📜
๗. มหาวคฺโค
๑. หิรีโอตฺตปฺปสุตฺตํ
๖๕. [อ. นิ. ๕.๒๔, ๑๖๘; ๒.๖.๕๐] ‘‘หิโรตฺตปฺเป ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อสติ หิโรตฺตปฺปวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ อินฺทฺริยสํวโร; อินฺทฺริยสํวเร อสติ อินฺทฺริยสํวรวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ ¶ ¶ โหติ สีลํ; สีเล อสติ สีลวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ สมฺมาสมาธิ; สมฺมาสมาธิมฺหิ อสติ สมฺมาสมาธิวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ ยถาภูตาณทสฺสนํ; ยถาภูตาณทสฺสเน อสติ ยถาภูตาณทสฺสนวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ นิพฺพิทาวิราโค; นิพฺพิทาวิราเค อสติ นิพฺพิทาวิราควิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รุกฺโข สาขาปลาสวิปนฺโน. ตสฺส ปปฏิกาปิ น ปาริปูรึ คจฺฉติ, ตโจปิ เผคฺคุปิ สาโรปิ น ปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, หิโรตฺตปฺเป อสติ หิโรตฺตปฺปวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ อินฺทฺริยสํวโร; อินฺทฺริยสํวเร อสติ อินฺทฺริยสํวรวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ สีลํ; สีเล อสติ สีลวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ สมฺมาสมาธิ; สมฺมาสมาธิมฺหิ อสติ สมฺมาสมาธิวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ ยถาภูตาณทสฺสนํ; ยถาภูตาณทสฺสเน อสติ ยถาภูตาณทสฺสนวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ นิพฺพิทาวิราโค; นิพฺพิทาวิราเค อสติ นิพฺพิทาวิราควิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ.
‘‘หิโรตฺตปฺเป, ภิกฺขเว, สติ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ อินฺทฺริยสํวโร; อินฺทฺริยสํวเร สติ อินฺทฺริยสํวรสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺนํ โหติ สีลํ; สีเล สติ สีลสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ สมฺมาสมาธิ; สมฺมาสมาธิมฺหิ สติ สมฺมาสมาธิสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺนํ โหติ ยถาภูตาณทสฺสนํ; ยถาภูตาณทสฺสเน สติ ยถาภูตาณทสฺสนสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ นิพฺพิทาวิราโค; นิพฺพิทาวิราเค สติ นิพฺพิทาวิราคสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺนํ โหติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รุกฺโข สาขาปลาสสมฺปนฺโน. ตสฺส ปปฏิกาปิ ปาริปูรึ คจฺฉติ, ตโจปิ เผคฺคุปิ สาโรปิ ปาริปูรึ คจฺฉติ ¶ . เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, หิโรตฺตปฺเป สติ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ…เป… วิมุตฺติาณทสฺสน’’นฺติ. ปมํ.
๒. สตฺตสูริยสุตฺตํ
๖๖. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อนิจฺจา ¶ , ภิกฺขเว, สงฺขารา; อธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; อนสฺสาสิกา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘สิเนรุ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชา จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ อายาเมน, จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ วิตฺถาเรน, จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ มหาสมุทฺเท อชฺโฌคาฬฺโห, จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ มหาสมุทฺทา อจฺจุคฺคโต. โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ เทโว น วสฺสติ. เทเว โข ปน, ภิกฺขเว, อวสฺสนฺเต เย เกจิเม พีชคามภูตคามา โอสธิติณวนปฺปตโย เต อุสฺสุสฺสนฺติ วิสุสฺสนฺติ, น ภวนฺติ. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ทุติโย สูริโย ปาตุภวติ. ทุติยสฺส, ภิกฺขเว, สูริยสฺส ปาตุภาวา ยา กาจิ กุนฺนทิโย กุโสพฺภา [กุสฺสุพฺโภ (สี.), กุสฺโสพฺภา (สฺยา.)] ตา อุสฺสุสฺสนฺติ วิสุสฺสนฺติ, น ภวนฺติ ¶ . เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตติโย ¶ สูริโย ¶ ปาตุภวติ. ตติยสฺส, ภิกฺขเว, สูริยสฺส ปาตุภาวา ยา กาจิ มหานทิโย, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตา อุสฺสุสฺสนฺติ วิสุสฺสนฺติ, น ภวนฺติ. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน จตุตฺโถ สูริโย ปาตุภวติ. จตุตฺถสฺส, ภิกฺขเว, สูริยสฺส ปาตุภาวา เย เต มหาสรา ยโต อิมา มหานทิโย ปวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – อโนตตฺตา, สีหปปาตา, รถการา, กณฺณมุณฺฑา, กุณาลา, ฉทฺทนฺตา, มนฺทากินิยา, ตา อุสฺสุสฺสนฺติ วิสุสฺสนฺติ, น ภวนฺติ. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ปฺจโม สูริโย ปาตุภวติ. ปฺจมสฺส, ภิกฺขเว, สูริยสฺส ¶ ปาตุภาวา โยชนสติกานิปิ มหาสมุทฺเท อุทกานิ โอคจฺฉนฺติ, ทฺวิโยชนสติกานิปิ มหาสมุทฺเท อุทกานิ โอคจฺฉนฺติ, ติโยชนสติกานิปิ, จตุโยชนสติกานิปิ, ปฺจโยชนสติกานิปิ, ฉโยชนสติกานิปิ, สตฺตโยชนสติกานิปิ มหาสมุทฺเท อุทกานิ โอคจฺฉนฺติ; สตฺตตาลมฺปิ มหาสมุทฺเท อุทกํ สณฺาติ, ฉตาลมฺปิ, ปฺจตาลมฺปิ, จตุตาลมฺปิ, ติตาลมฺปิ, ทฺวิตาลมฺปิ ¶ , ตาลมตฺตมฺปิ มหาสมุทฺเท อุทกํ สณฺาติ; สตฺตโปริสมฺปิ มหาสมุทฺเท อุทกํ สณฺาติ, ฉโปริสมฺปิ, ปฺจโปริสมฺปิ, จตุโปริสมฺปิ, ติโปริสมฺปิ, ทฺวิโปริสมฺปิ, โปริสมฺปิ [โปริสมตฺตมฺปิ (สฺยา.)], อฑฺฒโปริสมฺปิ, กฏิมตฺตมฺปิ, ชณฺณุกามตฺตมฺปิ, โคปฺผกมตฺตมฺปิ มหาสมุทฺเท อุทกํ สณฺาติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สรทสมเย ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต ตตฺถ ตตฺถ โคปเทสุ [โคปฺผกปเทเสสุ (ก.)] อุทกานิ ิตานิ ¶ โหนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ตตฺถ ตตฺถ โคปฺผกมตฺตานิ [โคปทมตฺตานิ (สี. สฺยา.)] มหาสมุทฺเท อุทกานิ ิตานิ โหนฺติ. ปฺจมสฺส, ภิกฺขเว, สูริยสฺส ปาตุภาวา องฺคุลิปพฺพมตฺตมฺปิ มหาสมุทฺเท อุทกํ น โหติ. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ฉฏฺโ สูริโย ปาตุภวติ. ฉฏฺสฺส, ภิกฺขเว, สูริยสฺส ปาตุภาวา อยฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา ธูมายนฺติ สํธูมายนฺติ สมฺปธูมายนฺติ [ธูปายนฺติ สนฺธูปายนฺติ สมฺปธูปายนฺติ (สี. สฺยา.)]. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุมฺภการปาโก อาเลปิโต [อาลิมฺปิโต (สี. สฺยา.)] ปมํ ธูเมติ สํธูเมติ สมฺปธูเมติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ฉฏฺสฺส สูริยสฺส ปาตุภาวา ¶ อยฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา ธูมายนฺติ สํธูมายนฺติ สมฺปธูมายนฺติ. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา…เป… อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สตฺตโม สูริโย ปาตุภวติ. สตฺตมสฺส ¶ , ภิกฺขเว, สูริยสฺส ปาตุภาวา อยฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อาทิปฺปนฺติ ปชฺชลนฺติ เอกชาลา ภวนฺติ. อิมิสฺสา จ, ภิกฺขเว, มหาปถวิยา สิเนรุสฺส ¶ จ ปพฺพตราชสฺส ¶ ฌายมานานํ ทยฺหมานานํ อจฺจิ วาเตน ขิตฺตา ยาว พฺรหฺมโลกาปิ คจฺฉติ. สิเนรุสฺส, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชสฺส ฌายมานสฺส ทยฺหมานสฺส วินสฺสมานสฺส มหตา เตโชขนฺเธน อภิภูตสฺส โยชนสติกานิปิ กูฏานิ ปลุชฺชนฺติ ทฺวิโยชนสติกานิปิ, ติโยชนสติกานิปิ, จตุโยชนสติกานิปิ, ปฺจโยชนสติกานิปิ กูฏานิ ปลุชฺชนฺติ. อิมิสฺสา จ, ภิกฺขเว, มหาปถวิยา สิเนรุสฺส จ ปพฺพตราชสฺส ฌายมานานํ ทยฺหมานานํ เนว ฉาริกา ปฺายติ น มสิ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สปฺปิสฺส วา เตลสฺส วา ฌายมานสฺส ทยฺหมานสฺส เนว ฉาริกา ปฺายติ น มสิ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อิมิสฺสา จ มหาปถวิยา สิเนรุสฺส จ ปพฺพตราชสฺส ฌายมานานํ ทยฺหมานานํ เนว ฉาริกา ปฺายติ น มสิ. เอวํ อนิจฺจา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อธุวา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; เอวํ อนสฺสาสิกา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, โก มนฺตา โก สทฺธาตา – ‘อยฺจ ปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา ทยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, น ภวิสฺสนฺตี’ติ อฺตฺร ทิฏฺปเทหิ?
[อ. นิ. ๖.๕๔; ๗.๗๓] ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต นาม สตฺถา อโหสิ ติตฺถกโร กาเมสุ วีตราโค. สุเนตฺตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว ¶ , สตฺถุโน อเนกานิ สาวกสตานิ อเหสุํ. สุเนตฺโต, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ธมฺมํ เทเสสิ. เย โข ปน, ภิกฺขเว, สุเนตฺตสฺส สตฺถุโน พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สพฺเพน สพฺพํ สาสนํ อาชานึสุ เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชึสุ. เย น สพฺเพน สพฺพํ สาสนํ อาชานึสุ เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปฺเปกจฺเจ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ ตุสิตานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ ยามานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ ¶ , อปฺเปกจฺเจ ตาวตึสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ ¶ , อปฺเปกจฺเจ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ พฺราหฺมณมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, สุเนตฺตสฺส สตฺถุโน เอตทโหสิ – ‘น โข เมตํ ปติรูปํ โยหํ สาวกานํ สมสมคติโย อสฺสํ อภิสมฺปรายํ, ยํนูนาหํ อุตฺตริ เมตฺตํ [อุตฺตริ มคฺคํ (ก.)] ภาเวยฺย’’’นฺติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต สตฺถา สตฺต วสฺสานิ เมตฺตํ จิตฺตํ ภาเวสิ. สตฺต วสฺสานิ เมตฺตํ จิตฺตํ ภาเวตฺวา สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป นยิมํ โลกํ ปุนราคมาสิ. สํวฏฺฏมาเน สุทํ, ภิกฺขเว ¶ , โลเก อาภสฺสรูปโค โหติ. วิวฏฺฏมาเน โลเก สฺุํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชติ. ตตฺร สุทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา โหติ มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี. ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ โข ปน, ภิกฺขเว, สกฺโก อโหสิ เทวานมินฺโท. อเนกสตกฺขตฺตุํ ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต. ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา อเหสุํ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนา. โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสิ. โส หิ นาม, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต สตฺถา เอวํ ทีฆายุโก สมาโน เอวํ จิรฏฺิติโก อปริมุตฺโต อโหสิ – ‘ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, อปริมุตฺโต ¶ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.
‘‘ตํ กิสฺส เหตุ? จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. กตเมสํ จตุนฺนํ? อริยสฺส, ภิกฺขเว, สีลสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อริยสฺส สมาธิสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อริยาย ปฺาย อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อริยาย วิมุตฺติยา อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา. ตยิทํ, ภิกฺขเว, อริยํ สีลํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, อริโย สมาธิ อนุโพโธ ปฏิวิทฺโธ, อริยา ปฺา อนุโพธา ปฏิวิทฺธา, อริยา วิมุตฺติ อนุโพธา ปฏิวิทฺธา, อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. อิทมโวจ ¶ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘สีลํ ¶ สมาธิ ปฺา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;
อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา.
‘‘อิติ พุทฺโธ อภิฺาย, ธมฺมมกฺขาสิ ภิกฺขุนํ;
ทุกฺขสฺสนฺตกโร สตฺถา, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต’’ติ. ทุติยํ;
๓. นคโรปมสุตฺตํ
๖๗. ‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ [สุปริกฺขิตฺตํ (ก.)] โหติ, จตุนฺนฺจ อาหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อกรณียํ พาหิเรหิ ปจฺจตฺถิเกหิ ปจฺจามิตฺเตหิ.
‘‘กตเมหิ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร เอสิกา โหติ คมฺภีรเนมา [คมฺภีรเนมิ (ก.)] สุนิขาตา อจลา อสมฺปเวธี [อสมฺปเวธิ (สี. สฺยา.)]. อิมินา ปเมน นครปริกฺขาเรน สุปริกฺขตํ โหติ รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อพฺภนฺตรานํ ¶ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร ปริขา โหติ คมฺภีรา เจว วิตฺถตา จ. อิมินา ทุติเยน นครปริกฺขาเรน สุปริกฺขตํ โหติ รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร อนุปริยายปโถ โหติ อุจฺโจ เจว วิตฺถโต จ. อิมินา ตติเยน นครปริกฺขาเรน สุปริกฺขตํ โหติ รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ อาวุธํ สนฺนิจิตํ โหติ สลากฺเจว ¶ เชวนิกฺจ [เชวนิยฺจ (สี. อฏฺ.)]. อิมินา จตุตฺเถน นครปริกฺขาเรน สุปริกฺขตํ โหติ รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุพลกาโย ปฏิวสติ, เสยฺยถิทํ – หตฺถาโรหา อสฺสาโรหา รถิกา ธนุคฺคหา เจลกา จลกา ปิณฺฑทายกา อุคฺคา ราชปุตฺตา ปกฺขนฺทิโน มหานาคา สูรา จมฺมโยธิโน ทาสกปุตฺตา. อิมินา ปฺจเมน นครปริกฺขาเรน สุปริกฺขตํ โหติ รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร โทวาริโก โหติ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อฺาตานํ นิวาเรตา าตานํ ปเวเสตา. อิมินา ¶ ฉฏฺเน นครปริกฺขาเรน สุปริกฺขตํ โหติ รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร ปากาโร โหติ อุจฺโจ เจว วิตฺถโต ¶ จ วาสนเลปนสมฺปนฺโน จ. อิมินา สตฺตเมน นครปริกฺขาเรน สุปริกฺขตํ โหติ รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. อิเมหิ ¶ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ โหติ.
‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ อาหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี? อิธ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ ติณกฏฺโทกํ สนฺนิจิตํ โหติ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ สาลิยวกํ สนฺนิจิตํ โหติ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ ติลมุคฺคมาสาปรณฺณํ สนฺนิจิตํ โหติ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย พาหิรานํ ปฏิฆาตาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ เภสชฺชํ สนฺนิจิตํ โหติ, เสยฺยถิทํ ¶ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ โลณํ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อาหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อิเมหิ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ โหติ, อิเมสฺจ จตุนฺนํ อาหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติมํ นครํ อกรณียํ พาหิเรหิ ปจฺจตฺถิเกหิ ปจฺจามิตฺเตหิ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยโต อริยสาวโก สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหติ, จตุนฺนฺจ ฌานานํ ¶ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ ¶ ¶ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกรณีโย มารสฺส อกรณีโย ปาปิมโต. กตเมหิ สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหติ?
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร เอสิกา โหติ คมฺภีรเนมา สุนิขาตา อจลา อสมฺปเวธี อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ ‘อิติปิ โส…เป… พุทฺโธ ภควา’ติ. สทฺเธสิโก, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ; สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ; สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิมินา ปเมน สทฺธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร ปริกฺขา โหติ คมฺภีรา เจว วิตฺถตา จ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก หิรีมา โหติ, หิรียติ กายทุจฺจริเตน วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน, หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. หิรีปริกฺโข โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ; สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ; สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิมินา ทุติเยน สทฺธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร อนุปริยายปโถ โหติ อุจฺโจ เจว วิตฺถโต จ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ¶ โอตฺตปฺปี โหติ, โอตฺตปฺปติ กายทุจฺจริเตน วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน, โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. โอตฺตปฺปปริยายปโถ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ ¶ ; สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ; สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิมินา ตติเยน สทฺธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ อาวุธํ สนฺนิจิตํ โหติ สลากฺเจว เชวนิกฺจ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พหุสฺสุโต โหติ…เป… ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. สุตาวุโธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ¶ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ; สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ; สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิมินา จตุตฺเถน สทฺธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุพลกาโย ปฏิวสติ, เสยฺยถิทํ – หตฺถาโรหา อสฺสาโรหา รถิกา ธนุคฺคหา เจลกา จลกา ปิณฺฑทายกา อุคฺคา ราชปุตฺตา ปกฺขนฺทิโน มหานาคา สูรา จมฺมโยธิโน ทาสกปุตฺตา อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย, ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. วีริยพลกาโย, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ; สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ; สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิมินา ปฺจเมน สทฺธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร โทวาริโก โหติ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อฺาตานํ นิวาเรตา าตานํ ปเวเสตา อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย ¶ ¶ . เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. สติโทวาริโก, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ; สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ; สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิมินา ฉฏฺเน สทฺธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร ปากาโร โหติ อุจฺโจ เจว วิตฺถโต จ ¶ วาสนเลปนสมฺปนฺโน จ อพฺภนฺตรานํ คุตฺติยา พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. ปฺาวาสนเลปนสมฺปนฺโน, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ; สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ; สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ. อิมินา สตฺตเมน สทฺธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ. อิเมหิ สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ ติณกฏฺโทกํ สนฺนิจิตํ โหติ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อตฺตโน รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ ¶ สาลิยวกํ สนฺนิจิตํ โหติ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย ¶ พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อตฺตโน รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ ติลมุคฺคมาสาปรณฺณํ สนฺนิจิตํ โหติ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อตฺตโน รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รฺโ ปจฺจนฺติเม นคเร พหุํ เภสชฺชํ สนฺนิจิตํ โหติ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ โลณํ อพฺภนฺตรานํ รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย พาหิรานํ ปฏิฆาตาย. เอวเมวํ โข ภิกฺขเว, อริยสาวโก สุขสฺส จ ปหานา ¶ ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อตฺตโน รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส. อิเมสํ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อิเมหิ สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหติ, อิเมสฺจ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี. อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกรณีโย มารสฺส อกรณีโย ปาปิมโต’’ติ. ตติยํ.
๔. ธมฺมฺูสุตฺตํ
๖๘. ‘‘สตฺตหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ¶ …เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเมหิ สตฺตหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธมฺมฺู จ โหติ อตฺถฺู จ อตฺตฺู จ มตฺตฺู จ กาลฺู จ ปริสฺู จ ปุคฺคลปโรปรฺู จ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธมฺมฺู โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โน เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธมฺมํ ชาเนยฺย – สุตฺตํ เคยฺยํ…เป… อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, นยิธ ‘ธมฺมฺู’ติ วุจฺเจยฺย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ – สุตฺตํ เคยฺยํ…เป… อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, ตสฺมา ‘ธมฺมฺู’ติ วุจฺจติ. อิติ ธมฺมฺู.
‘‘อตฺถฺู จ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ – ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ. โน เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชาเนยฺย – ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ, นยิธ ‘อตฺถฺู’ติ วุจฺเจยฺย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ – ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ ¶ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ, ตสฺมา ‘อตฺถฺู’ติ วุจฺจติ. อิติ ธมฺมฺู, อตฺถฺู.
‘‘อตฺตฺู ¶ จ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตานํ ชานาติ – ‘เอตฺตโกมฺหิ สทฺธาย สีเลน สุเตน จาเคน ปฺาย ปฏิภาเนนา’ติ. โน เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อตฺตานํ ชาเนยฺย – ‘เอตฺตโกมฺหิ สทฺธาย สีเลน สุเตน จาเคน ปฺาย ปฏิภาเนนา’ติ, นยิธ ‘อตฺตฺู’ติ วุจฺเจยฺย. ยสฺมา จ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ อตฺตานํ ชานาติ – ‘เอตฺตโกมฺหิ สทฺธาย สีเลน สุเตน จาเคน ปฺาย ปฏิภาเนนา’ติ, ตสฺมา ‘อตฺตฺู’ติ วุจฺจติ. อิติ ธมฺมฺู, อตฺถฺู, อตฺตฺู.
‘‘มตฺตฺู ¶ จ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มตฺตํ ชานาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ปฏิคฺคหณาย. โน เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มตฺตํ ชาเนยฺย จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ปฏิคฺคหณาย, นยิธ ‘มตฺตฺู’ติ วุจฺเจยฺย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มตฺตํ ชานาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ปฏิคฺคหณาย, ตสฺมา ‘มตฺตฺู’ติ วุจฺจติ. อิติ ธมฺมฺู, อตฺถฺู, อตฺตฺู, มตฺตฺู.
‘‘กาลฺู จ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, กาลํ ชานาติ – ‘อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส, อยํ กาโล ปฏิสลฺลานสฺสา’ติ. โน เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาลํ ชาเนยฺย – ‘อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส, อยํ กาโล ปฏิสลฺลานสฺสา’ติ, นยิธ ‘กาลฺู’ติ วุจฺเจยฺย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาลํ ชานาติ – ‘อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส, อยํ กาโล ปฏิสลฺลานสฺสา’ติ, ตสฺมา ‘กาลฺู’ติ วุจฺจติ. อิติ ธมฺมฺู, อตฺถฺู, อตฺตฺู, มตฺตฺู, กาลฺู.
‘‘ปริสฺู จ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริสํ ชานาติ – ‘อยํ ขตฺติยปริสา, อยํ พฺราหฺมณปริสา, อยํ คหปติปริสา, อยํ สมณปริสา. ตตฺถ เอวํ อุปสงฺกมิตพฺพํ, เอวํ ¶ าตพฺพํ ¶ , เอวํ กตฺตพฺพํ, เอวํ นิสีทิตพฺพํ, เอวํ ภาสิตพฺพํ, เอวํ ตุณฺหี ภวิตพฺพ’นฺติ. โน เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริสํ ชาเนยฺย – ‘อยํ ขตฺติยปริสา…เป… เอวํ ตุณฺหี ภวิตพฺพ’นฺติ, นยิธ ‘ปริสฺู’ติ วุจฺเจยฺย. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริสํ ชานาติ – ‘อยํ ขตฺติยปริสา, อยํ พฺราหฺมณปริสา, อยํ คหปติปริสา, อยํ สมณปริสา ¶ . ตตฺถ เอวํ อุปสงฺกมิตพฺพํ, เอวํ าตพฺพํ, เอวํ กตฺตพฺพํ, เอวํ นิสีทิตพฺพํ, เอวํ ภาสิตพฺพํ, เอวํ ตุณฺหี ภวิตพฺพ’นฺติ, ตสฺมา ‘ปริสฺู’ติ วุจฺจติ. อิติ ธมฺมฺู, อตฺถฺู, อตฺตฺู, มตฺตฺู, กาลฺู, ปริสฺู.
‘‘ปุคฺคลปโรปรฺู จ กถํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน [สพฺพตฺถปิ อิธ อารมฺเภ ‘‘ภิกฺขุโน’’ ตฺเวว ทิสฺสติ] ทฺวเยน ปุคฺคลา วิทิตา โหนฺติ. ทฺเว ปุคฺคลา – เอโก อริยานํ ทสฺสนกาโม, เอโก อริยานํ น ทสฺสนกาโม. ยฺวายํ ปุคฺคโล อริยานํ น ทสฺสนกาโม ¶ , เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ยฺวายํ ปุคฺคโล อริยานํ ทสฺสนกาโม, เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อริยานํ ทสฺสนกามา – เอโก สทฺธมฺมํ โสตุกาโม, เอโก สทฺธมฺมํ น โสตุกาโม. ยฺวายํ ปุคฺคโล สทฺธมฺมํ น โสตุกาโม, เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ยฺวายํ ปุคฺคโล สทฺธมฺมํ โสตุกาโม, เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ทฺเว ปุคฺคลา สทฺธมฺมํ โสตุกามา – เอโก โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, เอโก อโนหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ. ยฺวายํ ปุคฺคโล อโนหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ยฺวายํ ปุคฺคโล โอหิตโสโต ¶ ธมฺมํ สุณาติ, เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ทฺเว ปุคฺคลา โอหิตโสตา ธมฺมํ สุณนฺติ [สุณนฺตา (ก.)] – เอโก สุตฺวา ธมฺมํ ธาเรติ, เอโก สุตฺวา ธมฺมํ น ธาเรติ. ยฺวายํ ปุคฺคโล สุตฺวา น ธมฺมํ ¶ ธาเรติ, เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ยฺวายํ ปุคฺคโล สุตฺวา ธมฺมํ ธาเรติ, เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ทฺเว ปุคฺคลา สุตฺวา ธมฺมํ ธาเรนฺติ [ธาเรนฺตา (ก.)] – เอโก ธาตานํ [ธตานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขติ, เอโก ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ น อุปปริกฺขติ. ยฺวายํ ปุคฺคโล ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ น อุปปริกฺขติ, เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ยฺวายํ ปุคฺคโล ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขติ, เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ทฺเว ปุคฺคลา ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขนฺติ [อุปปริกฺขนฺตา (ก.)] – เอโก อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน, เอโก อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย น ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน. ยฺวายํ ปุคฺคโล อตฺถมฺาย ¶ ธมฺมมฺาย น ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน, เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ยฺวายํ ปุคฺคโล อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน, เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส.
‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา – เอโก อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย, เอโก อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน ¶ ปรหิตาย จ. ยฺวายํ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โน ปรหิตาย, เอวํ โส เตนงฺเคน คารยฺโห. ยฺวายํ ปุคฺคโล อตฺถหิตาย จ ปฏิปนฺโน ปรหิตาย จ, เอวํ โส เตนงฺเคน ปาสํโส. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน [ภิกฺขุนา (สี. สฺยา.)] ทฺวเยน ปุคฺคลา วิทิตา โหนฺติ. เอวํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุคฺคลปโรปรฺู โหติ. ‘‘อิเมหิ ¶ โข, ภิกฺขเว, สตฺตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ¶ ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตํ
๖๙. ‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ – ‘ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร นจิรสฺเสว ทานิ ปนฺนปลาโส ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร ปนฺนปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ – ‘ปนฺนปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร นจิรสฺเสว ทานิ ชาลกชาโต ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร ชาลกชาโต โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ – ‘ชาลกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร นจิรสฺเสว ทานิ ขารกชาโต ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร ขารกชาโต โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ – ‘ขารกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร นจิรสฺเสว ทานิ กุฏุมลกชาโต [กุฑุมลกชาโต (สี. สฺยา. ปี.)] ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยสฺมึ ¶ , ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร กุฏุมลกชาโต โหติ ¶ , อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ¶ ตสฺมึ สมเย โหนฺติ – ‘กุฏุมลกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร นจิรสฺเสว ทานิ โกรกชาโต ¶ [โกกาสกชาโต (สี. สฺยา.), โกสกชาโต (ก.)] ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร โกรกชาโต โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ – ‘โกรกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร นจิรสฺเสว ทานิ สพฺพผาลิผุลฺโล [สพฺพปาลิผุลฺโล (สี. ปี.)] ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร สพฺพผาลิผุลฺโล โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ปาริจฺฉตฺตกสฺส โกวิฬารสฺส มูเล ทิพฺเพ จตฺตาโร มาเส ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ.
‘‘สพฺพผาลิผุลฺลสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, ปาริจฺฉตฺตกสฺส โกวิฬารสฺส สมนฺตา ปฺาสโยชนานิ อาภาย ผุฏํ โหติ, อนุวาตํ โยชนสตํ คนฺโธ คจฺฉติ, อยมานุภาโว ปาริจฺฉตฺตกสฺส โกวิฬารสฺส.
‘‘เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อริยสาวโก อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชาย เจเตติ, ปณฺฑุปลาโส, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมึ สมเย โหติ เทวานํว ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, ปนฺนปลาโส, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมึ สมเย โหติ เทวานํว ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ชาลกชาโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมึ สมเย โหติ เทวานํว ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร.
‘‘ยสฺมึ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ขารกชาโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมึ สมเย โหติ ¶ เทวานํว ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย ¶ อริยสาวโก ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, กุฏุมลกชาโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมึ สมเย โหติ เทวานํว ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โกรกชาโต, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมึ สมเย โหติ เทวานํว ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร.
‘‘ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก อาสวานํ ขยา…เป… สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สพฺพผาลิผุลฺโล, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ตสฺมึ สมเย โหติ เทวานํว ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร.
‘‘ตสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวนฺติ – ‘เอโส อิตฺถนฺนาโม อายสฺมา อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต สทฺธิวิหาริโก อมุกมฺหา คามา วา นิคมา วา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติ. ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกา เทวา…เป… ตาวตึสา เทวา… ยามา เทวา… ตุสิตา เทวา… นิมฺมานรตี เทวา… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา… พฺรหฺมกายิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวนฺติ – ‘เอโส อิตฺถนฺนาโม อายสฺมา อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต สทฺธิวิหาริโก อมุกมฺหา คามา วา นิคมา วา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติ. อิติห เตน ¶ ขเณน เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท [สาธุการสทฺโท (สี. อฏฺ., ก. อฏฺ.)] อพฺภุคฺคจฺฉติ ¶ , อยมานุภาโว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. ปฺจมํ.
๖. สกฺกจฺจสุตฺตํ
๗๐. อถ ¶ ¶ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘กึ นุ โข, ภิกฺขุ, สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺยา’’ติ? อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สตฺถารํ โข, ภิกฺขุ, สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺย. ธมฺมํ โข, ภิกฺขุ…เป… สงฺฆํ โข, ภิกฺขุ…เป… สิกฺขํ โข, ภิกฺขุ…เป… สมาธึ โข, ภิกฺขุ…เป… อปฺปมาทํ โข, ภิกฺขุ…เป… ปฏิสนฺถารํ โข, ภิกฺขุ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺยา’’ติ.
อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม โข เม ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา, ยํนูนาหํ อิเม ธมฺเม คนฺตฺวา [คเหตฺวา (ก.)] ภควโต อาโรเจยฺยํ. เอวํ เม อิเม ธมฺมา ปริสุทฺธา เจว ภวิสฺสนฺติ ปริสุทฺธสงฺขาตตรา จ. เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส สุวณฺณนิกฺขํ อธิคจฺเฉยฺย ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ. ตสฺส เอวมสฺส – ‘อยํ โข เม สุวณฺณนิกฺโข ปริสุทฺโธ ปริโยทาโต, ยํนูนาหํ อิมํ สุวณฺณนิกฺขํ คนฺตฺวา [คเหตฺวา (ก.)] กมฺมารานํ ทสฺเสยฺยํ. เอวํ เม อยํ สุวณฺณนิกฺโข สกมฺมารคโต ปริสุทฺโธ เจว ภวิสฺสติ ปริสุทฺธสงฺขาตตโร จ. เอวเมวํ [โข (ก.)] เม อิเม ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา, ยํนูนาหํ อิเม ธมฺเม คนฺตฺวา [คเหตฺวา (ก.)] ภควโต อาโรเจยฺยํ. เอวํ เม อิเม ธมฺมา ปริสุทฺธา เจว ภวิสฺสนฺติ ปริสุทฺธสงฺขาตตรา จา’’’ติ.
อถ โข อายสฺมา ¶ สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ¶ ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘กึ นุ โข, ภิกฺขุ, สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺยา’ติ? อถ โข ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘สตฺถารํ โข, ภิกฺขุ, สกฺกตฺวา ครุํ ¶ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺย. ธมฺมํ โข, ภิกฺขุ ¶ …เป… ปฏิสนฺถารํ โข, ภิกฺขุ สกฺกตฺวา…เป… กุสลํ ภาเวยฺยา’ติ. อถ โข ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ – ‘อิเม โข เม ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา, ยํนูนาหํ อิเม ธมฺเม คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจยฺยํ. เอวํ เม อิเม ธมฺมา ปริสุทฺธา เจว ภวิสฺสนฺติ ปริสุทฺธสงฺขาตตรา จ. เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส สุวณฺณนิกฺขํ อธิคจฺเฉยฺย ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ. ตสฺส เอวมสฺส – อยํ โข เม สุวณฺณนิกฺโข ปริสุทฺโธ ปริโยทาโต, ยํนูนาหํ อิมํ สุวณฺณนิกฺขํ คนฺตฺวา กมฺมารานํ ทสฺเสยฺยํ. เอวํ เม อยํ สุวณฺณนิกฺโข สกมฺมารคโต ปริสุทฺโธ เจว ภวิสฺสติ ปริสุทฺธสงฺขาตตโร จ. เอวเมวํ เม อิเม ธมฺมา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา, ยํนูนาหํ อิเม ธมฺเม คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจยฺยํ. เอวํ เม อิเม ธมฺมา ปริสุทฺธา เจว ภวิสฺสนฺติ ปริสุทฺธสงฺขาตตรา ¶ จา’’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต ¶ ! สตฺถารํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺย. ธมฺมํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺย. สงฺฆํ โข…เป… สิกฺขํ โข… สมาธึ โข… อปฺปมาทํ โข… ปฏิสนฺถารํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต อกุสลํ ปชเหยฺย, กุสลํ ภาเวยฺยา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม สคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเมปิ โส อคารโว’’.
‘‘โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ สคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆปิ โส อคารโว.
‘‘โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย สคารโว ¶ ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขายปิ โส อคารโว.
‘‘โส ¶ วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว ¶ สิกฺขาย อคารโว สมาธิสฺมึ สคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย อคารโว สมาธิสฺมิมฺปิ โส อคารโว.
‘‘โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย อคารโว สมาธิสฺมึ อคารโว อปฺปมาเท สคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย อคารโว สมาธิสฺมึ ¶ อคารโว อปฺปมาเทปิ โส อคารโว.
‘‘โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย อคารโว สมาธิสฺมึ อคารโว อปฺปมาเท อคารโว ปฏิสนฺถาเร สคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว…เป… อปฺปมาเท อคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ โส อคารโว.
‘‘โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเม อคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเมปิ โส สคารโว…เป….
‘‘โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว…เป. ¶ … อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเร อคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว…เป… ¶ อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ โส สคารโว.
‘‘โส วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเมปิ สคารโว ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเมปิ โส สคารโว…เป….
‘‘โส ¶ วต, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว…เป… อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ สคารโว ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. โย โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเม สคารโว สงฺเฆ สคารโว สิกฺขาย สคารโว สมาธิสฺมึ สคารโว อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ โส สคารโว’’ติ.
‘‘อิมสฺส ¶ โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. โส วต, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม สคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ…เป… โย โส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย อคารโว สมาธิสฺมึ อคารโว อปฺปมาเทปิ โส อคารโว.
‘‘โส วต, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย อคารโว สมาธิสฺมึ อคารโว อปฺปมาเท อคารโว ปฏิสนฺถาเร สคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว ธมฺเม อคารโว สงฺเฆ อคารโว สิกฺขาย ¶ อคารโว สมาธิสฺมึ อคารโว อปฺปมาเท อคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ โส อคารโว.
‘‘โส วต, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเม อคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ…เป… โย โส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเมปิ โส สคารโว ¶ …เป….
‘‘โส วต, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเม สคารโว…เป… อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเร อคารโว ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โย โส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว…เป… อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ โส สคารโว.
‘‘โส ¶ วต, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเมปิ สคารโว ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. โย โส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว ธมฺเมปิ โส สคารโว…เป….
‘‘โส วต, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว…เป… อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ โส สคารโว ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. โย โส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว…เป… อปฺปมาเท สคารโว ปฏิสนฺถาเรปิ โส สคารโว’’ติ.
‘‘อิมสฺส ¶ โข, สาริปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ภาวนาสุตฺตํ
๗๑. ‘‘ภาวนํ อนนุยุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘อภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส อภาวิตตฺตา? จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, ปฺจนฺนํ พลานํ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา. ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา น สมฺมา อธิสยิตานิ, น สมฺมา ปริเสทิตานิ, น สมฺมา ปริภาวิตานิ ¶ . กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา ¶ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุ’นฺติ, อถ โข อภพฺพาว เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ น สมฺมา อธิสยิตานิ, น สมฺมา ปริเสทิตานิ, น สมฺมา ปริภาวิตานิ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภาวนํ อนนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘อภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส ¶ อภาวิตตฺตา? จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, ปฺจนฺนํ พลานํ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘ภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส ภาวิตตฺตา? จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, ปฺจนฺนํ พลานํ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา. ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานิ, สมฺมา ปริเสทิตานิ, สมฺมา ปริภาวิตานิ ¶ . กิฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต เม กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุ’นฺติ, อถ โข ภพฺพาว เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ สมฺมา อธิสยิตานิ, สมฺมา ปริเสทิตานิ, สมฺมา ปริภาวิตานิ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อโห วต ¶ เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยา’ติ, อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ‘ภาวิตตฺตา’ติสฺส วจนียํ. กิสฺส ภาวิตตฺตา? จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ…เป… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ผลคณฺฑสฺส [ปลคณฺฑสฺส (?)] วา ผลคณฺฑนฺเตวาสิกสฺส วา ทิสฺสนฺเตว [ขียนฺเต (ก.)] วาสิชเฏ [ทิสฺสนฺติ องฺคุลิปทานิ (สี.), องฺคุลปทานิ ทิสฺสนฺติ องฺคุลปทํ (ก.)] องฺคุลิปทานิ ทิสฺสติ [ทิสฺสนฺติ (สฺยา.)] องฺคุฏฺปทํ [ทิสฺสนฺติ องฺคุลิปทานิ (สี.), องฺคุลปทานิ ทิสฺสนฺติ องฺคุลปทํ (ก.)]. โน จ ขฺวสฺส เอวํ าณํ โหติ – ‘เอตฺตกํ เม อชฺช วาสิชฏสฺส ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย, เอตฺตกํ ปเร’ติ, อถ ขฺวสฺส ขีเณ ‘ขีณ’นฺเตว าณํ โหติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิฺจาปิ น เอวํ าณํ โหติ – ‘เอตฺตกํ เม อชฺช อาสวานํ ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย, เอตฺตกํ ปเร’ติ, อถ ขฺวสฺส ขีเณ ‘ขีณ’นฺเตว าณํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, สามุทฺทิกาย นาวาย เวตฺตพนฺธนพทฺธาย [เวตฺตพนฺธาย (ก.)] ฉ มาสานิ อุทเก ปริยาทาย เหมนฺติเกน ถเล อุกฺขิตฺตาย วาตาตปปเรตานิ ¶ พนฺธนานิ, ตานิ ปาวุสฺสเกน เมเฆน อภิปฺปวุฏฺานิ อปฺปกสิเรเนว ปริหายนฺติ [ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ (สี. สฺยา.)], ปูติกานิ ภวนฺติ. เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตํ
๗๒. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ จาริกํ จรติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ. อทฺทสา โข ภควา อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน อฺตรสฺมึ ปเทเส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ [สฺโชติภูตํ (สฺยา.)]. ทิสฺวาน มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อมุํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ – ยํ อมุํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา, ยํ วา ขตฺติยกฺํ วา พฺราหฺมณกฺํ วา คหปติกฺํ วา มุทุตลุนหตฺถปาทํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, วรํ – ยํ ขตฺติยกฺํ วา พฺราหฺมณกฺํ วา คหปติกฺํ วา มุทุตลุนหตฺถปาทํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา, ทุกฺขฺเหตํ, ภนฺเต, ยํ อมุํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา’’ติ.
‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ ¶ โว, ภิกฺขเว, ยถา เอตเทว ตสฺส วรํ ทุสฺสีลสฺส ปาปธมฺมสฺส อสุจิสงฺกสฺสรสมาจารสฺส ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตสฺส อสฺสมณสฺส สมณปฏิฺสฺส อพฺรหฺมจาริสฺส พฺรหฺมจาริปฏิฺสฺส อนฺโตปูติกสฺส อวสฺสุตสฺส กสมฺพุชาตสฺส ยํ อมุํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย วา. ตํ กิสฺส เหตุ? ตโตนิทานฺหิ โส, ภิกฺขเว, มรณํ ¶ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ ¶ วา ทุกฺขํ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย.
‘‘ยฺจ โข โส, ภิกฺขเว, ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร…เป… กสมฺพุชาโต ขตฺติยกฺํ วา พฺราหฺมณกฺํ วา คหปติกฺํ วา มุทุตลุนหตฺถปาทํ อาลิงฺเคตฺวา อุปนิสีทติ วา อุปนิปชฺชติ วา, ตฺหิ ตสฺส [ตํ หิสฺส (ก.)], ภิกฺขเว, โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ – ยํ พลวา ปุริโส ทฬฺหาย วาลรชฺชุยา อุโภ ชงฺฆา เวเตฺวา ฆํเสยฺย – สา ฉวึ ฉินฺเทยฺย ฉวึ เฉตฺวา จมฺมํ ฉินฺเทยฺย จมฺมํ เฉตฺวา มํสํ ฉินฺเทยฺย มํสํ เฉตฺวา นฺหารุํ ฉินฺเทยฺย นฺหารุํ เฉตฺวา อฏฺึ ฉินฺเทยฺย อฏฺึ เฉตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺเยฺย, ยํ วา ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา อภิวาทนํ สาทิเยยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว ¶ , ภนฺเต, วรํ – ยํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา อภิวาทนํ สาทิเยยฺย, ทุกฺขฺเหตํ, ภนฺเต, ยํ พลวา ปุริโส ทฬฺหาย วาลรชฺชุยา…เป… อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺเยฺยา’’ติ.
‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, ภิกฺขเว, ยถา เอตเทว ตสฺส วรํ ทุสฺสีลสฺส…เป… กสมฺพุชาตสฺส ยํ พลวา ปุริโส ทฬฺหาย วาลรชฺชุยา อุโภ ชงฺฆา เวเตฺวา…เป… อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺเยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ตโตนิทานฺหิ โส, ภิกฺขเว, มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยฺจ ¶ โข โส, ภิกฺขเว, ทุสฺสีโล…เป… กสมฺพุชาโต ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา อภิวาทนํ สาทิยติ, ตฺหิ ตสฺส, ภิกฺขเว, โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ – ยํ พลวา ปุริโส ติณฺหาย สตฺติยา เตลโธตาย ปจฺโจรสฺมึ ปหเรยฺย, ยํ วา ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา อฺชลิกมฺมํ สาทิเยยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, วรํ – ยํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา ¶ คหปติมหาสาลานํ วา อฺชลิกมฺมํ สาทิเยยฺย, ทุกฺขฺเหตํ, ภนฺเต, ยํ พลวา ปุริโส ติณฺหาย สตฺติยา ¶ เตลโธตาย ปจฺโจรสฺมึ ปหเรยฺยา’’ติ.
‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, ภิกฺขเว, ยถา เอตเทว ตสฺส วรํ ทุสฺสีลสฺส…เป… กสมฺพุชาตสฺส ยํ พลวา ปุริโส ติณฺหาย สตฺติยา เตลโธตาย ปจฺโจรสฺมึ ปหเรยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ตโตนิทานฺหิ โส, ภิกฺขเว, มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ ¶ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยฺจ โข โส, ภิกฺขเว, ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม…เป… กสมฺพุชาโต ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา อฺชลิกมฺมํ สาทิยติ, ตฺหิ ตสฺส, ภิกฺขเว, โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ – ยํ พลวา ปุริโส ตตฺเตน อโยปฏฺเฏน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน ¶ สโชติภูเตน กายํ สมฺปลิเวเยฺย, ยํ วา ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ จีวรํ ปริภฺุเชยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, วรํ – ยํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา…เป… สทฺธาเทยฺยํ จีวรํ ปริภฺุเชยฺย, ทุกฺขฺเหตํ, ภนฺเต, ยํ พลวา ปุริโส ตตฺเตน อโยปฏฺเฏน อาทิตฺเตน สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน กายํ สมฺปลิเวเยฺยา’’ติ.
‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, ภิกฺขเว, ยถา เอตเทว ตสฺส วรํ ทุสฺสีลสฺส…เป… กสมฺพุชาตสฺส ยํ พลวา ปุริโส ตตฺเตน อโยปฏฺเฏน อาทิตฺเตน ¶ สมฺปชฺชลิเตน สโชติภูเตน กายํ สมฺปลิเวเยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ตโตนิทานฺหิ โส, ภิกฺขเว, มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยฺจ โข โส, ภิกฺขเว, ทุสฺสีโล…เป… กสมฺพุชาโต ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ จีวรํ ปริภฺุชติ, ตฺหิ ตสฺส, ภิกฺขเว, โหติ ทีฆรตฺตํ ¶ อหิตาย ทุกฺขาย กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ – ยํ พลวา ปุริโส ตตฺเตน อโยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา ตตฺตํ โลหคุฬํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ มุเข ปกฺขิเปยฺย – ตํ ตสฺส โอฏฺมฺปิ ทเหยฺย [ฑเหยฺย (กตฺถจิ)] มุขมฺปิ ทเหยฺย ชิวฺหมฺปิ ทเหยฺย กณฺมฺปิ ทเหยฺย อุรมฺปิ [ม. นิ. ๓.๒๗๐ เทวทูตสุตฺเต ปน ‘‘อุทรมฺปิ’’ อิติ วิเทสปาโ ทิสฺสติ] ¶ ทเหยฺย อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย อโธภาคา [อโธภาคํ (ก.)] นิกฺขเมยฺย, ยํ วา ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ ปิณฺฑปาตํ ¶ ปริภฺุเชยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, วรํ – ยํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุเชยฺย, ทุกฺขฺเหตํ, ภนฺเต, ยํ พลวา ปุริโส ตตฺเตน อโยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา ตตฺตํ โลหคุฬํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ มุเข ปกฺขิเปยฺย – ตํ ตสฺส โอฏฺมฺปิ ทเหยฺย มุขมฺปิ ทเหยฺย ชิวฺหมฺปิ ¶ ทเหยฺย กณฺมฺปิ ทเหยฺย อุรมฺปิ ทเหยฺย อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย อโธภาคํ นิกฺขเมยฺยา’’ติ.
‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, ภิกฺขเว, ยถา เอตเทว ตสฺส วรํ ทุสฺสีลสฺส…เป… กสมฺพุชาตสฺส ยํ พลวา ปุริโส ตตฺเตน อโยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา ตตฺตํ โลหคุฬํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ มุเข ปกฺขิเปยฺย – ตํ ตสฺส โอฏฺมฺปิ ทเหยฺย มุขมฺปิ ทเหยฺย ชิวฺหมฺปิ ทเหยฺย กณฺมฺปิ ทเหยฺย อุรมฺปิ ทเหยฺย อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย อโธภาคํ นิกฺขเมยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ตโตนิทานฺหิ โส, ภิกฺขเว, มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยฺจ โข โส, ภิกฺขเว, ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม…เป… กสมฺพุชาโต ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ, ตฺหิ ตสฺส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ – ยํ พลวา ปุริโส สีเส วา คเหตฺวา ขนฺเธ วา คเหตฺวา ¶ ตตฺตํ อโยมฺจํ วา อโยปีํ วา อภินิสีทาเปยฺย วา อภินิปชฺชาเปยฺย วา, ยํ วา ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ ¶ วา สทฺธาเทยฺยํ มฺจปีํ [มฺจํ วา ปีํ วา (ก.)] ปริภุชฺเชยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, วรํ – ยํ ขตฺติยมหาสาลานํ ¶ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ มฺจปีํ ปริภฺุเชยฺย, ทุกฺขฺเหตํ, ภนฺเต, ยํ พลวา ปุริโส สีเส วา คเหตฺวา ขนฺเธ วา คเหตฺวา ตตฺตํ อโยมฺจํ วา อโยปีํ วา อภินิสีทาเปยฺย วา อภินิปชฺชาเปยฺย วา’’ติ.
‘‘อาโรจยามิ ¶ โว, ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, ภิกฺขเว, ยถา เอตเทว ตสฺส วรํ ทุสฺสีลสฺส…เป… กสมฺพุชาตสฺส ยํ พลวา ปุริโส สีเส วา คเหตฺวา ขนฺเธ วา คเหตฺวา ตตฺตํ อโยมฺจํ วา อโยปีํ วา อภินิสีทาเปยฺย วา อภินิปชฺชาเปยฺย วา. ตํ กิสฺส เหตุ? ตโตนิทานฺหิ โส, ภิกฺขเว, มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยฺจ โข โส, ภิกฺขเว, ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม…เป… กสมฺพุชาโต ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ มฺจปีํ ปริภฺุชติ. ตฺหิ ตสฺส, ภิกฺขเว, โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข วรํ – ยํ พลวา ปุริโส อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิเปยฺย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย – โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺเฉยฺย สกิมฺปิ อโธ คจฺเฉยฺย สกิมฺปิ ติริยํ คจฺเฉยฺย, ยํ วา ขตฺติยมหาสาลานํ วา ¶ พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ วิหารํ ปริภฺุเชยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, วรํ – ยํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา ¶ สทฺธาเทยฺยํ วิหารํ ปริภฺุเชยฺย, ทุกฺขฺเหตํ, ภนฺเต, ยํ พลวา ปุริโส อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิเปยฺย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย – โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺเฉยฺย สกิมฺปิ อโธ คจฺเฉยฺย สกิมฺปิ ติริยํ คจฺเฉยฺยา’’ติ.
‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, ภิกฺขเว, ยถา เอตเทว ตสฺส วรํ ทุสฺสีลสฺส ปาปธมฺมสฺส…เป… กสมฺพุชาตสฺส ยํ พลวา ปุริโส อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา…เป… สกิมฺปิ ติริยํ คจฺเฉยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ตโตนิทานฺหิ โส, ภิกฺขเว, มรณํ ¶ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ, น ตฺเวว ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย. ยฺจ โข โส, ภิกฺขเว, ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม…เป… กสมฺพุชาโต ขตฺติยมหาสาลานํ วา พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา สทฺธาเทยฺยํ วิหารํ ปริภฺุชติ ¶ . ตฺหิ ตสฺส, ภิกฺขเว, โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เยสฺจ [เยสํ (?)] มยํ ปริภฺุชาม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ [… ปริกฺขารานํ (สี. สฺยา. ก.)] เตสํ เต การา มหปฺผลา ¶ ภวิสฺสนฺติ มหานิสํสา, อมฺหากฺเจวายํ ปพฺพชฺชา อวฺฌา ภวิสฺสติ สผลา สอุทฺรยา’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ – ‘อตฺตตฺถํ วา, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; ปรตฺถํ วา, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน ¶ อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; อุภยตฺถํ วา, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุ’’’นฺติ.
อิทมโวจ ภควา [อิทมโวจ ภควา…เป… (ก.)]. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคฺฉิ [อุคฺคจฺฉิ (ก.)]. สฏฺิมตฺตา ภิกฺขู สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตึสุ – ‘‘สุทุกฺกรํ ภควา, สุทุกฺกรํ ภควา’’ติ. สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ. อฏฺมํ.
๙. สุเนตฺตสุตฺตํ
๗๓. [อ. นิ. ๖.๕๔; ๗.๖๖] ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สุเนตฺโต นาม สตฺถา อโหสิ ติตฺถกโร กาเมสุ วีตราโค. สุเนตฺตสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, สตฺถุโน อเนกานิ สาวกสตานิ อเหสุํ. สุเนตฺโต สตฺถา สาวกานํ พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ธมฺมํ เทเสสิ. เย โข ปน, ภิกฺขเว [เย โข ภิกฺขเว (สี. สฺยา.)], สุเนตฺตสฺส สตฺถุโน พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จิตฺตานิ นปฺปสาเทสุํ เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชึสุ. เย โข ปน, ภิกฺขเว, สุเนตฺตสฺส สตฺถุโน พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จิตฺตานิ ปสาเทสุํ เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชึสุ.
‘‘ภูตปุพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, มูคปกฺโข นาม สตฺถา อโหสิ…เป… อรเนมิ นาม สตฺถา อโหสิ…เป… กุทฺทาลโก [กุทฺทาโล (สี. สฺยา.)] นาม สตฺถา ¶ อโหสิ…เป… หตฺถิปาโล นาม สตฺถา อโหสิ…เป… โชติปาโล นาม สตฺถา อโหสิ…เป… อรโก นาม สตฺถา อโหสิ ติตฺถกโร กาเมสุ วีตราโค ¶ . อรกสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, สตฺถุโน อเนกานิ สาวกสตานิ อเหสุํ. อรโก นาม สตฺถา สาวกานํ พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ธมฺมํ เทเสสิ. เย โข ปน, ภิกฺขเว, อรกสฺส สตฺถุโน พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ¶ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จิตฺตานิ นปฺปสาเทสุํ, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชึสุ. เย โข ปน, ภิกฺขเว, อรกสฺส สตฺถุโน พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จิตฺตานิ ปสาเทสุํ, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชึสุ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, โย อิเม สตฺต สตฺถาเร ติตฺถกเร กาเมสุ วีตราเค อเนกสตปริวาเร สสาวกสงฺเฆ ปทุฏฺจิตฺโต อกฺโกเสยฺย ปริภาเสยฺย, พหุํ โส อปฺุํ ปสเวยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘โย, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต สตฺถาเร ติตฺถกเร กาเมสุ วีตราเค อเนกสตปริวาเร สสาวกสงฺเฆ ปทุฏฺจิตฺโต อกฺโกเสยฺย ปริภาเสยฺย, พหุํ โส อปฺุํ ปสเวยฺย. โย เอกํ ทิฏฺิสมฺปนฺนํ ปุคฺคลํ ปทุฏฺจิตฺโต อกฺโกสติ ปริภาสติ, อยํ ตโต พหุตรํ อปฺุํ ปสวติ. ตํ กิสฺส เหตุ? นาหํ, ภิกฺขเว, อิโต พหิทฺธา เอวรูปึ ขนฺตึ วทามิ ยถามํ สพฺรหฺมจารีสุ’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘น โน สพฺรหฺมจารีสุ [น ตฺเวว อมฺหํ สพฺรหฺมจารีสุ (สฺยา.) องฺคุตฺตรนิกาเย อฺถา ทิสฺสติ] จิตฺตานิ ปทุฏฺานิ ภวิสฺสนฺตี’ติ. เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. อรกสุตฺตํ
๗๔. ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อรโก นาม สตฺถา อโหสิ ติตฺถกโร กาเมสุ ¶ วีตราโค. อรกสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, สตฺถุโน อเนกานิ สาวกสตานิ อเหสุํ. อรโก สตฺถา สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสติ – อปฺปกํ, พฺราหฺมณ, ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ [ลหุสํ (ฏีกา)] พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ มนฺตายํ [มนฺตาย (สพฺพตฺถ) ฏีกา ปสฺสิตพฺพา] โพทฺธพฺพํ ¶ , กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , พฺราหฺมณ, ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุ สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺิติกํ โหติ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, อุสฺสาวพินฺทูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ มนฺตายํ โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทกพุพฺพุฬํ [อุทกปุปฺผุฬํ (ก.)] ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺิติกํ โหติ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, อุทกพุพฺพุฬูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ มนฺตายํ โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, อุทเก ทณฺฑราชิ ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺิติกา โหติ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, อุทเก ทณฺฑราชูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ…เป… นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, นที ปพฺพเตยฺยา ทูรงฺคมา สีฆโสตา หารหารินี, นตฺถิ โส ขโณ วา ลโย วา มุหุตฺโต วา ยํ สา [ยาย (ก.)] อาวตฺตติ [ถรติ (สี.), ธรติ (สฺยา.), อวติฏฺเยฺย (?)], อถ โข สา คจฺฉเตว วตฺตเตว สนฺทเตว; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, นทีปพฺพเตยฺยูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ…เป… นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, พลวา ปุริโส ¶ ชิวฺหคฺเค เขฬปิณฺฑํ สํยูหิตฺวา อกสิเรเนว วเมยฺย [ปตาเปยฺย (ก.)]; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, เขฬปิณฺฑูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ…เป… นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ทิวสํสนฺตตฺเต อโยกฏาเห ¶ มํสเปสิ [มํสเปสี (สี. สฺยา.)] ปกฺขิตฺตา ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺิติกา โหติ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, มํสเปสูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ…เป… นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, คาวี วชฺฌา อาฆาตนํ นียมานา ยํ ยเทว ปาทํ อุทฺธรติ, สนฺติเกว ¶ โหติ วธสฺส สนฺติเกว มรณสฺส; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, โควชฺฌูปมํ [คาวีวชฺฌูปมํ (สี. สฺยา.)] ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ ¶ มนฺตายํ โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณ’’นฺติ.
‘‘เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน มนุสฺสานํ สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ, ปฺจวสฺสสติกา กุมาริกา อลํปเตยฺยา อโหสิ. เตน โข ปน, ภิกฺขเว, สมเยน มนุสฺสานํ ฉเฬว อาพาธา อเหสุํ – สีตํ, อุณฺหํ, ชิฆจฺฉา, ปิปาสา, อุจฺจาโร, ปสฺสาโว. โส หิ นาม, ภิกฺขเว, อรโก สตฺถา เอวํ ทีฆายุเกสุ มนุสฺเสสุ เอวํ จิรฏฺิติเกสุ เอวํ อปฺปาพาเธสุ สาวกานํ เอวํ ธมฺมํ เทเสสฺสติ – ‘อปฺปกํ, พฺราหฺมณ, ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ มนฺตายํ โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณ’’’นฺติ.
‘‘เอตรหิ ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘อปฺปกํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ มนฺตายํ โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณ’นฺติ. เอตรหิ, ภิกฺขเว ¶ , โย จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย. วสฺสสตํ โข ปน, ภิกฺขเว, ชีวนฺโต ตีณิเยว อุตุสตานิ ชีวติ – อุตุสตํ เหมนฺตานํ, อุตุสตํ คิมฺหานํ, อุตุสตํ วสฺสานํ. ตีณิ โข ปน, ภิกฺขเว, อุตุสตานิ ชีวนฺโต ทฺวาทส [ทฺวาทสํ (สี. ก.)] เยว มาสสตานิ ชีวติ – จตฺตาริ มาสสตานิ เหมนฺตานํ ¶ , จตฺตาริ มาสสตานิ คิมฺหานํ, จตฺตาริ มาสสตานิ วสฺสานํ. ทฺวาทส โข ปน, ภิกฺขเว, มาสสตานิ ชีวนฺโต จตุวีสติเยว อทฺธมาสสตานิ ชีวติ – อฏฺทฺธมาสสตานิ เหมนฺตานํ, อฏฺทฺธมาสสตานิ คิมฺหานํ, อฏฺทฺธมาสสตานิ วสฺสานํ. จตุวีสติ โข ปน, ภิกฺขเว, อทฺธมาสสตานิ ชีวนฺโต ฉตฺตึสํเยว รตฺติสหสฺสานิ ชีวติ – ทฺวาทส รตฺติสหสฺสานิ เหมนฺตานํ, ทฺวาทส รตฺติสหสฺสานิ คิมฺหานํ, ทฺวาทส รตฺติสหสฺสานิ วสฺสานํ. ฉตฺตึสํ โข ปน, ภิกฺขเว, รตฺติสหสฺสานิ ชีวนฺโต ทฺเวสตฺตติเยว [ทฺเวสตฺตติฺเว (สฺยา.), ทฺเวสตฺตติฺเจว (ก.)] ภตฺตสหสฺสานิ ภฺุชติ – จตุวีสติ ภตฺตสหสฺสานิ เหมนฺตานํ, จตุวีสติ ภตฺตสหสฺสานิ คิมฺหานํ, จตุวีสติ ภตฺตสหสฺสานิ วสฺสานํ สทฺธึ มาตุถฺาย สทฺธึ ภตฺตนฺตราเยน.
‘‘ตตฺริเม ภตฺตนฺตรายา กปิมิทฺโธปิ ภตฺตํ น ภฺุชติ, ทุกฺขิโตปิ ภตฺตํ น ภฺุชติ, พฺยาธิโตปิ ¶ ภตฺตํ น ภฺุชติ, อุโปสถิโกปิ ภตฺตํ น ภฺุชติ ¶ , อลาภเกนปิ ภตฺตํ น ภฺุชติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, มยา วสฺสสตายุกสฺส มนุสฺสสฺส อายุปิ สงฺขาโต [สงฺขาตํ (?)], อายุปฺปมาณมฺปิ สงฺขาตํ, อุตูปิ สงฺขาตา, สํวจฺฉราปิ สงฺขาตา, มาสาปิ สงฺขาตา, อทฺธมาสาปิ สงฺขาตา, รตฺติปิ สงฺขาตา, ทิวาปิ สงฺขาตา, ภตฺตาปิ สงฺขาตา, ภตฺตนฺตรายาปิ ¶ สงฺขาตา. ยํ, ภิกฺขเว, สตฺถารา กรณียํ สาวกานํ หิเตสินา อนุกมฺปเกน อนุกมฺปํ อุปาทาย; กตํ โว ตํ มยา เอตานิ, ภิกฺขเว, รุกฺขมูลานิ เอตานิ สฺุาคารานิ. ฌายถ, ภิกฺขเว, มา ปมาทตฺถ; มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’ติ. ทสมํ.
มหาวคฺโค ¶ สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
หิรีสูริยํ อุปมา, ธมฺมฺู ปาริฉตฺตกํ;
สกฺกจฺจํ ภาวนา อคฺคิ, สุเนตฺตอรเกน จาติ.