📜
๒. สารณียวคฺโค
๑. ปมสารณียสุตฺตวณฺณนา
๑๑. ทุติยสฺส ¶ ปเม สริตพฺพยุตฺตกาติ อนุสฺสรณารหา. มิชฺชติ สินิยฺหติ เอตายาติ เมตฺตา, มิตฺตภาโว. เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, กายกมฺมํ. ตํ ปน ยสฺมา เมตฺตาสหคตจิตฺตสมุฏฺานํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมตฺเตน จิตฺเตน กาตพฺพํ กายกมฺม’’นฺติ. เอส นโย เสสทฺวเยปิ. อิมานีติ เมตฺตกายกมฺมาทีนิ. ภิกฺขูนํ วเสน อาคตานิ เตสํ เสฏฺปริสภาวโต. ยถา ปน ภิกฺขุนีสุปิ ลพฺภนฺติ, เอวํ คิหีสุปิ ลพฺภนฺติ จตุปริสสาธารณตฺตาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขูนฺหี’’ติอาทิมาห. ภิกฺขุโน ¶ สพฺพมฺปิ อนวชฺชกายกมฺมํ อาภิสมาจาริกกมฺมนฺโตคธเมวาติ อาห ‘‘เมตฺเตน จิตฺเตน…เป… กายกมฺมํ นามา’’ติ. ภตฺติวเสน ปวตฺติยมานา เจติยโพธีนํ วนฺทนา เมตฺตาสิทฺธาติ กตฺวา ตทตฺถาย คมนํ ‘‘เมตฺตํ กายกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน เจติยโพธิภิกฺขูสุ วุตฺตาวเสสาปจายนาทิวเสน ปวตฺตเมตฺตาวเสน ปวตฺตํ กายิกํ กิริยํ สงฺคณฺหาติ.
เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ กถิยมานนฺติ อธิปฺปาโย. เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ ปริปุจฺฉนอตฺถกถนวเสน ปวตฺติยมานเมว เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม หิตชฺฌาสเยน ปวตฺติตพฺพโต. ตีณิ สุจริตานีติ กายวจีมโนสุจริตานิ. จินฺตนนฺติ เอวํ จินฺตนมตฺตมฺปิ มโนกมฺมํ, ปเคว ปฏิปนฺนา ภาวนาติ ทสฺเสติ.
อาวีติ ปกาสํ. ปกาสภาโว เจตฺถ ยํ อุทฺทิสฺส ตํ กายกมฺมํ กรียติ, ตสฺส สมฺมุขภาวโตติ อาห ‘‘สมฺมุขา’’ติ. รโหติ อปฺปกาสํ. อปฺปกาสตา จ ยํ อุทฺทิสฺส ตํ กายกมฺมํ กรียติ, ตสฺส อปจฺจกฺขภาวโตติ อาห ‘‘ปรมฺมุขา’’ติ. สหายภาวคมนํ เตสํ ปุรโต. เตสุ กโรนฺเตสุเยว หิ สหายภาวคมนํ สมฺมุขา กายกมฺมํ นาม โหติ. อุภเยหีติ นวเกหิ เถเรหิ จ. ปคฺคยฺหาติ ปคฺคณฺหิตฺวา อุทฺธํ กตฺวา เกวลํ ‘‘เทโว’’ติ อวตฺวา คุเณหิ ถิรภาวโชตนํ ‘‘เทวตฺเถโร’’ติ วจนํ ปคฺคยฺห วจนํ. มมตฺตโพธนํ วจนํ มมายนวจนํ. เอกนฺตปรมฺมุขสฺส มโนกมฺมสฺส สมฺมุขตา นาม วิฺตฺติสมุฏฺาปนวเสน โหติ, ตฺจ โข โลเก กายกมฺมนฺติ ปากฏํ ปฺาตํ. หตฺถวิการาทีนิ อนามสิตฺวา เอว ทสฺเสนฺโต ‘‘นยนานิ อุมฺมีเลตฺวา’’ติอาทิมาห. กามํ เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานํ นยนานํ อุมฺมีลนา ปสนฺเนน มุเขน โอโลกนฺจ ¶ เมตฺตํ กายกมฺมเมว, ยสฺส ปน จิตฺตสฺส วเสน นยนานํ เมตฺตาสิเนหสินิทฺธตา มุขสฺส จ ปสนฺนตา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เมตฺตํ มโนกมฺมํ นามา’’ติ.
ลาภ-สทฺโท กมฺมสาธโน ‘‘ลาภา วต, โภ, ลทฺโธ’’ติอาทีสุ วิย. โส เจตฺถ ‘‘ธมฺมลทฺธา’’ติ วจนโต อตีตกาลิโกติ อาห ‘‘จีวราทโย ลทฺธปจฺจยา’’ติ. ธมฺมโต อาคตาติ ธมฺมิกา, ปริสุทฺธคมนา ปจฺจยา. เตนาห ‘‘ธมฺมลทฺธา’’ติ. อิมเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุหนาที’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. น สมฺมา คยฺหมานา หิ ธมฺมลทฺธา นาม น โหนฺตีติ ตปฺปฏิเสธนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘ธมฺมลทฺธา’’ติ วุตฺตํ. เทยฺยํ ทกฺขิเณยฺยฺจ อปฺปฏิวิภตฺตํ กตฺวา ภฺุชตีติ อปฺปฏิวิภตฺตโภคี นาม โหติ. เตนาห ‘‘ทฺเว ปฏิวิภตฺตานิ นามา’’ติอาทิ. จิตฺเตน วิภชนนฺติ เอเตน จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ วิภชนํ ปฏิวิภตฺตํ นาม, ปเคว ปโยคโตติ ทสฺเสติ. จิตฺเตน วิภชนปุพฺพกํ วา กาเยน วิภชนนฺติ มูลเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ จิตฺเตน วิภชน’’นฺติ วุตฺตํ. เตน จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ปฏิวิภาโค กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. อปฺปฏิวิภตฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, อปฺปฏิวิภตฺตํ ลาภํ ภฺุชตีติ กมฺมนิทฺเทโส วา. ตํ เนว คิหีนํ เทติ อตฺตโน อาชีวโสธนตฺถํ. น อตฺตนา ปริภฺุชติ ‘‘มยฺหํ อสาธารณโภคิตา มา โหตู’’ติ. ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ…เป… ปสฺสตีติ อิมินา อาคมนโต ปฏฺาย สาธารณพุทฺธึ อุปฏฺาเปติ. เอวํ หิสฺส สาธารณโภคิตา สุกรา, สารณียธมฺโม จสฺส ปูโร โหติ.
อถ วา ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ…เป… ปสฺสตีติ อิมินา ตสฺส ลาภสฺส ตีสุ กาเลสุ สาธารณโต ปนํ ทสฺสิตํ. ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ สงฺเฆน สาธารณํ โหตูติ อิมินา ปฏิคฺคหณกาโล ทสฺสิโต. คเหตฺวา…เป… ปสฺสตีติ อิมินา ปฏิคฺคหิตกาโล. ตทุภยํ ปน ตาทิเสน ปุพฺพภาเคน วินา น โหตีติ อตฺถสิทฺโธ ปุริมกาโล. ตยิทํ ปฏิคฺคหณโต ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘‘สงฺเฆน สาธารณํ โหตูติ ปฏิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ, ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส โหติ ‘‘สงฺเฆน สาธารณํ โหตูติ ปฏิคฺคณฺหามี’’ติ, ปฏิคฺคเหตฺวา โหติ ‘‘สงฺเฆน สาธารณํ โหตูติ หิ ปฏิคฺคหิตํ มยา’’ติ. เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ กตฺวา ลทฺธํ ลาภํ โอสารณลกฺขณํ อวิโกเปตฺวา ปริภฺุชนฺโต สาธารณโภคี อปฺปฏิวิภตฺตโภคี จ โหติ.
อิมํ ปน สารณียธมฺมนฺติ อิมํ จตุตฺถํ สริตพฺพยุตฺตธมํ. น หิ…เป… คณฺหนฺติ, ตสฺมา สาธารณโภคิตา ทุสฺสีลสฺส นตฺถีติ อารมฺโภปิ ตาว น สมฺภวติ, กุโต ปูรณนฺติ อธิปฺปาโย. ปริสุทฺธสีโลติ อิมินา ลาภสฺส ธมฺมิกภาวํ ทสฺเสติ. วตฺตํ อขณฺเฑนฺโตติ อิมินา อปฺปฏิวิภตฺตโภคิตํ สาธารณโภคิตฺจ ทสฺเสติ. สติ ปน ตทุภเย สารณียธมฺโม ปูริโต เอว ¶ โหตีติ อาห ‘‘ปูเรตี’’ติ. โอทิสฺสกํ กตฺวาติ เอเตน อโนทิสฺสกํ กตฺวา ปิตุโน, อาจริยุปชฺฌายาทีนํ วา ¶ เถราสนโต ปฏฺาย เทนฺตสฺส สารณียธมฺโมเยว โหตีติ ทสฺเสติ. ทาตพฺพนฺติ อวสฺสํ ทาตพฺพํ. สารณียธมฺโม ปนสฺส น โหติ ปฏิชคฺคฏฺาเน โอทิสฺสกํ กตฺวา ทินฺนตฺตา. เตนาห ‘‘ปลิโพธชคฺคนํ นาม โหตี’’ติ. มุตฺตปลิโพธสฺส วฏฺฏติ อมุตฺตปลิโพธสฺส ปูเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ยทิ เอวํ สพฺเพน สพฺพํ สารณียธมฺมํ ปูเรนฺตสฺส โอทิสฺสกทานํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? โน น วฏฺฏติ ยุตฺตฏฺาเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน ปนา’’ติอาทิมาห. อิมินา โอทิสฺสกทานํ ปนสฺส น สพฺพตฺถ วาริตนฺติ ทสฺเสติ. คิลานาทีนฺหิ โอทิสฺสกํ กตฺวา ทานํ อปฺปฏิวิภาคปกฺขิกํ ‘‘อสุกสฺส น ทสฺสามี’’ติ ปฏิกฺเขปสฺส อภาวโต. พฺยติเรกปฺปธาโน หิ ปฏิภาโค. เตนาห ‘‘อวเสส’’นฺติอาทิ. อทาตุมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ทาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ตฺจ โข กรุณายนวเสน, น วตฺตปริปูรณวเสน, ตสฺมา ทุสฺสีลสฺสปิ อตฺถิกสฺส สติ สมฺภเว ทาตพฺพํ. ทานฺหิ นาม น กสฺสจิ นิวาริตํ.
สุสิกฺขิตายาติ สารณียปูรณวิธิมฺหิ สุสิกฺขิตาย, สุกุสลายาติ อตฺโถ. อิทานิ ตสฺส โกสลฺลํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุสิกฺขิตาย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ ปูเรหิ, น ตโต โอรนฺติ อิมินา ตสฺส ทุปฺปูรตํ ทสฺเสติ. ตถา หิ โส มหปฺผโล มหานิสํโส ทิฏฺธมฺมิเกหิปิ ตาวครุตเรหิ ผลานิสํเสหิ อนุคโตติ ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล วิเสสลาภี อริยปุคฺคโล วิย โลเก อจฺฉริยพฺภุตธมฺมสมนฺนาคโต โหติ. ตถา หิ โส ทุปฺปชหทานมยสฺส สีลมยสฺส ปฺุสฺส ปฏิปกฺขธมฺมํ สุทูเร วิกฺขมฺภิตํ กตฺวา วิสุทฺเธน เจตสา โลเก ปากโฏ ปฺาโต หุตฺวา วิหรติ. ตสฺสิมมตฺถํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิทานิสฺส สมฺปรายิเก ทิฏฺธมฺมิเก จ อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ปูริตสารณียธมฺมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เนว อิสฺสา น มจฺฉริยํ โหติ จิรกาลภาวนาย วิธุตภาวโต. มนุสฺสานํ ปิโย โหติ ปริจฺจาคสีลตาย วิสฺสุตตฺตา. เตนาห ‘‘ททํ ปิโย โหติ ภชนฺติ นํ พหู’’ติอาทิ (อ. นิ. ๕.๓๔). สุลภปจฺจโย โหติ ทานวเสน อุฬารชฺฌาสยานํ ปจฺจยลาภสฺส อิธานิสํสสภาวโต ทานสฺส. ปตฺตคตมสฺส ทิยฺยมานํ ¶ น ขียติ ปตฺตคตสฺเสว ทฺวาทสวสฺสิกสฺส มหาวตฺตสฺส อวิจฺเฉเทน ปูริตตฺตา. อคฺคภณฺฑํ ลภติ เทวสิกํ ทกฺขิเณยฺยานํ อคฺคโต ปฏฺาย ทานสฺส ทินฺนตฺตา. ภเย วา…เป… อาปชฺชนฺติ เทยฺยปฺปฏิคฺคาหกวิกปฺปํ อกตฺวา อตฺตนิ นิรเปกฺขจิตฺเตน จิรกาลํ ทานสฺส ปูริตตาย ปสาริตจิตฺตตฺตา.
ตตฺราติ ¶ เตสุ อานิสํเสสุ วิภาเวตพฺเพสุ. อิมานิ ผลานิ วตฺถูนิ การณานิ. มหาคิริคาโม นาม นาคทีปปสฺเส เอโก คาโมว. อลภนฺตาปีติ อปฺปปฺุตาย อลาภิโน สมานาปิ. ภิกฺขาจารมคฺคสภาคนฺติ สภาคํ ตพฺภาคิยํ ภิกฺขาจารมคฺคํ ชานนฺติ. อนุตฺตริมนุสฺสธมฺมตฺตา เถรานํ สํสยวิโนทนตฺถฺจ ‘‘สารณียธมฺโม เม, ภนฺเต, ปูริโต’’ติ อาห. ตถา หิ ทุติยวตฺถุสฺมิมฺปิ เถเรน อตฺตา ปกาสิโต. ทหรกาเล เอวํ กิร สารณียธมฺมปูรโก อโหสิ. มนุสฺสานํ ปิยตาย สุลภปจฺจยตายปิ อิทํ วตฺถุเมว. ปตฺตคตาขียนสฺส ปน วิเสสํ วิภาวนโต ‘‘อิทํ ตาว…เป… เอตฺถ วตฺถู’’ติ วุตฺตํ.
คิริภณฺฑมหาปูชายาติ เจติยคิริมฺหิ สกลลงฺกาทีเป โยชนปฺปมาเณ สมุทฺเท จ นาวาสงฺฆาฏาทิเก เปตฺวา ทีปปุปฺผคนฺธาทีหิ กริยมานาย มหาปูชาย. ตสฺสา จ ปฏิปตฺติยา อวฺฌภาววิภาวนตฺถํ ‘‘เอเต มยฺหํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อาห. ปริยาเยนปิ เลเสนปิ. อนุจฺฉวิกนฺติ ‘‘สารณียธมฺมปูรโก’’ติ ยถาภูตปเวทนํ ตุมฺหากํ อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถ.
อนาโรเจตฺวาว ปลายึสุ โจรภเยน. ‘‘อตฺตโน ทุชฺชีวิกายา’’ติปิ วทนฺติ. อหํ สารณียธมฺมปูริกา, มม ปตฺตปริยาปนฺเนนปิ สพฺพาปิมา ภิกฺขุนิโย ยาเปสฺสนฺตีติ อาห ‘‘มา ตุมฺเห เตสํ คตภาวํ จินฺตยิตฺถา’’ติ. วฏฺฏิสฺสตีติ กปฺปิสฺสติ. เถรี สารณียธมฺมปูริกา อโหสิ, เถรสฺส ปน สีลเตเชเนว เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิ.
นตฺถิ เอเตสํ ขณฺฑนฺติ อขณฺฑานิ. ตํ ปน เนสํ ขณฺฑํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปสมฺปนฺนสีลานํ อุทฺเทสกฺกเมน อาทิอนฺตา เวทิตพฺพา. เตนาห ‘‘สตฺตสู’’ติอาทิ. น หิ อฺโ โกจิ อาปตฺติกฺขนฺธานํ ¶ อนุกฺกโม อตฺถิ, อนุปสมฺปนฺนสีลานํ สมาทานกฺกเมนปิ อาทิอนฺตา ลพฺภนฺติ. ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิยาติ ตตฺรนฺเต ทสนฺเต วา ฉินฺนวตฺถํ วิย. วิสทิสุทาหรณฺเจตํ ‘‘อขณฺฑานี’’ติ อิมสฺส อธิกตตฺตา. เอวํ เสสานมฺปิ อุทาหรณานิ. ขณฺฑิกตา ภินฺนตา ขณฺฑํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ ขณฺฑํ, สีลํ. ฉิทฺทนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เวมชฺเฌ ภินฺนํ วินิวิชฺฌนวเสน. วิสภาควณฺเณน คาวี วิยาติ สมฺพนฺโธ. วิสภาควณฺเณน อุปฑฺฒํ ตติยภาคคตํ สมฺภินฺนวณฺณํ สพลํ, วิสภาควณฺเณเหว พินฺทูหิ อนฺตรนฺตราหิ วิมิสฺสํ กมฺมาสํ. อยํ อิเมสํ วิเสโส. สพลรหิตานิ อสพลานิ, ตถา อกมฺมาสานิ. สีลสฺส ตณฺหาทาสพฺยโต โมจนํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภาวาปาทนํ, ตสฺมา ตณฺหาทาสพฺยโต โมจนวจเนน เตสํ สีลานํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตมาห. ภุชิสฺสภาวกรณโตติ อิมินา ภุชิสฺสกรานิ ภุชิสฺสานีติ อุตฺตรปทโลเปนายํ ¶ นิทฺเทโสติ ทสฺเสติ. ยสฺมา วา ตํสมงฺคิปุคฺคโล เสรี สยํวสี ภุชิสฺโส นาม โหติ, ตสฺมาปิ ภุชิสฺสานิ. อวิฺูนํ อปฺปมาณตาย ‘‘วิฺุปฺปสตฺถานี’’ติ วุตฺตํ. สุปริสุทฺธภาเวน วา สมฺปนฺนตฺตา วิฺูหิ ปสตฺถานีติ วิฺุปฺปสตฺถานิ.
ตณฺหาทิฏฺีหิ อปรามฏฺตฺตาติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ ตณฺหาปรามาเสน, ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว หุตฺวา ตตฺถ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต ภวิสฺสามี’’ติ ทิฏฺิปรามาเสน จ อปรามฏฺตฺตา. ปรามฏฺุนฺติ ‘‘อยํ เต สีเลสุ โทโส’’ติ จตูสุ วิปตฺตีสุ ยาย กายจิ วิปตฺติยา ทสฺสเนน ปรามฏฺุํ, อนุทฺธํเสตุํ โจเทตุนฺติ อตฺโถ. สีลํ นาม อวิปฺปฏิสาราทิปารมฺปริเยน ยาวเทว สมาธิสมฺปาทนตฺถนฺติ อาห ‘‘สมาธิสํวตฺตนิกานี’’ติ. สมาธิสํวตฺตนปฺปโยชนานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ.
สมานภาโว สามฺํ, ปริปุณฺณจตุปาริสุทฺธิภาเวน มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสฺส วิย เภทาภาวโต สีเลน สามฺํ สีลสามฺํ, ตํ คโต อุปคโตติ สีลสามฺคโต. เตนาห ‘‘สมานภาวูปคตสีโล’’ติ, สีลสมฺปตฺติยา สมานภาวํ อุปคตสีโล สภาควุตฺติโกติ อตฺโถ. กามํ ปุถุชฺชนานมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีเล นานตฺตํ น สิยา, ตํ ปน น เอกนฺติกํ, อิทํ เอกนฺติกํ นิยตภาวโตติ อาห ‘‘นตฺถิ ¶ มคฺคสีเล นานตฺต’’นฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ มคฺคสีลํ สนฺธาย ตํ ‘‘ยานิ ตานิ สีลานี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ยายนฺติ ยา อยํ มยฺหฺเจว ตุมฺหากฺจ ปจฺจกฺขภูตา. ทิฏฺีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิ. นิทฺโทสาติ นิทฺธุตโทสา, สมุจฺฉินฺนราคาทิปาปธมฺมาติ อตฺโถ. นิยฺยาตีติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรติ นิคฺคจฺฉติ. สยํ นิยฺยนฺตีเยว หิ ตํสมงฺคิปุคฺคลํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาเปตีติ วุจฺจติ. ยา สตฺถุ อนุสิฏฺิ, ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ตสฺส, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ. สมานทิฏฺิภาวนฺติ สทิสทิฏฺิภาวํ สจฺจสมฺปฏิเวเธน อภินฺนทิฏฺิภาวํ.
ปมสารณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยสารณียสุตฺตวณฺณนา
๑๒. ทุติเย สพฺรหฺมจารีนนฺติ สหธมฺมิกานํ. ปิยํ ปิยายิตพฺพกํ กโรนฺตีติ ปิยกรณา. ครุํ ครุฏฺานิยํ กโรนฺตีติ ครุกรณา. สงฺคณฺหนตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุวิเสสภาวโต สพฺรหฺมจารีนํ ¶ สงฺคหณาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อวิวทนตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุภาวโต เอว น วิวทนตฺถาย. สติ จ อวิวทนเหตุภูตสงฺคหกตฺเต เตสํ วเสน สพฺรหฺมจารีนํ สมคฺคภาโว เภทาภาโว สิทฺโธเยวาติ อาห ‘‘สามคฺคิยา’’ติอาทิ.
ทุติยสารณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา
๑๓. ตติเย วฑฺฒิตาติ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริพฺรูหิตา. ปุนปฺปุนํ กตาติ ภาวนาย พหุลีกรเณน อปราปรํ ปวตฺติตา. ยุตฺตยานสทิสา กตาติ ยถา ยุตฺตมาชฺยานํ เฉเกน สารถินา อธิฏฺิตํ ยถารุจิ ปวตฺตติ, เอวํ ยถารุจิ ปวตฺติรหํ คหิตา. วตฺถุกตาติ วา อธิฏฺานฏฺเน วตฺถุ วิย กตา, สพฺพโส อุปกฺกิเลสวิโสธเนน อิทฺธิวิเสสตาย ปวตฺติฏฺานภาวโต สุวิโสธิตปริสฺสยวตฺถุ วิย กตาติ วุตฺตํ โหติ. อธิฏฺิตาติ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต ¶ สุภาวิตภาเวน ตํตํอธิฏฺานโยคฺยตาย ปิตา. สมนฺตโต จิตาติ สพฺพภาเคน ภาวนูปจยํ คมิตา. เตนาห ‘‘อุปจิตา’ติ. สุฏฺุ สมารทฺธาติ อิทฺธิภาวนาสิขาปฺปตฺติยา สมฺมเทว สมฺภาวิตา. อภูตพฺยากรณํ พฺยากโรตีติ ‘‘เมตฺตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา’’ติอาทินา อตฺตนิ อวิชฺชมานคุณาภิพฺยาหารํ พฺยาหรติ. เจโตวิมุตฺติสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘นิสฺสฏา’’ติ วุตฺตํ. ปุน พฺยาปาโท นตฺถีติ อิทานิ มม พฺยาปาโท นาม สพฺพโส นตฺถีติ ตฺวา.
พลววิปสฺสนาติ ภยตุปฏฺาเน าณํ, อาทีนวานุปสฺสเน าณํ มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ, ภงฺคาณนฺติ จตุนฺนํ าณานํ อธิวจนํ. เยสํ นิมิตฺตานํ อภาเวน อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อนิมิตฺตตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราคสฺส นิมิตฺตํ, ราโค เอว วา นิมิตฺตํ ราคนิมิตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน โทสนิมิตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. รูปเวทนาทิสงฺขารนิมิตฺตํ รูปนิมิตฺตาทิ. เตสํเยว นิจฺจาทิวเสน อุปฏฺานํ นิจฺจนิมิตฺตาทิ. ตยิทํ นิมิตฺตํ ยสฺมา สพฺเพน สพฺพํ อรหตฺตผเล นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สา หิ…เป… อนิมิตฺตา’’ติ. นิมิตฺตํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉติ อารพฺภ ปวตฺตติ สีเลนาติ นิมิตฺตานุสารี. เตนาห ‘‘วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรณสภาว’’นฺติ.
อสฺมิมาโนติ ‘‘อสฺมี’’ติ ปวตฺโต อตฺตวิสโย มาโน. อยํ นาม อหมสฺมีติ รูปลกฺขโณ ¶ เวทนาทีสุ วา อฺตรลกฺขโณ อยํ นาม อตฺตา อหํ อสฺมีติ. อสฺมิมาโน สมุคฺฆาตียติ เอเตนาติ อสฺมิมานสมุคฺฆาโต, อรหตฺตมคฺโค. ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ ตสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ กิตฺเตนฺโต สมุคฺฆาตตฺตเมว วิภาเวติ.
นิสฺสารณียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔-๕. ภทฺทกสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๔-๑๕. จตุตฺเถ อารมิตพฺพฏฺเน วา กมฺมํ อาราโม เอตสฺสาติ กมฺมาราโม. กมฺเม รโต น คนฺถธุเร วิปสฺสนาธุเร วาติ กมฺมรโต. ปุนปฺปุนํ ยุตฺโตติ ตปฺปรภาเวน อนุ อนุ ยุตฺโต ปสุโต. อาลาปสลฺลาโปติ อิตฺถิวณฺณปุริสวณฺณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ ลปนํ. ปฺจเม นตฺถิ วตฺตพฺพํ.
ภทฺทกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา
๑๖. ฉฏฺเ ¶ วิสภาคเวทนุปฺปตฺติยา กกเจเนว จตุอิริยาปถํ ฉินฺทนฺโต อาพาธยตีติ อาพาโธ, โส ยสฺส อตฺถีติ อาพาธิโก. ตํสมุฏฺานทุกฺเขน ทุกฺขิโต. อธิมตฺตคิลาโนติ ธาตุสงฺขเยน ปริกฺขีณสรีโร.
สปฺปฏิภยกนฺตารสทิสา โสฬสวตฺถุกา อฏฺวตฺถุกา จ วิจิกิจฺฉา ติณฺณา อิมายาติ ติณฺณวิจิกิจฺฉา. วิคตา สมุจฺฉินฺนา ปวตฺติอาทีสุ ‘‘เอวํ นุ โข น นุ โข’’ติ เอวํ ปวตฺติกา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกถา. สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา ราควิกฺเขเปสุ สีลาทิคุเณสุ จ ติฏฺกตฺตา เวสารชฺชํ, วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺตาติ เวสารชฺชปฺปตฺตา. อตฺตนา เอว ปจฺจกฺขโต ทิฏฺตฺตา น ปรํ ปจฺเจติ, นสฺส ปโร ปจฺเจตพฺโพ อตฺถีติ อปรปฺปจฺจยา.
คิลานา วุฏฺิโตติ คิลานภาวโต วุฏฺาย ิโต. ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส. คิลาโน หุตฺวา วุฏฺิโตติ อิทํ ปน อตฺถมตฺตนิทสฺสนํ.
นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. โสปฺปสุตฺตวณฺณนา
๑๗. สตฺตเม ¶ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ เอตฺถ ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกอุปาสกาทิสตฺเตหิ เจว รูปารมฺมณาทิสงฺขาเรหิ จ ปฏินิวตฺติตฺวา อปสกฺกิตฺวา นิลียนํ วิเวจนํ. กายจิตฺเตหิ ตโต วิวิตฺโต เอกีภาโว ปวิเวโกติ อาห ‘‘เอกีภาวายา’’ติอาทิ. เอกีภาวโตติ จ อิมินา กายวิเวกโต วุฏฺานมาห. ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติโตติอาทินา จิตฺตวิเวกโต. วุฏฺิโตติ ตโต ทุวิธวิเวกโต ภวงฺคุปฺปตฺติยา สพฺรหฺมจารีหิ สมาคเมน อุเปโต.
โสปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. มจฺฉพนฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๘. อฏฺเม ¶ มจฺฉฆาตกนฺติ มจฺฉพนฺธํ เกวฏฺฏํ. โอรพฺภิกาทีสุ อุรพฺภา วุจฺจนฺติ เอฬกา, อุรพฺเภ หนฺตีติ โอรพฺภิโก. สูกริกาทีสุปิ เอเสว นโย.
มจฺฉพนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปมมรณสฺสติสุตฺตวณฺณนา
๑๙. นวเม เอวํนามเก คาเมติ นาติกานามกํ คามํ นิสฺสาย. ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา, เตสุ เอกสฺมึ คาเม. าตีนฺหิ นิวาสฏฺานภูโต คาโม าติโก, าติโกเยว นาติโก -การสฺส น-การาเทโส ‘‘อนิมิตฺตา น นายเร’’ติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๔; สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐; ชา. อฏฺ. ๒.๒.๓๔) วิย. โส กิร คาโม เยสํ ตทา เตสํ ปุพฺพปุริเสน อตฺตโน าตีนํ สาธารณภาเวน นิวสิโต, เตน าติโกติ ปฺายิตฺถ. อถ ปจฺฉา ทฺวีหิ ทายาเทหิ ทฺวิธา วิภชิตฺวา ปริภุตฺโต. คิฺชกา วุจฺจติ อิฏฺกา, คิฺชกาหิเยว กโต อาวสโถติ คิฺชกาวสโถ. โส หิ อาวาโส ยถา สุธาปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺกาหิ เอว จินิตฺวา ฉาเทตฺวา กโต. ตสฺมึ กิร ปเทเส มตฺติกา สกฺขรมรุมฺปวาลุกาทีหิ อสมฺมิสฺสา กถินา สณฺหสุขุมา, ตาย กตานิ กุลาลภาชนานิปิ สิลามยานิ วิย ทฬฺหานิ. ตสฺมา เต อุปาสกา ตาย มตฺติกาย ทีฆปุถู ¶ อิฏฺกา กาเรตฺวา เปตฺวา เปตฺวา ทฺวารวาตปานกวาฏตุลาโย สพฺพํ ทพฺพสมฺภาเรน วินา ตาหิ อิฏฺกาหิเยว ปาสาทํ กาเรสุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิฏฺกามเย ปาสาเท’’ติ.
รตฺตินฺทิวนฺติ เอกรตฺติทิวํ. ภควโต สาสนนฺติ อริยมคฺคปฺปฏิเวธาวหํ สตฺถุ โอวาทํ. พหุ วต เม กตํ อสฺสาติ พหุ วต มยา อตฺตหิตํ ปพฺพชิตกิจฺจํ กตํ ภเวยฺย.
ตทนฺตรนฺติ ตตฺตกํ เวลํ. เอกปิณฺฑปาตนฺติ เอกํ ทิวสํ ยาปนปฺปโหนกํ ปิณฺฑปาตํ. ยาว อนฺโต ปวิฏฺวาโต พหิ นิกฺขมติ, พหิ นิกฺขนฺตวาโต ¶ วา อนฺโต ปวิสตีติ เอกสฺเสว ปเวสนิกฺขโม วิย วุตฺตํ, ตํ นาสิกาวาตภาวสามฺเนาติ ทฏฺพฺพํ.
ปมมรณสฺสติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทุติยมรณสฺสติสุตฺตวณฺณนา
๒๐. ทสเม นิกฺขนฺเตติ วีติวตฺเต. ปติคตายาติ ปจฺจาคตาย, สมฺปตฺตายาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปฏิปนฺนายา’’ติ. โส มมสฺส อนฺตราโยติ ยถาวุตฺตา น เกวลํ กาลกิริยาว, มม อติทุลฺลภํ ขณํ ลภิตฺวา ตสฺส สตฺถุสาสนมนสิการสฺส เจว ชีวิตสฺส จ สคฺคโมกฺขานฺจ อนฺตราโย อสฺส, ภเวยฺยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ติวิโธ อนฺตราโย’’ติอาทิ. วิปชฺเชยฺยาติ วิปตฺตึ คจฺเฉยฺย. สตฺถเกน วิย องฺคปจฺจงฺคานํ กนฺตนการกา กาเย สนฺธิพนฺธนจฺเฉทกวาตา สตฺถกวาตา. กตฺตุกมฺยตาฉนฺโทติ นิยฺยานาวโห กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺโท. ปโยควีริยนฺติ ภาวนานุโยควีริยํ. น ปฏิวาติ น ปฏินิวตฺตตีติ อปฺปฏิวานี, อนฺตรา โวสานานาปชฺชนวีริยํ. เตนาห ‘‘อนุกฺกณฺนา อปฺปฏิสงฺฆรณา’’ติ.
ทุติยมรณสฺสติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สารณียวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.