📜
๖. มหาวคฺโค
๑. โสณสุตฺตํ
๕๕. [มหาว. ๒๔๓ อาคตํ] เอวํ ¶ , ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา โสโณ ราชคเห วิหรติ สีตวนสฺมึ. อถ โข อายสฺมโต โสณสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เย โข เกจิ ภควโต สาวกา อารทฺธวีริยา วิหรนฺติ, อหํ เตสํ อฺตโร. อถ จ ปน เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, สํวิชฺชนฺติ โข ปน เม กุเล โภคา, สกฺกา โภคา จ ภฺุชิตุํ ปฺุานิ จ กาตุํ. ยํนูนาหํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุเชยฺยํ ปฺุานิ จ กเรยฺย’’นฺติ.
อถ โข ภควา อายสฺมโต โสณสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมฺมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมฺมิฺเชยฺย, เอวเมวํ โข – คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต อนฺตรหิโต สีตวเน อายสฺมโต โสณสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. อายสฺมาปิ โข โสโณ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ โสณํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘นนุ ¶ เต, โสณ, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘เย โข เกจิ ภควโต สาวกา อารทฺธวีริยา วิหรนฺติ, อหํ เตสํ อฺตโร. อถ ¶ จ ปน เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, สํวิชฺชนฺติ โข ปน เม กุเล โภคา, สกฺกา โภคา [โภเค (มหาว. ๒๔๓)] จ ภฺุชิตุํ ปฺุานิ จ กาตุํ. ยํนูนาหํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุเชยฺยํ ปฺุานิ จ กเรยฺย’’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ ¶ ¶ กึ มฺสิ, โสณ, กุสโล ตฺวํ ปุพฺเพ อคาริยภูโต [อาคาริกภูโต (สฺยา.), อคาริกภูโต (มหาว. ๒๔๓)] วีณาย ตนฺติสฺสเร’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อจฺจายตา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมฺา วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อติสิถิลา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมฺา วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยทา ปน เต, โสณ, วีณาย ตนฺติโย น อจฺจายตา โหนฺติ นาติสิถิลา สเม คุเณ ปติฏฺิตา, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมฺา วา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวเมวํ โข, โสณ, อจฺจารทฺธวีริยํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, อติสิถิลวีริยํ โกสชฺชาย สํวตฺตติ. ตสฺมาติห ตฺวํ, โสณ, วีริยสมถํ อธิฏฺหํ, อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌ, ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา โสโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ โสณํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมวํ โข – สีตวเน อนฺตรหิโต คิชฺฌกูเฏ ¶ ปพฺพเต ปาตุรโหสิ.
อถ ¶ โข อายสฺมา โสโณ อปเรน สมเยน วีริยสมถํ อธิฏฺาสิ, อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌิ, ตตฺถ จ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ. อถ โข อายสฺมา โสโณ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนาคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา โสโณ อรหตํ อโหสิ.
อถ โข อายสฺมโต โสณสฺส อรหตฺตปฺปตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูนาหํ เยน ภควา เตนุปสงฺกเมยฺยํ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต สนฺติเก อฺํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา โสโณ ¶ เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา โสโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺาวิมุตฺโต, โส ฉ านานิ อธิมุตฺโต โหติ – เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ, ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ, อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต [อพฺยาปชฺฌาธิมุตฺโต (ก.) มหาว. ๒๔๔ ปสฺสิตพฺพํ] โหติ, ตณฺหากฺขยาธิมุตฺโต โหติ, อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘สิยา โข ปน, ภนฺเต, อิเธกจฺจสฺส อายสฺมโต เอวมสฺส – ‘เกวลํสทฺธามตฺตกํ นูน อยมายสฺมา นิสฺสาย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’ติ ¶ . น โข ปเนตํ, ภนฺเต, เอวํ ทฏฺพฺพํ. ขีณาสโว, ภนฺเต, ภิกฺขุ วุสิตวา กตกรณีโย กรณียํ อตฺตโน อสมนุปสฺสนฺโต กตสฺส วา ปฏิจยํ ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘สิยา ¶ โข ปน, ภนฺเต, อิเธกจฺจสฺส อายสฺมโต เอวมสฺส – ‘ลาภสกฺการสิโลกํ นูน อยมายสฺมา นิกามยมาโน ปวิเวกาธิมุตฺโต’ติ. น โข ปเนตํ, ภนฺเต, เอวํ ทฏฺพฺพํ. ขีณาสโว, ภนฺเต, ภิกฺขุ วุสิตวา กตกรณีโย กรณียํ อตฺตโน อสมนุปสฺสนฺโต กตสฺส วา ปฏิจยํ ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา ปวิเวกาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘สิยา โข ปน, ภนฺเต, อิเธกจฺจสฺส อายสฺมโต เอวมสฺส – ‘สีลพฺพตปรามาสํ นูน อยมายสฺมา สารโต ปจฺจาคจฺฉนฺโต อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต’ติ. น โข ปเนตํ, ภนฺเต, เอวํ ทฏฺพฺพํ. ขีณาสโว, ภนฺเต, ภิกฺขุ วุสิตวา กตกรณีโย กรณียํ อตฺตโน อสมนุปสฺสนฺโต กตสฺส วา ปฏิจยํ ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘ขยา ¶ ¶ ราคสฺส วีตราคตฺตา ตณฺหากฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา ตณฺหากฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา ตณฺหากฺขยาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา อุปาทานกฺขยาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ¶ อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา อสมฺโมหาธิมุตฺโต โหติ.
‘‘เอวํ สมฺมา วิมุตฺตจิตฺตสฺส, ภนฺเต, ภิกฺขุโน ภุสา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ [อาปาตํ (ก.)] อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ. อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ โหติ ิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ วยฺจสฺสานุปสฺสติ ¶ . ภุสา เจปิ โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ. อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ โหติ ิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ วยฺจสฺสานุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, เสโล ปพฺพโต อจฺฉิทฺโท อสุสิโร เอกคฺฆโน. อถ ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปเวเธยฺย, อถ ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ…เป… อถ อุตฺตราย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ… อถ ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปเวเธยฺย; เอวเมวํ โข, ภนฺเต, เอวํ สมฺมาวิมุตฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน ภุสา เจปิ จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ. อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ ¶ โหติ ิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ วยฺจสฺสานุปสฺสติ. ภุสา เจปิ โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา มนสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺติ. อมิสฺสีกตเมวสฺส จิตฺตํ โหติ ิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ วยฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติ.
‘‘เนกฺขมฺมํ ¶ อธิมุตฺตสฺส, ปวิเวกฺจ เจตโส;
อพฺยาปชฺชาธิมุตฺตสฺส, อุปาทานกฺขยสฺส จ.
‘‘ตณฺหากฺขยาธิมุตฺตสฺส ¶ , อสมฺโมหฺจ เจตโส;
ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ, สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.
‘‘เสโล ¶ ยถา เอกคฺฆโน, วาเตน น สมีรติ;
เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
‘‘อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;
ิตํ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ [วิมุตฺจ (ก.) มหาว. ๒๔๔; กถา. ๒๖๖], วยฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติ. ปมํ;
๒. ผคฺคุนสุตฺตํ
๕๖. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ผคฺคุโน [เผคฺคุโน (ก.), ผคฺคุโณ (สี. สฺยา.)] อาพาธิโก โหติ ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, ผคฺคุโน อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. สาธุ, ภนฺเต ¶ , ภควา เยนายสฺมา ผคฺคุโน เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา ผคฺคุโน เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน มฺจเก สมโธสิ [สมฺโจปิ (สี. สฺยา. ปี.), สํ + ธู + อี = สมโธสิ]. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ผคฺคุนํ เอตทโวจ – ‘‘อลํ, ผคฺคุน, มา ตฺวํ มฺจเก สมโธสิ. สนฺติมานิ อาสนานิ ปเรหิ ปฺตฺตานิ, ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามี’’ติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ ผคฺคุนํ เอตทโวจ –
‘‘กจฺจิ เต, ผคฺคุน, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ? กจฺจิ เต ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ, โน อภิกฺกมนฺติ; ปฏิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน อภิกฺกโม’’ติ? ‘‘น เม ¶ , ภนฺเต ¶ , ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, พลวา ปุริโส ติณฺเหน สิขเรน มุทฺธนิ [มุทฺธานํ (สี. ปี.)] อภิมตฺเถยฺย [อภิมฏฺเยฺย (สฺยา.)]; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺตา วาตา มุทฺธนิ [หนนฺติ (สี. ปี.), โอหนนฺติ (สฺยา.)] ¶ อูหนนฺติ. น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ¶ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, พลวา ปุริโส ทฬฺเหน วรตฺตกฺขณฺเฑน สีสเวนํ ทเทยฺย; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺตา สีเส สีสเวทนา. น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา ติณฺเหน โควิกนฺตเนน กุจฺฉึ ปริกนฺเตยฺย; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺตา วาตา กุจฺฉึ ปริกนฺตนฺติ. น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา ทุพฺพลตรํ ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุยา สนฺตาเปยฺยุํ สมฺปริตาเปยฺยุํ; เอวเมวํ โข เม, ภนฺเต, อธิมตฺโต กายสฺมึ ฑาโห. น เม, ภนฺเต, ขมนียํ น ยาปนียํ. พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ; อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ผคฺคุนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
อถ โข อายสฺมา ผคฺคุโน อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต กาลมกาสิ. ตมฺหิ จสฺส สมเย มรณกาเล อินฺทฺริยานิ วิปฺปสีทึสุ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ¶ อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, ผคฺคุโน อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต ¶ กาลมกาสิ. ตมฺหิ จสฺส สมเย มรณกาเล อินฺทฺริยานิ วิปฺปสีทึสู’’ติ.
‘‘กึ หานนฺท, ผคฺคุนสฺส [เผคฺคุนสฺส อานนฺท (ก.)] ภิกฺขุโน อินฺทฺริยานิ น วิปฺปสีทิสฺสนฺติ! ผคฺคุนสฺส, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ ¶ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ อโหสิ. ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ.
‘‘ฉยิเม, อานนฺท, อานิสํสา กาเลน ธมฺมสฺสวเน [ธมฺมสวเณ (สี.)] กาเลน อตฺถุปปริกฺขาย. กตเม ฉ? อิธานนฺท, ภิกฺขุโน ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติ. โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย. ตสฺส ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. อยํ, อานนฺท, ปโม อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเน.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติ. โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข [โน จ โข (ก.)] ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, อปิ จ โข ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนาย. ตสฺส ตถาคตสาวโก ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. อยํ, อานนฺท, ทุติโย อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเน.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ ¶ สํโยชเนหิ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติ. โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, นปิ ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนาย; อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ ¶ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ. ตสฺส ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ¶ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต มนสานุเปกฺขโต ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. อยํ, อานนฺท, ตติโย อานิสํโส กาเลน อตฺถุปปริกฺขาย.
‘‘อิธานนฺท ¶ , ภิกฺขุโน ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, อนุตฺตเร จ โข อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติ. โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย. ตสฺส ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ…เป… พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ วิมุจฺจติ. อยํ, อานนฺท, จตุตฺโถ อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเน.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, อนุตฺตเร จ โข อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติ. โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, อปิ จ โข ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนาย. ตสฺส ตถาคตสาวโก ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป… ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตสฺส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ วิมุจฺจติ. อยํ, อานนฺท, ปฺจโม อานิสํโส กาเลน ธมฺมสฺสวเน.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปฺจหิ โอรมฺภาคิเยหิ สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ, อนุตฺตเร ¶ จ โข อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ อวิมุตฺตํ โหติ. โส ตมฺหิ สมเย มรณกาเล น เหว โข ลภติ ตถาคตํ ทสฺสนาย, นปิ ตถาคตสาวกํ ลภติ ทสฺสนาย; อปิ จ โข ¶ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ. ตสฺส ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ เจตสา อนุวิตกฺกยโต อนุวิจารยโต มนสานุเปกฺขโต อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย จิตฺตํ วิมุจฺจติ. อยํ, อานนฺท, ฉฏฺโ อานิสํโส กาเลน อตฺถุปปริกฺขาย. อิเม โข, อานนฺท, ฉ อานิสํสา กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน อตฺถุปปริกฺขายา’’ติ. ทุติยํ.
๓. ฉฬภิชาติสุตฺตํ
๕๗. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ ¶ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปูรเณน, ภนฺเต, กสฺสเปน ฉฬภิชาติโย ปฺตฺตา – กณฺหาภิชาติ ปฺตฺตา, นีลาภิชาติ ปฺตฺตา, โลหิตาภิชาติ ปฺตฺตา, หลิทฺทาภิชาติ ปฺตฺตา, สุกฺกาภิชาติ ปฺตฺตา, ปรมสุกฺกาภิชาติ ปฺตฺตา.
‘‘ตตฺริทํ ¶ , ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน กณฺหาภิชาติ ปฺตฺตา, โอรพฺภิกา สูกริกา สากุณิกา มาควิกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา เย วา ปนฺเปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา.
‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน นีลาภิชาติ ปฺตฺตา, ภิกฺขู กณฺฏกวุตฺติกา เย วา ปนฺเปิ เกจิ กมฺมวาทา กฺริยวาทา.
‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน โลหิตาภิชาติ ปฺตฺตา, นิคณฺา เอกสาฏกา ¶ .
‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน หลิทฺทาภิชาติ ปฺตฺตา, คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา ¶ .
‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน สุกฺกาภิชาติ ปฺตฺตา, อาชีวกา อาชีวกินิโย.
‘‘ตตฺริทํ, ภนฺเต, ปูรเณน กสฺสเปน ปรมสุกฺกาภิชาติ ปฺตฺตา, นนฺโท วจฺโฉ กิโส สํกิจฺโจ มกฺขลิ โคสาโล. ปูรเณน, ภนฺเต, กสฺสเปน อิมา ฉฬภิชาติโย ปฺตฺตา’’ติ.
‘‘กึ ปนานนฺท, ปูรณสฺส กสฺสปสฺส สพฺโพ โลโก เอตทพฺภนุชานาติ อิมา ฉฬภิชาติโย ปฺาเปตุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโก, ตสฺส อกามกสฺส พิลํ โอลคฺเคยฺยุํ – ‘อิทํ เต, อมฺโภ ปุริส, มํสฺจ ขาทิตพฺพํ, มูลฺจ อนุปฺปทาตพฺพ’นฺติ. เอวเมวํ โข, อานนฺท, ปูรเณน กสฺสเปน อปฺปฏิฺาย เอเตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อิมา ฉฬภิชาติโย ปฺตฺตา, ยถา ตํ พาเลน อพฺยตฺเตน อเขตฺตฺุนา อกุสเลน.
‘‘อหํ โข ปนานนฺท, ฉฬภิชาติโย ปฺาเปมิ. ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘กตมา จานนฺท, ฉฬภิชาติโย ¶ ? อิธานนฺท, เอกจฺโจ กณฺหาภิชาติโย สมาโน ¶ กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ. อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ กณฺหาภิชาติโย สมาโน สุกฺกํ ¶ ธมฺมํ อภิชายติ. อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ กณฺหาภิชาติโย สมาโน อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ อภิชายติ. อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ สุกฺกาภิชาติโย ¶ สมาโน กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ. อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ สุกฺกาภิชาติโย สมาโน สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ. อิธ ปนานนฺท, เอกจฺโจ สุกฺกาภิชาติโย สมาโน อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ อภิชายติ.
‘‘กถฺจานนฺท, กณฺหาภิชาติโย สมาโน กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ? อิธานนฺท, เอกจฺโจ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ – จณฺฑาลกุเล วา เนสาทกุเล วา เวนกุเล [เวณกุเล (สพฺพตฺถ)] วา รถการกุเล วา ปุกฺกุสกุเล วา, ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเน กสิรวุตฺติเก, ยตฺถ กสิเรน ฆาสจฺฉาโท ลพฺภติ. โส จ โหติ ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโก พวฺหาพาโธ กาโณ วา กุณี วา ขฺโช วา ปกฺขหโต วา, น ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. เอวํ โข, อานนฺท, กณฺหาภิชาติโย สมาโน กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ.
‘‘กถฺจานนฺท, กณฺหาภิชาติโย สมาโน สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ? อิธานนฺท, เอกจฺโจ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ – จณฺฑาลกุเล วา…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. โส กาเยน สุจริตํ จริตฺวา, วาจาย สุจริตํ จริตฺวา, มนสา สุจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เอวํ โข, อานนฺท, กณฺหาภิชาติโย สมาโน สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ.
‘‘กถฺจานนฺท, กณฺหาภิชาติโย สมาโน อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ ¶ อภิชายติ? อิธานนฺท, เอกจฺโจ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ – จณฺฑาลกุเล ¶ วา…เป… โส จ โหติ ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโก ¶ . โส เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต, สตฺต โพชฺฌงฺเค ¶ ยถาภูตํ ภาเวตฺวา อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ อภิชายติ. เอวํ โข, อานนฺท, กณฺหาภิชาติโย สมาโน อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ อภิชายติ.
‘‘กถฺจานนฺท, สุกฺกาภิชาติโย สมาโน กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ? อิธานนฺท, เอกจฺโจ อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ – ขตฺติยมหาสาลกุเล วา พฺราหฺมณมหาสาลกุเล วา คหปติมหาสาลกุเล วา, อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค ปหูตชาตรูปรชเต ปหูตวิตฺตูปกรเณ ปหูตธนธฺเ. โส จ โหติ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. เอวํ โข, อานนฺท, สุกฺกาภิชาติโย สมาโน กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ.
‘‘กถฺจานนฺท, สุกฺกาภิชาติโย สมาโน สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ? อิธานนฺท, เอกจฺโจ อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ – ขตฺติยมหาสาลกุเล ¶ วา…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. โส กาเยน สุจริตํ จริตฺวา, วาจาย สุจริตํ จริตฺวา, มนสา สุจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เอวํ โข, อานนฺท, สุกฺกาภิชาติโย สมาโน สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ.
‘‘กถฺจานนฺท, สุกฺกาภิชาติโย สมาโน อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ อภิชายติ? อิธานนฺท ¶ , เอกจฺโจ อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ – ขตฺติยมหาสาลกุเล ¶ วา พฺราหฺมณมหาสาลกุเล วา คหปติมหาสาลกุเล วา, อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค ปหูตชาตรูปรชเต ปหูตวิตฺตูปกรเณ ปหูตธนธฺเ. โส จ โหติ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส ¶ . โส เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต, สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ อภิชายติ. เอวํ โข, อานนฺท, สุกฺกาภิชาติโย สมาโน อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานํ อภิชายติ. อิมา โข, อานนฺท, ฉฬภิชาติโย’’ติ. ตติยํ.
๔. อาสวสุตฺตํ
๕๘. ‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ¶ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส.
กตเมหิ ฉหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เย อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา เต สํวเรน ปหีนา โหนฺติ, เย อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา เต ปฏิเสวนาย ปหีนา โหนฺติ, เย อาสวา อธิวาสนา ปหาตพฺพา เต อธิวาสนาย ปหีนา โหนฺติ, เย อาสวา ปริวชฺชนา ปหาตพฺพา เต ปริวชฺชนาย ปหีนา โหนฺติ, เย อาสวา วิโนทนา ปหาตพฺพา เต วิโนทนาย ปหีนา โหนฺติ, เย อาสวา ภาวนา ปหาตพฺพา เต ภาวนาย ปหีนา โหนฺติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา เย สํวเรน ปหีนา โหนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต วิหรติ. ยํ หิสฺส, ภิกฺขเว, จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา ¶ วิฆาตปริฬาหา, จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ สํวุตสฺส วิหรโต เอวํส เต อาสวา วิฆาตปริฬาหา น โหนฺติ. ปฏิสงฺขา โยนิโส โสตินฺทฺริย…เป… ฆานินฺทฺริย… ชิวฺหินฺทฺริย… กายินฺทฺริย… มนินฺทฺริยสํวรสํวุโต ¶ วิหรติ. ยํ หิสฺส, ภิกฺขเว, มนินฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, มนินฺทฺริยสํวรํ สํวุตสฺส วิหรโต เอวํส เต อาสวา วิฆาตปริฬาหา น โหนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา เย สํวเรน ปหีนา โหนฺติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา เย ปฏิเสวนาย ¶ ปหีนา โหนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ – ‘ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย ¶ , อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ [ฑํส… สิรึสปสมฺผสฺสานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี) ม. นิ. ๑.๒๓] ปฏิฆาตาย, ยาวเทว หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถํ’. ปฏิสงฺขา โยนิโส ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ – ‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย, วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จ’ [ผาสุวิหาโร จาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ ปฏิเสวติ – ‘ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย, อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฏิฆาตาย, ยาวเทว อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถํ’. ปฏิสงฺขา โยนิโส คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ – ‘ยาวเทว อุปฺปนฺนานํ เวยฺยาพาธิกานํ เวทนานํ ปฏิฆาตาย, อพฺยาพชฺฌปรมตายา’ติ. ยํ ¶ หิสฺส, ภิกฺขเว, อปฺปฏิเสวโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, ปฏิเสวโต เอวํส เต อาสวา วิฆาตปริฬาหา น โหนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา เย ปฏิเสวนาย ปหีนา โหนฺติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, อาสวา อธิวาสนา ปหาตพฺพา เย อธิวาสนาย ปหีนา โหนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส, ชิฆจฺฉาย, ปิปาสาย, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ, ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก ¶ โหติ. ยํ หิสฺส, ภิกฺขเว ¶ , อนธิวาสโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, อธิวาสโต เอวํส เต อาสวา วิฆาตปริฬาหา น โหนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา อธิวาสนา ปหาตพฺพา เย อธิวาสนาย ปหีนา โหนฺติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, อาสวา ปริวชฺชนา ปหาตพฺพา เย ปริวชฺชนาย ปหีนา โหนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชติ, จณฺฑํ อสฺสํ ปริวชฺเชติ, จณฺฑํ โคณํ ปริวชฺเชติ, จณฺฑํ กุกฺกุรํ ปริวชฺเชติ, อหึ ขาณุํ กณฺฏกฏฺานํ โสพฺภํ ปปาตํ จนฺทนิกํ โอฬิคลฺลํ, ยถารูเป อนาสเน นิสินฺนํ, ยถารูเป อโคจเร จรนฺตํ, ยถารูเป ปาปเก มิตฺเต ภชนฺตํ วิฺู สพฺรหฺมจารี ปาปเกสุ าเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ, โส ตฺจ อนาสนํ ตฺจ อโคจรํ เต จ ปาปเก มิตฺเต ปฏิสงฺขา โยนิโส ปริวชฺเชติ. ยํ หิสฺส, ภิกฺขเว, อปริวชฺชยโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, ปริวชฺชยโต เอวํส เต อาสวา ¶ วิฆาตปริฬาหา น โหนฺติ. อิเม ¶ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ปริวชฺชนา ปหาตพฺพา เย ปริวชฺชนาย ปหีนา โหนฺติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, อาสวา วิโนทนา ปหาตพฺพา เย วิโนทนาย ปหีนา โหนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, ปฏิสงฺขา โยนิโส อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ…เป… อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. ยํ หิสฺส, ภิกฺขเว, อวิโนทยโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา ¶ , วิโนทยโต เอวํส เต อาสวา วิฆาตปริฬาหา น โหนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา วิโนทนา ปหาตพฺพา เย วิโนทนาย ปหีนา โหนฺติ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, อาสวา ภาวนา ปหาตพฺพา เย ภาวนาย ปหีนา โหนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ, ปฏิสงฺขา โยนิโส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ยํ หิสฺส, ภิกฺขเว, อภาวยโต ¶ อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, ภาวยโต เอวํส เต อาสวา วิฆาตปริฬาหา น โหนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ภาวนา ปหาตพฺพา เย ภาวนาย ปหีนา โหนฺติ.
‘‘อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ทารุกมฺมิกสุตฺตํ
๕๙. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา นาติเก วิหรติ คิฺชกาวสเถ. อถ โข ทารุกมฺมิโก คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ทารุกมฺมิกํ คหปตึ ภควา เอตทโวจ – ‘‘อปิ นุ ¶ เต, คหปติ, กุเล ทานํ ทียตี’’ติ? ‘‘ทียติ เม, ภนฺเต, กุเล ทานํ. ตฺจ โข เย เต ภิกฺขู อารฺิกา ปิณฺฑปาติกา ปํสุกูลิกา อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา, ตถารูเปสุ ¶ เม, ภนฺเต, ภิกฺขูสุ ทานํ ทียตี’’ติ.
‘‘ทุชฺชานํ โข เอตํ, คหปติ, ตยา คิหินา กามโภคินา ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสนฺเตน, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภนฺเตน, มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยนฺเตน, ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺเตน อิเม วา อรหนฺโต อิเม วา อรหตฺตมคฺคํ สมาปนฺนาติ.
‘‘อารฺิโก เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อุทฺธโต อุนฺนโฬ จปโล มุขโร วิกิณฺณวาโจ มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย. เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. อารฺิโก เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อนุทฺธโต อนุนฺนโฬ อจปโล อมุขโร อวิกิณฺณวาโจ อุปฏฺิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโย. เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘คามนฺตวิหารี เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อุทฺธโต…เป… เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. คามนฺตวิหารี เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อนุทฺธโต…เป… เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ปิณฺฑปาติโก ¶ เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อุทฺธโต…เป… เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ปิณฺฑปาติโก เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อนุทฺธโต…เป… ¶ เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘เนมนฺตนิโก เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อุทฺธโต…เป… เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. เนมนฺตนิโก เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อนุทฺธโต…เป… เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ปํสุกูลิโก เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อุทฺธโต…เป… เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห ¶ . ปํสุกูลิโก เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อนุทฺธโต…เป… เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘คหปติจีวรธโร เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ ¶ โหติ อุทฺธโต อุนฺนโฬ จปโล มุขโร วิกิณฺณวาโจ มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย. เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. คหปติจีวรธโร เจปิ, คหปติ, ภิกฺขุ โหติ อนุทฺธโต อนุนฺนโฬ อจปโล อมุขโร อวิกิณฺณวาโจ อุปฏฺิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโย. เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘อิงฺฆ ตฺวํ, คหปติ, สงฺเฆ ทานํ [ทานานิ (ก.)] เทหิ. สงฺเฆ เต ทานํ ททโต จิตฺตํ ปสีทิสฺสติ. โส ตฺวํ ปสนฺนจิตฺโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสสี’’ติ. ‘‘เอสาหํ, ภนฺเต, อชฺชตคฺเค สงฺเฆ ทานํ ทสฺสามี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. หตฺถิสาริปุตฺตสุตฺตํ
๖๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนา สนฺนิปติตา อภิธมฺมกถํ กเถนฺติ. ตตฺร สุทํ อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อภิธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตติ. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ จิตฺตํ หตฺถิสาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อภิธมฺมกถํ ¶ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา กถํ ¶ โอปาเตสิ, ยาว กถาปริโยสานํ อายสฺมา จิตฺโต อาคเมตู’’ติ. เอวํ วุตฺเต อายสฺมโต จิตฺตสฺส หตฺถิสาริปุตฺตสฺส สหายกา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจุํ – ‘‘มายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ ¶ จิตฺตํ หตฺถิสาริปุตฺตํ อปสาเทสิ, ปณฺฑิโต อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต. ปโหติ จายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อภิธมฺมกถํ กเถตุ’’นฺติ.
‘‘ทุชฺชานํ โข เอตํ, อาวุโส, ปรสฺส เจโตปริยายํ อชานนฺเตหิ. อิธาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ตาวเทว โสรตโสรโต โหติ, นิวาตนิวาโต โหติ, อุปสนฺตุปสนฺโต โหติ, ยาว สตฺถารํ ¶ อุปนิสฺสาย วิหรติ อฺตรํ วา ครุฏฺานิยํ สพฺรหฺมจารึ. ยโต จ โข โส วปกสฺสเตว สตฺถารา, วปกสฺสติ ครุฏฺานิเยหิ สพฺรหฺมจารีหิ, โส สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ รฺา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ. ตสฺส สํสฏฺสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, โคโณ กิฏฺาโท ทาเมน วา พทฺโธ [อาราเม วา พนฺโธ (ก.)] วเช วา โอรุทฺโธ. โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานายํ โคโณ กิฏฺาโท ปุนเทว กิฏฺํ โอตริสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’. ‘‘านฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ โส โคโณ กิฏฺาโท ทามํ วา เฉตฺวา วชํ วา ภินฺทิตฺวา, อถ ปุนเทว กิฏฺํ โอตเรยฺยาติ. เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ¶ ตาวเทว โสรตโสรโต โหติ, นิวาตนิวาโต โหติ, อุปสนฺตุปสนฺโต โหติ ยาว สตฺถารํ อุปนิสฺสาย วิหรติ อฺตรํ วา ครุฏฺานิยํ สพฺรหฺมจารึ. ยโต จ โข โส วปกสฺสเตว สตฺถารา, วปกสฺสติ ¶ ครุฏฺานิเยหิ สพฺรหฺมจารีหิ, โส สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ รฺา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ. ตสฺส สํสฏฺสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ ¶ . โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ.
‘‘อิธ ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ ปมสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, จาตุมหาปเถ ถุลฺลผุสิตโก เทโว วสฺสนฺโต [ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต (ก.)] รชํ อนฺตรธาเปยฺย, จิกฺขลฺลํ ปาตุกเรยฺย. โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมึ [อมุกสฺมึ (ก.)] จาตุมหาปเถ ปุนเทว รโช ปาตุภวิสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’. ‘‘านฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ อมุสฺมึ จาตุมหาปเถ มนุสฺสา วา อติกฺกเมยฺยุํ, โคปสู วา อติกฺกเมยฺยุํ, วาตาตโป วา สฺเนหคตํ ปริยาทิเยยฺย, อถ ปุนเทว รโช ปาตุภเวยฺยาติ. เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ ปมสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ.
‘‘อิธ ¶ ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ ทุติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. เสยฺยถาปิ ¶ , อาวุโส, คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ ตฬากํ. ตตฺถ ถุลฺลผุสิตโก เทโว วุฏฺโ สิปฺปิสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกลมฺปิ อนฺตรธาเปยฺย. โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมึ ตฬาเก ปุนเทว สิปฺปิสมฺพุกา วา สกฺขรกลา วา ปาตุภวิสฺสนฺตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’. ‘‘านฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ อมุสฺมึ ตฬาเก มนุสฺสา วา ปิเวยฺยุํ, โคปสู วา ปิเวยฺยุํ, วาตาตโป วา สฺเนหคตํ ปริยาทิเยยฺย, อถ ปุนเทว สิปฺปิสมฺพุกาปิ สกฺขรกลาปิ ปาตุภเวยฺยุนฺติ. เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ ทุติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ.
‘‘อิธ ¶ ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ ตติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริสํ ปณีตโภชนํ ภุตฺตาวึ อาภิโทสิกํ ¶ โภชนํ นจฺฉาเทยฺย. โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุํ ปุริสํ ปุนเทว โภชนํ ฉาเทสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’. ‘‘านฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, อมุํ ปุริสํ ปณีตโภชนํ ภุตฺตาวึ ยาวสฺส สา โอชา กาเย สฺสติ ตาว น อฺํ โภชนํ ฉาเทสฺสติ. ยโต จ ขฺวสฺส ¶ สา โอชา อนฺตรธายิสฺสติ, อถ ปุนเทว ตํ โภชนํ ฉาเทยฺยาติ. เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ ตติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ.
‘‘อิธ ¶ , ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปพฺพตสงฺเขเป อุทกรหโท นิวาโต วิคตอูมิโก. โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมึ อุทกรหเท ปุนเทว อูมิ ปาตุภวิสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’. ‘‘านฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยา ปุรตฺถิมาย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา ¶ วาตวุฏฺิ. สา ตสฺมึ อุทกรหเท อูมึ ชเนยฺย. ยา ปจฺฉิมาย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย…เป… ยา อุตฺตราย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย… ยา ทกฺขิณาย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ. สา ตสฺมึ อุทกรหเท อูมึ ชเนยฺยาติ. เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ.
‘‘อิธ, ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ อนิมิตฺตสฺส เจโตสมาธิสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ ¶ อุปาสิกาหิ รฺา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ ¶ . ตสฺส สํสฏฺสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ราชา วา ราชมหามตฺโต วา จตุรงฺคินิยา เสนาย อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ เอกรตฺตึ วาสํ อุปคจฺเฉยฺย. ตตฺร [ตตฺถ (สี. ปี.)] หตฺถิสทฺเทน อสฺสสทฺเทน รถสทฺเทน ปตฺติสทฺเทน เภริปณวสงฺขติณวนินฺนาทสทฺเทน จีริกสทฺโท [จิริฬิกาสทฺโท (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อนฺตรธาเยยฺย [อนฺตรธาเปยฺย (สฺยา. ปี. ก.)]. โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมึ วนสณฺเฑ ปุนเทว จีริกสทฺโท ปาตุภวิสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส ¶ , อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’. ‘‘านฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ โส ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ตมฺหา วนสณฺฑา ปกฺกเมยฺย, อถ ปุนเทว จีริกสทฺโท ปาตุภเวยฺยาติ. เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ‘ลาภิมฺหิ อนิมิตฺตสฺส เจโตสมาธิสฺสา’ติ สํสฏฺโ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ ¶ รฺา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ. ตสฺส สํสฏฺสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ. โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติ.
อถ โข อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อปเรน สมเยน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ. อถ โข จิตฺตสฺส หตฺถิสาริปุตฺตสฺส สหายกา ¶ ภิกฺขู เยนายสฺมา มหาโกฏฺิโก เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจุํ – ‘‘กึ นุ โข อายสฺมตา มหาโกฏฺิเกน จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต – ‘อิมาสฺจ อิมาสฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’ติ; อุทาหุ เทวตา เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ – ‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสฺจ อิมาสฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’’’ติ? ‘‘เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต เม, อาวุโส – ‘จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสฺจ อิมาสฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’ติ. เทวตาปิ เม เอตมตฺถํ ¶ อาโรเจสุํ – ‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสฺจ อิมาสฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’’ติ.
อถ โข จิตฺตสฺส หตฺถิสาริปุตฺตสฺส สหายกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ¶ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสฺจ อิมาสฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติ. ‘‘น, ภิกฺขเว, จิตฺโต จิรํ สริสฺสติ [ปทิสฺสติ (ก.)] เนกฺขมฺมสฺสา’’ติ.
อถ โข จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต นจิรสฺเสว เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิ. อถ โข ¶ อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ¶ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อรหตํ อโหสีติ. ฉฏฺํ.
๗. มชฺเฌสุตฺตํ
๖๑. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, อาวุโส, ภควตา ปารายเน เมตฺเตยฺยปฺเห –
[จูฬนิ. ติสฺสมิตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา ๖๗] ‘‘โย อุโภนฺเต วิทิตฺวาน, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [น ลิมฺปติ (ก.)];
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โสธ สิพฺพินิ [สิพฺพนิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มจฺจคา’’ติ.
‘‘กตโม นุ โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, กตโม ทุติโย อนฺโต, กึ มชฺเฌ, กา สิพฺพินี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู ¶ เอตทโวจ – ‘‘ผสฺโส โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต ¶ , ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิฺเยฺยํ อภิชานาติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานาติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต [อภิชานิตฺวา (ก.)] ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต [ปริชานิตฺวา (ก.)] ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘อตีตํ โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, อนาคตํ ทุติโย อนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส ¶ อภินิพฺพตฺติยา. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิฺเยฺยํ อภิชานาติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานาติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สุขา, อาวุโส, เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต, อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ ¶ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิฺเยฺยํ อภิชานาติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานาติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘นามํ โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต, วิฺาณํ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิฺเยฺยํ อภิชานาติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานาติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘ฉ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, วิฺาณํ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. เอตฺตาวตา โข อาวุโส ¶ , ภิกฺขุ อภิฺเยฺยํ ¶ อภิชานาติ, ปริฺเยฺยํ ¶ ปริชานาติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สกฺกาโย โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต, สกฺกายนิโรโธ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุ อภิฺเยฺยํ อภิชานาติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานาติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘พฺยากตํ โข, อาวุโส, อมฺเหหิ สพฺเพเหว ยถาสกํ ปฏิภานํ. อายามาวุโส, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสาม. ยถา โน ภควา พฺยากริสฺสติ ตถา นํ ธาเรสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ ¶ โข เถรา ภิกฺขู ตสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจสฺโสสุํ. อถ โข เถรา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เถรา ภิกฺขู ยาวตโก อโหสิ สพฺเพเหว สทฺธึ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสุํ. ‘‘กสฺส นุ โข, ภนฺเต, สุภาสิต’’นฺติ? ‘‘สพฺเพสํ โว, ภิกฺขเว, สุภาสิตํ ปริยาเยน, อปิ จ ยํ มยา สนฺธาย ภาสิตํ ปารายเน เมตฺเตยฺยปฺเห –
‘‘โย อุโภนฺเต วิทิตฺวาน, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โสธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.
‘‘ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เถรา ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ผสฺโส โข, ภิกฺขเว, เอโก อนฺโต ¶ , ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ, ตณฺหา สิพฺพินี; ตณฺหา หิ นํ สิพฺพติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา. เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิฺเยฺยํ อภิชานาติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานาติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต ¶ ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ปุริสินฺทฺริยาณสุตฺตํ
๖๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ เยน ทณฺฑกปฺปกํ นาม โกสลานํ นิคโม ตทวสริ. อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. เต จ ภิกฺขู ทณฺฑกปฺปกํ ปวิสึสุ อาวสถํ ปริเยสิตุํ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน อจิรวตี นที เตนุปสงฺกมิ คตฺตานิ ปริสิฺจิตุํ. อจิรวติยา นทิยา คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺาสิ คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโน. อถ ¶ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส อานนฺท, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นุ โข เทวทตฺโต ภควตา พฺยากโต – ‘อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก ¶ กปฺปฏฺโ อเตกิจฺโฉ’ติ [จูฬว. ๓๔๘; อ. นิ. ๘.๗ ปสฺสิตพฺพํ], อุทาหุ เกนจิเทว ปริยาเยนา’ติ? ‘‘เอวํ โข ปเนตํ, อาวุโส, ภควตา พฺยากต’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน อจิรวตี นที เตนุปสงฺกมึ คตฺตานิ ปริสิฺจิตุํ. อจิรวติยา นทิยา คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺาสึ คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโน ¶ . อถ โข, ภนฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘กึ นุ โข, อาวุโส, อานนฺท สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นุ ¶ โข เทวทตฺโต ภควตา พฺยากโต – อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก กปฺปฏฺโ อเตกิจฺโฉติ, อุทาหุ เกนจิเทว ปริยาเยนา’ติ? เอวํ วุตฺเต อหํ, ภนฺเต, ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจํ – ‘เอวํ โข ปเนตํ, อาวุโส, ภควตา พฺยากต’’’นฺติ.
‘‘โส ¶ วา [โส จ (สฺยา.)] โข, อานนฺท, ภิกฺขุ นโว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต, เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโต. กถฺหิ นาม ยํ มยา เอกํเสน พฺยากตํ ตตฺถ ทฺเวชฺฌํ อาปชฺชิสฺสติ! นาหํ, อานนฺท, อฺํ เอกปุคฺคลมฺปิ สมนุปสฺสามิ, โย เอวํ มยา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา พฺยากโต, ยถยิทํ เทวทตฺโต. ยาวกีวฺจาหํ, อานนฺท, เทวทตฺตสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตมฺปิ สุกฺกธมฺมํ อทฺทสํ; เนว ตาวาหํ เทวทตฺตํ พฺยากาสึ – ‘อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก กปฺปฏฺโ อเตกิจฺโฉ’ติ. ยโต จ โข อหํ, อานนฺท, เทวทตฺตสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตมฺปิ สุกฺกธมฺมํ น อทฺทสํ; อถาหํ เทวทตฺตํ พฺยากาสึ – ‘อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก กปฺปฏฺโ อเตกิจฺโฉ’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, คูถกูโป สาธิกโปริโส ปูโร คูถสฺส สมติตฺติโก. ตตฺร ปุริโส สสีสโก นิมุคฺโค อสฺส. ตสฺส โกจิเทว ปุริโส อุปฺปชฺเชยฺย อตฺถกาโม หิตกาโม โยคกฺเขมกาโม ตมฺหา คูถกูปา อุทฺธริตุกาโม. โส ตํ คูถกูปํ สมนฺตานุปริคจฺฉนฺโต เนว ปสฺเสยฺย ตสฺส ปุริสสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตมฺปิ คูเถน อมกฺขิตํ, ยตฺถ ตํ ¶ คเหตฺวา อุทฺธเรยฺย. เอวเมวํ โข อหํ, อานนฺท, ยโต เทวทตฺตสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตมฺปิ สุกฺกธมฺมํ น อทฺทสํ; อถาหํ เทวทตฺตํ ¶ พฺยากาสึ – ‘อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก กปฺปฏฺโ อเตกิจฺโฉ’ติ ¶ . สเจ ตุมฺเห, อานนฺท, สุเณยฺยาถ ตถาคตสฺส ปุริสินฺทฺริยาณานิ วิภชิสฺสามี’’ติ [วิภชนฺตสฺสาติ (สี. สฺยา. ปี.)]?
‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล ยํ ภควา ปุริสินฺทฺริยาณานิ วิภเชยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตนหานนฺท, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธาหํ, อานนฺท, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส กุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, อกุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภูตา ¶ . อตฺถิ จ ขฺวสฺส กุสลมูลํ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺหา ตสฺส กุสลา กุสลํ ปาตุภวิสฺสติ. เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ อปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, พีชานิ อขณฺฑานิ อปูตีนิ อวาตาตปหตานิ สารทานิ สุขสยิตานิ สุเขตฺเต สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นิกฺขิตฺตานิ. ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, อิมานิ พีชานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมวํ โข อหํ, อานนฺท, อิเธกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา ¶ อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส กุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, อกุสลา ธมฺมา ¶ สมฺมุขีภูตา. อตฺถิ จ ขฺวสฺส กุสลมูลํ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺหา ตสฺส กุสลา กุสลํ ปาตุภวิสฺสติ. เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ อปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสปุคฺคโล เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสินฺทฺริยาณํ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตํ โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส อายตึ ธมฺมสมุปฺปาโท เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ.
‘‘อิธ ปนาหํ, อานนฺท, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน ¶ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส อกุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, กุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภูตา. อตฺถิ จ ขฺวสฺส อกุสลมูลํ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺหา ตสฺส อกุสลา อกุสลํ ปาตุภวิสฺสติ. เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ ปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, พีชานิ อขณฺฑานิ อปูตีนิ อวาตาตปหตานิ สารทานิ สุขสยิตานิ ปุถุสิลาย นิกฺขิตฺตานิ. ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, นยิมานิ พีชานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมวํ โข อหํ, อานนฺท, อิเธกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส อกุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, กุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภูตา. อตฺถิ ¶ จ ขฺวสฺส อกุสลมูลํ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺหา ตสฺส อกุสลา อกุสลํ ปาตุภวิสฺสติ ¶ . เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ ¶ ปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสปุคฺคโล เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสินฺทฺริยาณํ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตํ โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส อายตึ ธมฺมสมุปฺปาโท เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ.
‘‘อิธ ปนาหํ, อานนฺท, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘นตฺถิ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺโตปิ สุกฺโก ธมฺโม, สมนฺนาคโตยํ ปุคฺคโล เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, พีชานิ ขณฺฑานิ ปูตีนิ วาตาตปหตานิ สุเขตฺเต สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นิกฺขิตฺตานิ. ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, นยิมานิ พีชานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมวํ โข อหํ, อานนฺท, อิเธกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘นตฺถิ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺโตปิ สุกฺโก ธมฺโม, สมนฺนาคโตยํ ปุคฺคโล เอกนฺตกาฬเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, กายสฺส เภทา ปรํ ¶ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ ¶ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสปุคฺคโล เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสินฺทฺริยาณํ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตํ โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส อายตึ ธมฺมสมุปฺปาโท เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหตี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สกฺกา ¶ นุ โข, ภนฺเต, อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อปเรปิ ตโย ปุคฺคลา สปฺปฏิภาคา ปฺาเปตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, อานนฺทา’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘อิธาหํ, อานนฺท, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส กุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, อกุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภูตา. อตฺถิ จ ขฺวสฺส กุสลมูลํ ¶ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺปิ สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ ปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, องฺคารานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ สโชติภูตานิ ปุถุสิลาย นิกฺขิตฺตานิ. ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, นยิมานิ องฺคารานิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เสยฺยถาปิ วา ปน, อานนฺท, สายนฺหสมยํ [สายนฺหสมเย (สฺยา. ก.)] สูริเย โอคจฺฉนฺเต, ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, อาโลโก อนฺตรธายิสฺสติ อนฺธกาโร ปาตุภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ วา, ปนานนฺท, อภิโท อทฺธรตฺตํ ภตฺตกาลสมเย, ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, อาโลโก อนฺตรหิโต อนฺธกาโร ปาตุภูโต’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมวํ โข อหํ, อานนฺท, อิเธกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส กุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, อกุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภูตา. อตฺถิ จ ขฺวสฺส กุสลมูลํ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺปิ สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ ปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสปุคฺคโล เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ¶ ปุริสินฺทฺริยาณํ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตํ โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส อายตึ ธมฺมสมุปฺปาโท เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ.
‘‘อิธ ¶ ปนาหํ, อานนฺท, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส อกุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, กุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภูตา. อตฺถิ จ ขฺวสฺส อกุสลมูลํ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺปิ สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ อปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, องฺคารานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ สโชติภูตานิ สุกฺเข ติณปฺุเช วา ¶ กฏฺปฺุเช วา นิกฺขิตฺตานิ. ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, อิมานิ องฺคารานิ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เสยฺยถาปิ วา ¶ ปนานนฺท, รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ [รตฺติปจฺจูสสมเย (ก.)] สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต, ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, อนฺธกาโร อนฺตรธายิสฺสติ, อาโลโก ปาตุภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เสยฺยถาปิ วา ปนานนฺท, อภิโท มชฺฌนฺหิเก ภตฺตกาลสมเย, ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, อนฺธกาโร อนฺตรหิโต อาโลโก ปาตุภูโต’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมวํ โข อหํ, อานนฺท, อิเธกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส อกุสลา ธมฺมา อนฺตรหิตา, กุสลา ธมฺมา สมฺมุขีภูตา. อตฺถิ จ ขฺวสฺส อกุสลมูลํ อสมุจฺฉินฺนํ, ตมฺปิ สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. เอวมยํ ปุคฺคโล อายตึ อปริหานธมฺโม ภวิสฺสตี’ติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสปุคฺคโล เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสินฺทฺริยาณํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ¶ วิทิตํ โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส อายตึ ธมฺมสมุปฺปาโท เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ.
‘‘อิธ ปนาหํ, อานนฺท, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘นตฺถิ อิมสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺโตปิ อกุสโล ธมฺโม, สมนฺนาคโตยํ ปุคฺคโล เอกนฺตสุกฺเกหิ อนวชฺเชหิ ธมฺเมหิ, ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายิสฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ, อานนฺท, องฺคารานิ สีตานิ นิพฺพุตานิ สุกฺเข ติณปฺุเช วา กฏฺปฺุเช วา นิกฺขิตฺตานิ. ชาเนยฺยาสิ ตฺวํ, อานนฺท, นยิมานิ องฺคารานิ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมวํ โข อหํ, อานนฺท, อิเธกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ ¶ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘อิมสฺส โข ปุคฺคลสฺส วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมา’ติ. ตเมนํ อปเรน สมเยน เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘นตฺถิ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺโตปิ อกุสโล ธมฺโม, สมนฺนาคโตยํ ปุคฺคโล เอกนฺตสุกฺเกหิ อนวชฺเชหิ ธมฺเมหิ, ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายิสฺสตี’ติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสปุคฺคโล เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส ปุริสินฺทฺริยาณํ ¶ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิตํ โหติ. เอวมฺปิ โข, อานนฺท, ตถาคตสฺส อายตึ ธมฺมสมุปฺปาโท เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต โหติ.
‘‘ตตฺรานนฺท, เย เต ปุริมา ตโย ปุคฺคลา เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เอโก อปริหานธมฺโม, เอโก ปริหานธมฺโม, เอโก อาปายิโก เนรยิโก. ตตฺรานนฺท, เยเม ปจฺฉิมา ตโย ปุคฺคลา อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เอโก ปริหานธมฺโม, เอโก อปริหานธมฺโม, เอโก ปรินิพฺพานธมฺโม’’ติ. อฏฺมํ.
๙. นิพฺเพธิกสุตฺตํ
๖๓. ‘‘นิพฺเพธิกปริยายํ ¶ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ ¶ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ โส, ภิกฺขเว, นิพฺเพธิกปริยาโย ธมฺมปริยาโย? กามา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา, กามานํ นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, กามานํ เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, กามานํ วิปาโก เวทิตพฺโพ, กามนิโรโธ [กามานํ นิโรโธ (ก.) เอวํ เวทนานิโรโธ-อิจฺจาทีสุปิ] เวทิตพฺโพ, กามนิโรธคามินี [กามานํ นิโรธคามินี (ก.) เอวํ เวทนานิโรธคามินี-อิจฺจาทีสุปิ] ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
‘‘เวทนา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา, เวทนานํ นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, เวทนานํ เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, เวทนานํ วิปาโก เวทิตพฺโพ, เวทนานิโรโธ เวทิตพฺโพ, เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
‘‘สฺา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา, สฺานํ นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, สฺานํ เวมตฺตตา เวทิตพฺพา ¶ , สฺานํ วิปาโก เวทิตพฺโพ, สฺานิโรโธ เวทิตพฺโพ, สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
‘‘อาสวา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา, อาสวานํ นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, อาสวานํ เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, อาสวานํ วิปาโก เวทิตพฺโพ, อาสวนิโรโธ เวทิตพฺโพ, อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
‘‘กมฺมํ ¶ , ภิกฺขเว, เวทิตพฺพํ, กมฺมานํ นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, กมฺมานํ เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, กมฺมานํ วิปาโก เวทิตพฺโพ, กมฺมนิโรโธ เวทิตพฺโพ, กมฺมนิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
‘‘ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพํ, ทุกฺขสฺส นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, ทุกฺขสฺส เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, ทุกฺขสฺส วิปาโก เวทิตพฺโพ, ทุกฺขนิโรโธ เวทิตพฺโพ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
‘‘‘กามา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา, กามานํ นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, กามานํ ¶ เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, กามานํ วิปาโก ¶ เวทิตพฺโพ, กามนิโรโธ เวทิตพฺโพ, กามนิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ [ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๔.๒๖๘]? ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา – จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อปิ จ โข, ภิกฺขเว, เนเต กามา กามคุณา นาเมเต [เต กามคุณา นาม เนเต กามา (ก.)] อริยสฺส วินเย วุจฺจนฺติ –
[กถา. ๕๑๔] ‘‘สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม,
เนเต [น เต (สฺยา.)] กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก;
สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม,
ติฏฺนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก;
อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติ.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, กามานํ นิทานสมฺภโว? ผสฺโส, ภิกฺขเว, กามานํ นิทานสมฺภโว.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, กามานํ เวมตฺตตา? อฺโ, ภิกฺขเว, กาโม รูเปสุ, อฺโ กาโม สทฺเทสุ, อฺโ กาโม คนฺเธสุ, อฺโ กาโม รเสสุ, อฺโ กาโม โผฏฺพฺเพสุ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กามานํ เวมตฺตตา.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, กามานํ วิปาโก? ยํ โข, ภิกฺขเว, กามยมาโน ตชฺชํ ตชฺชํ อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติ ¶ ปฺุภาคิยํ วา อปฺุภาคิยํ วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กามานํ วิปาโก.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, กามนิโรโธ? ผสฺสนิโรโธ [ผสฺสนิโรธา (สฺยา.)], ภิกฺขเว, กามนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค กามนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต ¶ , สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข [ยโต จ โข (พหูสุ)], ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ กาเม ปชานาติ, เอวํ กามานํ นิทานสมฺภวํ ปชานาติ, เอวํ กามานํ เวมตฺตตํ ปชานาติ, เอวํ กามานํ วิปากํ ปชานาติ, เอวํ กามนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ กามนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส อิมํ นิพฺเพธิกํ พฺรหฺมจริยํ ปชานาติ กามนิโรธํ. กามา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา…เป… กามนิโรธคามินี [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘เวทนา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา…เป… เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, เวทนานํ นิทานสมฺภโว? ผสฺโส, ภิกฺขเว, เวทนานํ นิทานสมฺภโว.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, เวทนานํ เวมตฺตตา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, สามิสา สุขา เวทนา, อตฺถิ นิรามิสา สุขา เวทนา, อตฺถิ สามิสา ทุกฺขา เวทนา, อตฺถิ นิรามิสา ทุกฺขา เวทนา, อตฺถิ สามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อตฺถิ นิรามิสา อทุกฺขมสุขา เวทนา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนานํ เวมตฺตตา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, เวทนานํ วิปาโก ¶ ? ยํ โข, ภิกฺขเว, เวทิยมาโน [เวทยมาโน (สฺยา. กํ.) อ. นิ. ๔.๒๓๓] ตชฺชํ ตชฺชํ อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติ ปฺุภาคิยํ วา อปฺุภาคิยํ วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนานํ วิปาโก.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, เวทนานิโรโธ? ผสฺสนิโรโธ [ผสฺสนิโรธา (สฺยา. กํ. ก.)], ภิกฺขเว, เวทนานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ เวทนํ ปชานาติ, เอวํ เวทนานํ นิทานสมฺภวํ ปชานาติ, เอวํ เวทนานํ ¶ เวมตฺตตํ ปชานาติ, เอวํ เวทนานํ วิปากํ ปชานาติ, เอวํ เวทนานิโรธํ ปชานาติ, เอวํ เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. โส อิมํ นิพฺเพธิกํ พฺรหฺมจริยํ ปชานาติ เวทนานิโรธํ. เวทนา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา…เป… เวทนานิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘สฺา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา…เป… สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ฉยิมา, ภิกฺขเว, สฺา – รูปสฺา, สทฺทสฺา, คนฺธสฺา, รสสฺา, โผฏฺพฺพสฺา, ธมฺมสฺา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สฺานํ นิทานสมฺภโว? ผสฺโส, ภิกฺขเว, สฺานํ นิทานสมฺภโว.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สฺานํ เวมตฺตตา? อฺา, ภิกฺขเว, สฺา รูเปสุ, อฺา ¶ สฺา สทฺเทสุ [อฺา ภิกฺขเว รูเปสุ สฺา อฺา สทฺเทสุ สฺา (ก.) เอวํ เสเสสุปิ], อฺา สฺา คนฺเธสุ, อฺา สฺา รเสสุ, อฺา สฺา โผฏฺพฺเพสุ, อฺา สฺา ธมฺเมสุ ¶ . อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฺานํ เวมตฺตตา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สฺานํ วิปาโก? โวหารเวปกฺกํ [โวหารเวปกฺกาหํ (สฺยา. ปี.), โวหารปกฺกาหํ (สี.)], ภิกฺขเว, สฺํ [สฺา (สฺยา. ปี.)] วทามิ. ยถา ยถา นํ สฺชานาติ ตถา ตถา โวหรติ, เอวํ สฺี อโหสินฺติ [อโหสีติ (ก.)]. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฺานํ วิปาโก.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สฺานิโรโธ? ผสฺสนิโรโธ, [ผสฺสนิโรธา (สฺยา. ก.)] ภิกฺขเว, สฺานิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ สฺํ ปชานาติ, เอวํ สฺานํ นิทานสมฺภวํ ปชานาติ, เอวํ สฺานํ เวมตฺตตํ ¶ ปชานาติ, เอวํ สฺานํ วิปากํ ปชานาติ, เอวํ สฺานิโรธํ ปชานาติ, เอวํ สฺานิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส อิมํ นิพฺเพธิกํ พฺรหฺมจริยํ ปชานาติ สฺานิโรธํ. สฺา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา…เป… สฺานิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ. อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘อาสวา, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา…เป… อาสวนิโรธคามินี [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตโยเม, ภิกฺขเว, อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อาสวานํ นิทานสมฺภโว? อวิชฺชา, ภิกฺขเว, อาสวานํ นิทานสมฺภโว.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อาสวานํ เวมตฺตตา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, อาสวา นิรยคมนียา [นิรยคามินิยา (สี. ก.)], อตฺถิ อาสวา ติรจฺฉานโยนิคมนียา, อตฺถิ อาสวา เปตฺติวิสยคมนียา, อตฺถิ อาสวา มนุสฺสโลกคมนียา, อตฺถิ อาสวา ¶ เทวโลกคมนียา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาสวานํ เวมตฺตตา.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, อาสวานํ วิปาโก? ยํ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาคโต ตชฺชํ ตชฺชํ อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติ ปฺุภาคิยํ วา อปฺุภาคิยํ วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาสวานํ วิปาโก.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อาสวนิโรโธ? อวิชฺชานิโรโธ, ภิกฺขเว, อาสวนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อาสวนิโรธคามินี [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ อาสเว ปชานาติ, เอวํ อาสวานํ นิทานสมฺภวํ ปชานาติ, เอวํ อาสวานํ เวมตฺตตํ ปชานาติ, เอวํ อาสวานํ วิปากํ ปชานาติ, เอวํ อาสวานํ นิโรธํ ปชานาติ, เอวํ อาสวานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส อิมํ นิพฺเพธิกํ พฺรหฺมจริยํ ปชานาติ อาสวนิโรธํ. อาสวา ¶ , ภิกฺขเว, เวทิตพฺพา…เป… อาสวนิโรธคามินี ¶ [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ. อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘กมฺมํ, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพํ…เป… กมฺมนิโรธคามินี [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? [กถา. ๕๓๙] เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ. เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ – กาเยน วาจาย มนสา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, กมฺมานํ นิทานสมฺภโว? ผสฺโส, ภิกฺขเว, กมฺมานํ นิทานสมฺภโว.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, กมฺมานํ เวมตฺตตา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, กมฺมํ นิรยเวทนียํ, อตฺถิ กมฺมํ ติรจฺฉานโยนิเวทนียํ, อตฺถิ กมฺมํ เปตฺติวิสยเวทนียํ, อตฺถิ กมฺมํ มนุสฺสโลกเวทนียํ, อตฺถิ กมฺมํ เทวโลกเวทนียํ ¶ . อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมานํ เวมตฺตตา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, กมฺมานํ วิปาโก? ติวิธาหํ [อิมาหํ (ก.)], ภิกฺขเว, กมฺมานํ วิปากํ วทามิ ¶ – ทิฏฺเว [ทิฏฺเ วา (สี.)] ธมฺเม, อุปปชฺเช วา [อุปปชฺชํ วา (ก. สี., อ. นิ. ๑๐.๒๑๗), อุปปชฺช วา (?), ม. นิ. ๓.๓๐๓ ปาฬิยา ตทตฺถวณฺณนาย จ สํสทฺเทตพฺพํ], อปเร วา ปริยาเย. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กมฺมานํ วิปาโก.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, กมฺมนิโรโธ? ผสฺสนิโรโธ, [ผสฺสนิโรธา (ก. สี. สฺยา. ก.)] ภิกฺขเว, กมฺมนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค กมฺมนิโรธคามินี [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ กมฺมํ ปชานาติ, เอวํ กมฺมานํ นิทานสมฺภวํ ปชานาติ, เอวํ กมฺมานํ เวมตฺตตํ ปชานาติ, เอวํ กมฺมานํ วิปากํ ปชานาติ, เอวํ กมฺมนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ กมฺมนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส อิมํ นิพฺเพธิกํ พฺรหฺมจริยํ ปชานาติ กมฺมนิโรธํ. กมฺมํ, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพํ…เป… กมฺมนิโรธคามินี ปฏิปทา ¶ เวทิตพฺพาติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพํ, ทุกฺขสฺส นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, ทุกฺขสฺส เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, ทุกฺขสฺส วิปาโก เวทิตพฺโพ, ทุกฺขนิโรโธ เวทิตพฺโพ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ. อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ¶ , กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข [พฺยาธิปิ ทุกฺขา (สฺยา. ปี. ก.)], มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา [ปฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ก.)] ทุกฺขา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส นิทานสมฺภโว? ตณฺหา, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส นิทานสมฺภโว ¶ .
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส เวมตฺตตา? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อธิมตฺตํ, อตฺถิ ปริตฺตํ, อตฺถิ ทนฺธวิราคิ, อตฺถิ ขิปฺปวิราคิ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส เวมตฺตตา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส วิปาโก? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ เยน ทุกฺเขน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต [ปริยาทิณฺณจิตฺโต (ก.)] โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ ¶ , เยน วา ปน ทุกฺเขน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต พหิทฺธา ปริเยฏฺึ อาปชฺชติ – ‘โก [โส น (ก.)] เอกปทํ ทฺวิปทํ ชานาติ [ปชานาติ (ก.)] อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิโรธายา’ติ? สมฺโมหเวปกฺกํ วาหํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ วทามิ ปริเยฏฺิเวปกฺกํ วา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส วิปาโก.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหานิโรโธ, [ตณฺหานิโรธา (ก. สี. สฺยา. ก.)] ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขสฺส นิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ทุกฺขํ ปชานาติ, เอวํ ¶ ทุกฺขสฺส นิทานสมฺภวํ ปชานาติ, เอวํ ทุกฺขสฺส เวมตฺตตํ ปชานาติ, เอวํ ทุกฺขสฺส วิปากํ ปชานาติ, เอวํ ทุกฺขนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, โส อิมํ นิพฺเพธิกํ พฺรหฺมจริยํ ปชานาติ ทุกฺขนิโรธํ. ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, เวทิตพฺพํ, ทุกฺขสฺส นิทานสมฺภโว เวทิตพฺโพ, ทุกฺขสฺส เวมตฺตตา เวทิตพฺพา, ทุกฺขสฺส วิปาโก เวทิตพฺโพ, ทุกฺขนิโรโธ เวทิตพฺโพ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา เวทิตพฺพาติ. อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘อยํ โข โส, ภิกฺขเว, นิพฺเพธิกปริยาโย ธมฺมปริยาโย’’ติ. นวมํ.
๑๐. สีหนาทสุตฺตํ
๖๔. [ม. นิ. ๑.๑๔๘; วิภ. ๗๖๐; อ. นิ. ๑๐.๒๑; ปฏิ. ม. ๒.๔๔] ‘‘ฉยิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. กตมานิ ฉ? อิธ, ภิกฺขเว, ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ ¶ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคโต…เป… อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ ¶ – เอกมฺปิ ชาตึ, ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ, ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคโต ¶ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ, อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อาสวานํ ขยา…เป… สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคโต อาสวานํ ขยา…เป… สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ¶ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. อิมานิ ¶ โข, ภิกฺขเว ¶ , ฉ ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
‘‘ตตฺร เจ, ภิกฺขเว, ปเร ตถาคตํ านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าเณน อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. ยถา ยถา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ วิทิตํ ตถา ตถา เตสํ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าเณน ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ.
‘‘ตตฺร เจ, ภิกฺขเว, ปเร ตถาคตํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าเณน อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. ยถา ยถา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ วิทิตํ ตถา ตถา เตสํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าเณน ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ.
‘‘ตตฺร เจ, ภิกฺขเว, ปเร ตถาคตํ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าเณน อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. ยถา ยถา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ วิทิตํ, ตถา ตถา เตสํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าเณน ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ.
‘‘ตตฺร ¶ เจ, ภิกฺขเว, ปเร ตถาคตํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ าเณน อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. ยถา ยถา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ าณํ วิทิตํ, ตถา ¶ ตถา เตสํ ¶ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ าเณน ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ.
‘‘ตตฺร เจ, ภิกฺขเว, ปเร ตถาคตํ สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าเณน อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. ยถา ยถา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ วิทิตํ, ตถา ตถา เตสํ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าเณน ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ.
‘‘ตตฺร ¶ เจ, ภิกฺขเว, ปเร ตถาคตํ อาสวานํ ขยา…เป… ยถาภูตํ าเณน อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. ยถา ยถา, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อาสวานํ ขยา…เป… ยถาภูตํ าณํ วิทิตํ, ตถา ตถา เตสํ ตถาคโต อาสวานํ ขยา…เป… ยถาภูตํ าเณน ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สี. ปี.), ยทิทํ (ก.)] านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ าณํ ตมฺปิ สมาหิตสฺส วทามิ โน อสมาหิตสฺส. ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.)] อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ าณํ ตมฺปิ สมาหิตสฺส วทามิ โน อสมาหิตสฺส. ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.)] ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ าณํ ตมฺปิ สมาหิตสฺส วทามิ โน อสมาหิตสฺส. ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.)] ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ าณํ ตมฺปิ สมาหิตสฺส วทามิ โน อสมาหิตสฺส. ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.)] สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ าณํ ตมฺปิ สมาหิตสฺส วทามิ โน อสมาหิตสฺส. ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.)] อาสวานํ ขยา…เป… ยถาภูตํ าณํ ตมฺปิ สมาหิตสฺส วทามิ โน อสมาหิตสฺส. อิติ โข ¶ , ภิกฺขเว, สมาธิ มคฺโค, อสมาธิ กุมฺมคฺโค’’ติ. ทสมํ.
มหาวคฺโค ฉฏฺโ. [ปโม (สฺยา. ก.)]
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
โสโณ ¶ ผคฺคุโน ภิชาติ, อาสวา ทารุหตฺถิ จ;
มชฺเฌ าณํ นิพฺเพธิกํ, สีหนาโทติ เต ทสาติ.