคเต จ อาสโนทเกน ปฏิปูเชสฺสามา’ติ [ปูเชสฺสามาติ (สี.)]. เอวฺหิ โว, กุมาริโย, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , กุมาริโย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เย เต ภตฺตุ อพฺภนฺตรา กมฺมนฺตา อุณฺณาติ วา กปฺปาสาติ วา, ตตฺถ ทกฺขา ภวิสฺสาม อนลสา ¶ , ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคตา, อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุ’นฺติ. เอวฺหิ โว, กุมาริโย, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห, กุมาริโย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘โย โส ภตฺตุ อพฺภนฺตโร [อพฺภนฺตเร (ก.)] อนฺโตชโน ทาสาติ วา เปสฺสาติ วา ¶ กมฺมกราติ วา, เตสํ กตฺจ กตโต ชานิสฺสาม อกตฺจ อกตโต ชานิสฺสาม, คิลานกานฺจ พลาพลํ ชานิสฺสาม, ขาทนียํ โภชนียฺจสฺส ปจฺจํเสน [ปจฺจยํ เตน (ก. สี.), ปจฺจยํเสน (สฺยา. กํ.), ปจฺจยํ เสนาสนํ ปจฺจตฺตํเสน (ก.) อ. นิ. ๘.๔๖] สํวิภชิสฺสามา’ติ [วิภชิสฺสามาติ (สี. สฺยา. กํ.)]. เอวฺหิ โว, กุมาริโย, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ตสฺมาติห, กุมาริโย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ยํ ภตฺตา อาหริสฺสติ ธนํ วา ธฺํ วา รชตํ วา ชาตรูปํ วา, ตํ อารกฺเขน [ตํ อารกฺขาย (สี.)] คุตฺติยา สมฺปาเทสฺสาม, ตตฺถ จ ภวิสฺสาม อธุตฺตี อเถนี อโสณฺฑี อวินาสิกาโย’ติ. เอวฺหิ โว, กุมาริโย, สิกฺขิตพฺพํ. อิเมหิ โข, กุมาริโย, ปฺจหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนาปกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ.
‘‘โย นํ ภรติ สพฺพทา, นิจฺจํ อาตาปิ อุสฺสุโก;
สพฺพกามหรํ โปสํ, ภตฺตารํ นาติมฺติ.
‘‘น ¶ จาปิ โสตฺถิ ภตฺตารํ, อิสฺสาจาเรน [อิจฺฉาจาเรน (สี.), อิสฺสาวาเทน (ปี.)] โรสเย;
ภตฺตุ จ ครุโน สพฺเพ, ปฏิปูเชติ ปณฺฑิตา.
‘‘อุฏฺาหิกา ¶ [อุฏฺายิกา (สฺยา. กํ. ก.)] อนลสา, สงฺคหิตปริชฺชนา;
ภตฺตุ มนาปํ [มนาปา (สี.)] จรติ, สมฺภตํ อนุรกฺขติ.
‘‘ยา เอวํ วตฺตตี นารี, ภตฺตุฉนฺทวสานุคา;
มนาปา นาม เต เทวา, ยตฺถ สา อุปปชฺชตี’’ติ. ตติยํ;
๔. สีหเสนาปติสุตฺตํ
๓๔. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สีโห เสนาปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สกฺกา นุ โข, ภนฺเต, ภควา สนฺทิฏฺิกํ ทานผลํ ปฺาเปตุ’’นฺติ?
‘‘สกฺกา, สีหา’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘ทายโก, สีห, ทานปติ พหุโน ชนสฺส ปิโย โหติ มนาโป. ยมฺปิ, สีห, ทายโก ทานปติ พหุโน ชนสฺส ปิโย โหติ มนาโป, อิทมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ ทานผลํ.
‘‘ปุน จปรํ, สีห, ทายกํ ทานปตึ สนฺโต สปฺปุริสา ภชนฺติ. ยมฺปิ, สีห, ทายกํ ทานปตึ สนฺโต สปฺปุริสา ภชนฺติ, อิทมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ ทานผลํ.
‘‘ปุน จปรํ, สีห, ทายกสฺส ทานปติโน กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ. ยมฺปิ, สีห, ทายกสฺส ทานปติโน กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, อิทมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ ทานผลํ.
‘‘ปุน จปรํ, สีห, ทายโก ทานปติ ยํ ยเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท ¶ [วิสารโทว (สี.) อ. นิ. ๗.๕๗ ปสฺสิตพฺพํ] อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต. ยมฺปิ, สีห, ทายโก ทานปติ ยํ ยเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ¶ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต, อิทมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ ทานผลํ.
‘‘ปุน จปรํ, สีห, ทายโก ทานปติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยมฺปิ, สีห, ทายโก ทานปติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, อิทํ [อิทมฺปิ สีห (ก.)] สมฺปรายิกํ ทานผล’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต สีโห เสนาปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ สนฺทิฏฺิกานิ ทานผลานิ อกฺขาตานิ, นาหํ เอตฺถ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ; อหํ เปตานิ ชานามิ. อหํ, ภนฺเต, ทายโก ทานปติ พหุโน ชนสฺส ปิโย มนาโป. อหํ, ภนฺเต, ทายโก ทานปติ; มํ สนฺโต สปฺปุริสา ภชนฺติ. อหํ, ภนฺเต, ทายโก ทานปติ; มยฺหํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘สีโห เสนาปติ ทายโก การโก ¶ สงฺฆุปฏฺาโก’ติ. อหํ, ภนฺเต ¶ , ทายโก ทานปติ ยํ ยเทว ปริสํ อุปสงฺกมามิ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมามิ อมงฺกุภูโต. ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา จตฺตาริ สนฺทิฏฺิกานิ ทานผลานิ อกฺขาตานิ, นาหํ เอตฺถ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ; อหํ เปตานิ ชานามิ. ยฺจ โข มํ, ภนฺเต, ภควา เอวมาห – ‘ทายโก, สีห, ทานปติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตี’ติ, เอตาหํ น ชานามิ; เอตฺถ จ ปนาหํ ¶ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามี’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, สีห, เอวเมตํ, สีห! ทายโก ทานปติ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตี’’ติ.
‘‘ททํ ปิโย โหติ ภชนฺติ นํ พหู,
กิตฺติฺจ ปปฺโปติ ยโส จ วฑฺฒติ [ยสสฺส วฑฺฒติ (สฺยา. กํ.), ยสํ ปวฑฺฒติ (ก.)];
อมงฺกุภูโต ปริสํ วิคาหติ,
วิสารโท โหติ นโร อมจฺฉรี.
‘‘ตสฺมา หิ ทานานิ ททนฺติ ปณฺฑิตา,
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สุเขสิโน;
เต ¶ ทีฆรตฺตํ ติทิเว ปติฏฺิตา,
เทวานํ สหพฺยคตา รมนฺติ เต [สหพฺยตํ คตา รมนฺติ (สี.), สหพฺยตา รมนฺติ เต (ก.)].
‘‘กตาวกาสา กตกุสลา อิโต จุตา [ตโต จุตา (สี.)],
สยํปภา อนุวิจรนฺติ นนฺทนํ [นนฺทเน (สฺยา. กํ.)];
เต ตตฺถ นนฺทนฺติ รมนฺติ โมทเร,
สมปฺปิตา กามคุเณหิ ปฺจหิ;
‘‘กตฺวาน วากฺยํ อสิตสฺส ตาทิโน,
รมนฺติ สคฺเค [รมนฺติ สุมนา (ก.), กมนฺติ สพฺเพ (สฺยา. กํ.)] สุคตสฺส สาวกา’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. ทานานิสํสสุตฺตํ
๓๕. ‘‘ปฺจิเม ¶ , ภิกฺขเว, ทาเน อานิสํสา. กตเม ปฺจ? พหุโน ชนสฺส ปิโย โหติ มนาโป; สนฺโต สปฺปุริสา ภชนฺติ; กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท ¶ อพฺภุคฺคจฺฉติ; คิหิธมฺมา อนปคโต [คิหิธมฺมา อนเปโต (สี. ปี.), คิหิธมฺมมนุปคโต (ก.)] โหติ; กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ ทาเน อานิสํสา’’ติ.
‘‘ททมาโน ปิโย โหติ, สตํ ธมฺมํ อนุกฺกมํ;
สนฺโต นํ สทา ภชนฺติ [สนฺโต ภชนฺติ สปฺปุริสา (สี.)], สฺตา พฺรหฺมจารโย.
‘‘เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;
ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. ปฺจมํ;
๖. กาลทานสุตฺตํ
๓๖. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, กาลทานานิ. กตมานิ ปฺจ? อาคนฺตุกสฺส ทานํ เทติ; คมิกสฺส ทานํ เทติ; คิลานสฺส ทานํ เทติ; ทุพฺภิกฺเข ทานํ เทติ; ยานิ ตานิ นวสสฺสานิ ¶ นวผลานิ ตานิ ปมํ สีลวนฺเตสุ ปติฏฺาเปติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กาลทานานี’’ติ.
‘‘กาเล ททนฺติ สปฺปฺา, วทฺู วีตมจฺฉรา;
กาเลน ทินฺนํ อริเยสุ, อุชุภูเตสุ ตาทิสุ.
‘‘วิปฺปสนฺนมนา ตสฺส, วิปุลา โหติ ทกฺขิณา;
เย ตตฺถ อนุโมทนฺติ, เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺติ วา;
น เตน [น เตสํ (ปี. ก.)] ทกฺขิณา อูนา, เตปิ ปฺุสฺส ภาคิโน.
‘‘ตสฺมา ทเท อปฺปฏิวานจิตฺโต, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;
ปฺุานิ ปรโลกสฺมึ, ปติฏฺา โหนฺติ ปาณิน’’นฺติ. ฉฏฺํ;
๙. โภชนสุตฺตํ
๓๗. ‘‘โภชนํ ¶ , ภิกฺขเว, ททมาโน ทายโก ปฏิคฺคาหกานํ ปฺจ านานิ เทติ. กตมานิ ปฺจ? อายุํ เทติ, วณฺณํ เทติ, สุขํ เทติ, พลํ เทติ, ปฏิภานํ [ปฏิภาณํ (สี.)] เทติ. อายุํ โข ปน ทตฺวา อายุสฺส ¶ ภาคี โหติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส วา; วณฺณํ ทตฺวา วณฺณสฺส ภาคี โหติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส วา; สุขํ ทตฺวา สุขสฺส ภาคี โหติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส ¶ วา; พลํ ทตฺวา พลสฺส ภาคี โหติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส วา; ปฏิภานํ ทตฺวา ปฏิภานสฺส ภาคี โหติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส วา. โภชนํ, ภิกฺขเว, ททมาโน ทายโก ปฏิคฺคาหกานํ อิมานิ ปฺจ านานิ เทตี’’ติ.
‘‘อายุโท พลโท ธีโร, วณฺณโท ปฏิภานโท;
สุขสฺส ทาตา เมธาวี, สุขํ โส อธิคจฺฉติ.
‘‘อายุํ ทตฺวา พลํ วณฺณํ, สุขฺจ ปฏิภานกํ [ปฏิภาณกํ (สี.), ปฏิภานโท (สฺยา. กํ. ปี. ก.)];
ทีฆายุ ยสวา โหติ, ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชตี’’ติ. สตฺตมํ;
๘. สทฺธสุตฺตํ
๓๘. ‘‘ปฺจิเม ¶ , ภิกฺขเว, สทฺเธ กุลปุตฺเต อานิสํสา. กตเม ปฺจ? เย เต, ภิกฺขเว, โลเก สนฺโต สปฺปุริสา เต สทฺธฺเว ปมํ อนุกมฺปนฺตา อนุกมฺปนฺติ, โน ตถา อสฺสทฺธํ; สทฺธฺเว ปมํ อุปสงฺกมนฺตา อุปสงฺกมนฺติ, โน ตถา อสฺสทฺธํ; สทฺธฺเว ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺตา ปฏิคฺคณฺหนฺติ, โน ตถา อสฺสทฺธํ; สทฺธฺเว ปมํ ธมฺมํ เทเสนฺตา เทเสนฺติ, โน ตถา อสฺสทฺธํ; สทฺโธ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ สทฺเธ กุลปุตฺเต อานิสํสา.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุภูมิยํ จตุมหาปเถ มหานิคฺโรโธ สมนฺตา ปกฺขีนํ ปฏิสรณํ โหติ; เอวเมวํ ¶ โข, ภิกฺขเว, สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุโน ชนสฺส ปฏิสรณํ โหติ ภิกฺขูนํ ¶ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกาน’’นฺติ.
‘‘สาขาปตฺตผลูเปโต [สาขาปตฺตพหุเปโต (กตฺถจิ), สาขาปตฺตปลาสูเปโต (?)], ขนฺธิมาว [ขนฺธิมา จ (สี.)] มหาทุโม;
มูลวา ผลสมฺปนฺโน, ปติฏฺา โหติ ปกฺขินํ.
‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา;
ฉายํ ฉายตฺถิกา [ฉายตฺถิโน (สี.)] ยนฺติ, ผลตฺถา ผลโภชิโน.
‘‘ตเถว สีลสมฺปนฺนํ, สทฺธํ ปุริสปุคฺคลํ;
นิวาตวุตฺตึ อตฺถทฺธํ, โสรตํ สขิลํ มุทุํ.
‘‘วีตราคา ¶ วีตโทสา, วีตโมหา อนาสวา;
ปฺุกฺเขตฺตานิ โลกสฺมึ, เสวนฺติ ตาทิสํ นรํ.
‘‘เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;
ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. อฏฺมํ;
๙. ปุตฺตสุตฺตํ
๓๙. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, านานิ สมฺปสฺสนฺตา มาตาปิตโร ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ กุเล ชายมานํ. กตมานิ ปฺจ? ภโต วา โน ภริสฺสติ; กิจฺจํ วา โน กริสฺสติ; กุลวํโส จิรํ สฺสติ; ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสติ; อถ วา ปน เปตานํ กาลงฺกตานํ ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสตีติ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ านานิ สมฺปสฺสนฺตา มาตาปิตโร ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ กุเล ชายมาน’’นฺติ.
[กถา. ๔๙๑] ‘‘ปฺจ านานิ สมฺปสฺสํ, ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;
ภโต วา โน ภริสฺสติ, กิจฺจํ วา โน กริสฺสติ.
‘‘กุลวํโส จิรํ ติฏฺเ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชติ;
อถ ¶ วา ปน เปตานํ, ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสติ.
‘‘านาเนตานิ สมฺปสฺสํ, ปุตฺตํ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;
ตสฺมา สนฺโต สปฺปุริสา, กตฺู กตเวทิโน.
‘‘ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ;
กโรนฺติ ¶ เนสํ กิจฺจานิ, ยถา ตํ ปุพฺพการินํ.
‘‘โอวาทการี ภตโปสี, กุลวํสํ อหาปยํ;
สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ปุตฺโต โหติ ปสํสิโย’’ติ. นวมํ;
๑๐. มหาสาลปุตฺตสุตฺตํ
๔๐. ‘‘หิมวนฺตํ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชํ นิสฺสาย มหาสาลา ปฺจหิ วฑฺฒีหิ วฑฺฒนฺติ. กตมาหิ ปฺจหิ? สาขาปตฺตปลาเสน วฑฺฒนฺติ; ตเจน วฑฺฒนฺติ; ปปฏิกาย วฑฺฒนฺติ; เผคฺคุนา วฑฺฒนฺติ; สาเรน วฑฺฒนฺติ. หิมวนฺตํ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชํ นิสฺสาย มหาสาลา อิมาหิ ปฺจหิ ¶ วฑฺฒีหิ วฑฺฒนฺติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, สทฺธํ กุลปุตฺตํ นิสฺสาย อนฺโตชโน ปฺจหิ วฑฺฒีหิ วฑฺฒติ. กตมาหิ ¶ ปฺจหิ? สทฺธาย วฑฺฒติ; สีเลน วฑฺฒติ; สุเตน วฑฺฒติ; จาเคน วฑฺฒติ; ปฺาย วฑฺฒติ. สทฺธํ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตํ นิสฺสาย อนฺโตชโน อิมาหิ ปฺจหิ วฑฺฒีหิ วฑฺฒตี’’ติ.
‘‘ยถา หิ ปพฺพโต เสโล, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
ตํ รุกฺขา อุปนิสฺสาย, วฑฺฒนฺเต เต วนปฺปตี.
‘‘ตเถว สีลสมฺปนฺนํ, สทฺธํ กุลปุตฺตํ อิมํ [กุลปตึ อิธ (สี.), กุลปุตฺตํ อิธ (สฺยา.)];
อุปนิสฺสาย วฑฺฒนฺติ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวา;
อมจฺจา ¶ าติสงฺฆา จ, เย จสฺส อนุชีวิโน.
‘‘ตฺยสฺส สีลวโต สีลํ, จาคํ สุจริตานิ จ;
ปสฺสมานานุกุพฺพนฺติ, เย ภวนฺติ วิจกฺขณา.
‘‘อิมํ ธมฺมํ จริตฺวาน, มคฺคํ [สคฺคํ (สฺยา. ก.)] สุคติคามินํ;
นนฺทิโน เทวโลกสฺมึ, โมทนฺติ กามกามิโน’’ติ. ทสมํ;
สุมนวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุมนา จุนฺที อุคฺคโห, สีโห ทานานิสํสโก;
กาลโภชนสทฺธา จ, ปุตฺตสาเลหิ เต ทสาติ.