📜
๔. สุมนวคฺโค
๑. สุมนสุตฺตวณฺณนา
๓๑. จตุตฺถสฺส ¶ ปเม สตกฺกกูติ สตสิขโร, อเนกกูโฏติ อตฺโถ. อิทํ ตสฺส มหาเมฆภาวทสฺสนํ. โส หิ มหาวสฺสํ วสฺสติ. เตเนวาห – ‘‘อิโต จิโต จ อุฏฺิเตน วลาหกกูฏสเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติ. ทสฺสนสมฺปนฺโนติ เอตฺถ ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค. โส หิ ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติ. ยทิปิ ตํ โคตฺรภุ ปมตรํ ปสฺสติ, ทิสฺวา ปน กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กิเลสปฺปหานสฺส อกรณโต น ตํ ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติ. อาวชฺชนฏฺานิยฺหิ ตํ าณํ. มคฺคสฺส นิพฺพานารมฺมณตาสามฺเน เจตํ วุตฺตํ, น นิพฺพานปฺปฏิวิชฺฌเนน, ตสฺมา ธมฺมจกฺขุํ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตเนน ภาวนํ อปฺปตฺตํ ทสฺสนํ, ธมฺมจกฺขฺุจ ปริฺาทิกิจฺจกรเณน จตุสจฺจธมฺมทสฺสนํ ตทภิสมโยติ นตฺเถตฺถ โคตฺรภุสฺส ทสฺสนภาวาปตฺติ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
สุมนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. จุนฺทีสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ทุติเย ‘‘อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๑๗๙) อริยกนฺตานีติ ปฺจสีลานิ อาคตานิ. อริยกนฺตานิ ¶ หิ ปฺจสีลานิ อริยานํ กนฺตานิ ปิยานิ, ภวนฺตรคตาปิ อริยา ตานิ น วิชหนฺติ. อิธ ปน ‘‘ยาวตา, จุนฺท, สีลานิ อริยกนฺตานิ สีลานิ, เตสํ อคฺคมกฺขายติ…เป… อคฺเค เต ปริปูรการิโน’’ติ วุตฺตตฺตา มคฺคผลานิ สีลานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ‘‘อริยกนฺตานิ สีลานีติ มคฺคผลสมฺปยุตฺตานิ สีลานี’’ติ.
จุนฺทีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุคฺคหสุตฺตวณฺณนา
๓๓. ตติเย ¶ สพฺพปมํ อุฏฺานสีลาติ รตฺติยา วิภายนเวลาย สามิเก ปริชเน เสยฺยาย อวุฏฺิเต สพฺพปมํ อุฏฺานสีลา. สามิกํ ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปมเมว วุฏฺหนฺตีติ วา ปุพฺพุฏฺายินิโย. กึการนฺติ กึกรณียํ, กึกรณภาเวน ปุจฺฉิตฺวา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจนฺติ อตฺโถ. ตํ ปฏิสฺสุณนฺตา วิจรนฺตีติ กึการปฺปฏิสฺสาวินิโย. มนาปํเยว กิริยํ กโรนฺติ สีเลนาติ มนาปจารินิโย. ปิยเมว วทนฺติ สีเลนาติ ปิยวาทินิโย.
ตตฺรุปายายาติ ตตฺร กมฺเม สาเธตพฺพอุปายภูตาย วีมํสาย. เตนาห ‘‘ตสฺมึ อุณฺณากปฺปาสสํวิธาเน’’ติอาทิ. อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺถา. อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ สมตฺถา. เตนาห ‘‘อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุนฺติ อตฺตนา กาตุมฺปิ ปเรหิ การาเปตุมฺปี’’ติอาทิ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
อุคฺคหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔-๕. สีหเสนาปติสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๔-๓๕. จตุตฺเถ สนฺทิฏฺิกนฺติ อสมฺปรายิกตาย สามํ ทฏฺพฺพํ. สยํ อนุภวิตพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขํ ทิฏฺธมฺมิกนฺติ อตฺโถ. น สทฺธามตฺตเกเนว ติฏฺตีติ ‘‘ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ, พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถ’’นฺติ เอวํ สทฺธามตฺตเกเนว น ติฏฺติ. ยํ ทานํ เทตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทติ. ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺุ อภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทติ. เตน อนธิภวนียตฺตา น ทาโส น สหาโยติ. ตตฺถ ตทุภยํ อนฺวยโต ¶ พฺยติเรกโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาทาสพฺยสฺส อุปคตตฺตา. สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวาวิสฺสชฺชนโต. สามี หุตฺวา เทติ ตตฺถ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโต. อถ วา โย ทานสีลตาย ทายโก ปุคฺคโล, โส ทาเน ปวตฺติเภเทน ทานทาโส, ทานสหาโย, ทานปตีติ ติปฺปกาโร โหติ. ตทสฺส ติปฺปการตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทาตพฺพฏฺเน ทานํ, อนฺนปานาทิ.
ตตฺถ ¶ ยํ อตฺตนา ปริภฺุชติ, ตณฺหาธิปนฺนตาย ตสฺส วเสน วตฺตนโต ทาโส วิย โหติ. ยํ ปเรสํ ทียติ, ตตฺถาปิ อนฺนปานสามฺเน อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา’’ติ. สหาโย หุตฺวา เทติ อตฺตนา ปริภฺุชิตพฺพสฺส ปเรสํ ทาตพฺพสฺส จ สมสมํ ปนโต. ปติ หุตฺวา เทติ สยํ เทยฺยธมฺมสฺส วเส อวตฺติตฺวา ตสฺส อตฺตโน วเส วตฺตาปนโต. อปโร นโย – โย อตฺตนา ปณีตํ ปริภฺุชิตฺวา ปเรสํ นิหีนํ เทติ, โส ทานทาโส นาม ตนฺนิมิตฺตนิหีนภาวาปตฺติโต. โย ยาทิสํ อตฺตนา ปริภฺุชติ, ตาทิสเมว ปเรสํ เทติ, โส ทานสหาโย นาม ตนฺนิมิตฺตหีนาธิกภาววิวชฺชเนน สทิสภาวาปตฺติโต. โย อตฺตนา นิหีนํ ปริภฺุชิตฺวา ปเรสํ ปณีตํ เทติ, โส ทานปติ นาม ตนฺนิมิตฺตเสฏฺภาวาปตฺติโต.
นิตฺเตชภูโต เตชหานิปฺปตฺติยา. สห พฺยติ คจฺฉตีติ สหพฺโย, สหปวตฺตนโก, ตสฺส ภาโว สหพฺยตา, สหปวตฺตีติ อาห ‘‘สหภาวํ เอกีภาวํ คตา’’ติ. อสิตสฺสาติ วา อพนฺธสฺส, ตณฺหาพนฺธเนน อพนฺธสฺสาติ อตฺโถ. ปฺจมํ อุตฺตานเมว.
สีหเสนาปติสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖-๗. กาลทานสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๖-๓๗. ฉฏฺเ อารามโตติ ผลารามโต. ปมุปฺปนฺนานีติ สพฺพปมํ สุชาตานิ. ภาสิตฺูติ ภิกฺขู ฆรทฺวาเร ิตา กิฺจาปิ ตุณฺหี โหนฺติ, อตฺถโต ปน ‘‘ภิกฺขํ เทถา’’ติ วทนฺติ นาม อริยาย ยาจนาย. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อุทฺธิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยานํ ยาจนา’’ติ. ตตฺร เย ‘‘มยํ ปจาม, อิเม น ปจนฺติ, ปจมาเน ปตฺวา อลภนฺตา กุหึ ลภิสฺสนฺตี’’ติ ¶ เทยฺยธมฺมํ สํวิภชนฺติ, เต ภาสิตฺู นาม ตฺวา กตฺตพฺพสฺส กรณโต. ยุตฺตปฺปตฺตกาเลติ ทาตุํ ยุตฺตปฺปตฺตกาเล. อปฺปฏิวานจิตฺโตติ อนิวตฺตนจิตฺโต. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.
กาลทานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สทฺธสุตฺตวณฺณนา
๓๘. อฏฺเม ¶ อนุกมฺปนฺตีติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวํ หิตผรเณน อนุคฺคณฺหนฺติ. อปิจ อุปฏฺากานํ เคหํ อฺเ สีลวนฺเต สพฺรหฺมจาริโน คเหตฺวา ปวิสนฺตาปิ อนุคฺคณฺหนฺติ นาม. นีจวุตฺตินฺติ ปณิปาตสีลํ. โกธมานถทฺธตาย รหิตนฺติ โกธมานวเสน อุปฺปนฺโน โย ถทฺธภาโว จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตลกฺขโณ, เตน วิรหิตนฺติ อตฺโถ. โสรจฺเจนาติ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํ. สพฺโพปิ สีลสํวโร โสรจฺจ’’นฺติ เอวมาคเตน สีลสํวรสงฺขาเตน โสรตภาเวน. สขิลนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา ถทฺธกา กกฺกสา ผรุสา กฏุกา อภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปึ วาจํ ปหาย ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา, ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา อผรุสวาจตา, อิทํ วุจฺจติ สาขลฺย’’นฺติ (ธ. ส. ๑๓๕๐) เอวํ วุตฺเตน สมฺโมทกมุทุภาเวน สมนฺนาคตํ. เตนาห ‘‘สขิลนฺติ สมฺโมทก’’นฺติ.
สทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙-๑๐. ปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๙-๔๐. นวเม ภโตติ โปสิโต. ตํ ปน ภรณํ ชาตกาลโต ปฏฺาย สุขปจฺจยูปหรเณน ทุกฺขปจฺจยาปหรเณน จ ปวตฺติตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อมฺเหหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. หตฺถปาทวฑฺฒนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน มุเขน สิงฺฆานิกาปนยนนหาปนมณฺฑนาทิฺจ สงฺคณฺหาติ. มาตาปิตูนํ สนฺตกํ เขตฺตาทึ อวินาเสตฺวา รกฺขิตํ เตสํ ปรมฺปราย ิติยา การณํ โหตีติ อาห ‘‘อมฺหากํ สนฺตกํ…เป… กุลวํโส จิรํ สฺสตี’’ติ. สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สลากภตฺตาทีนิ อวิจฺฉินฺทิตฺวา. ยสฺมา ทายชฺชปฺปฏิลาภสฺส โยคฺยภาเวน วตฺตมาโนเยว ¶ ทายสฺส ปฏิปชฺชิสฺสติ, น อิตโรติ อาห ‘‘กุลวํสานุรูปาย ปฏิปตฺติยา’’ติอาทิ ¶ . อตฺตนา ทายชฺชารหํ กโรนฺโตติ อตฺตานํ ทายชฺชารหํ กโรนฺโต. มาตาปิตโร หิ อตฺตโน โอวาเท อวตฺตมาเน มิจฺฉาปฏิปนฺเน ทารเก วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา อปุตฺเต กโรนฺติ, เต ทายชฺชารหา น โหนฺติ. โอวาเท วตฺตมาเน ปน กุลสนฺตกสฺส สามิเก กโรนฺติ. ตติยทิวสโต ปฏฺายาติ มตทิวสโต ตติยทิวสโต ปฏฺาย. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ทสมํ อุตฺตานเมว.
ปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุมนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.