📜
๒. อนุสยวคฺโค
๔.ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา
๑๔. ทุติยสฺส ¶ จตุตฺเถ อุภโต อุภยถา, อุภโต อุโภหิ ภาเคหิ วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต เอกเทสสรูเปกเสสนเยน. ทฺวีหิ ภาเคหีติ กรเณ นิสฺสกฺเก เจตํ พหุวจนํ ¶ . อาวุตฺติอาทิวเสน อยํ นิยโม เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อรูปสมาปตฺติยา’’ติอาทิ. เอเตน ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโท, ‘‘นามกายโต รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกมหารกฺขิตตฺเถรวาโท, ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน เอกวารํ, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรวาโท จาติ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ เถรวาทานํ เอกชฺฌํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ปมวาเท ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต วุตฺโต, ทุติยวาเท อุภโต ภาคโต วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต, ตติยวาเท ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ อยเมเตสํ วิเสโสติ. วิมุตฺโตติ กิเลเสหิ วิมุตฺโต, กิเลสวิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทเนหิ วา กายโต วิมุตฺโตหิ อตฺโถ.
โสติ อุภโตภาควิมุตฺโต. กามฺเจตฺถ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมฺปิ อรูปาวจรชฺฌานํ วิย ทุวงฺคิกํ อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ วุจฺจติ. ตํ ปน ปทฏฺานํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม น โหติ รูปกายโต ¶ อวิมุตฺตตฺตา. ตฺหิ กิเลสกายโตว วิมุตฺตํ, น รูปกายโต, ตสฺมา ตโต วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต น โหตีติ อาห ‘‘จตุนฺนํ อรูป…เป… ปฺจวิโธ โหตี’’ติ. อรูปสมาปตฺตีนนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. อรหตฺตํ ปตฺตอนาคามิโนติ ภูตปุพฺพคติยา วุตฺตํ. น หิ อรหตฺตํ ปตฺโต อนาคามี นาม โหติ. ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทิเก นิโรธสมาปตฺติอนฺเต อฏฺ วิโมกฺเข วตฺวา –
‘‘ยโต จ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อิเม อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, อานนฺท, ภิกฺขุ อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ –
ยทิปิ มหานิทาเน (ที. นิ. ๒.๑๓๐) วุตฺตํ, ตํ ปน อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺวเสน วุตฺตนฺติ, อิธ ปน สพฺพอุภโตภาควิมุตฺเต สงฺคหณตฺถํ ‘‘ปฺจวิโธ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ปาฬิ ปเนตฺถ…เป… อฏฺวิโมกฺขลาภิโน วเสน อาคตา’’ติ อาห. มชฺฌิมนิกาเย ปน กีฏาคิริสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๘๒) –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา, เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ ¶ , ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ –
อรูปสมาปตฺติวเสน จตฺตาโร อุภโตภาควิมุตฺตา, เสฏฺโ จ วุตฺโต วุตฺตลกฺขณูปปตฺติโต. ยถาวุตฺเตสุ หิ ปฺจสุ ปุริมา จตฺตาโร สมาปตฺติสีสํ นิโรธํ น สมาปชฺชนฺตีติ ปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตา นาม. อฏฺสมาปตฺติลาภี อนาคามี ตํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ นิปฺปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺโ นาม.
กตโม จ ปุคฺคโลติอาทิ ปุคฺคลปฺตฺติปาฬิ. ตตฺถ กตโมติ ปุจฺฉาวจนํ. ปุคฺคโลติ อสาธารณโต ปุจฺฉิตพฺพวจนํ. อิธาติ อิธสฺมึ สาสเน. เอกจฺโจติ เอโก. อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ ¶ อฏฺ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา นามกายโต ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ วิปสฺสนาปฺาย สงฺขารคตํ, มคฺคปฺาย จตฺตาริ สจฺจานิ ปสฺสิตฺวา จตฺตาโรปิ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. ทิสฺวาติ ทสฺสนเหตุ. น หิ อาสเว ปฺาย ปสฺสนฺติ, ทสฺสนการณา ปน ปริกฺขีณา ทิสฺวา ปริกฺขีณาติ วุตฺตา ทสฺสนายตฺตปริกฺขยตฺตา. เอวฺหิ ทสฺสนํ อาสวานํ ขยสฺส ปุริมกิริยาภาเวน วุตฺตํ.
ปฺาวิมุตฺโตติ วิเสสโต ปฺาย เอว วิมุตฺโต, น ตสฺส อธิฏฺานภูเตน อฏฺวิโมกฺขสงฺขาเตน สาติสเยน สมาธินาติ ปฺาวิมุตฺโต. โย อริโย อนธิคตอฏฺวิโมกฺโข สพฺพโส อาสเวหิ วิมุตฺโต, ตสฺเสตํ อธิวจนํ. อธิคเตปิ หิ รูปชฺฌานวิโมกฺเข น โส สาติสยสมาธินิสฺสิโตติ น ตสฺส วเสน อุภโตภาควิมุตฺตตา โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อรูปชฺฌาเนสุ ปน เอกสฺมิมฺปิ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นาม โหติ. เตน หิ อฏฺวิโมกฺเขกเทเสน ตํนามทานสมตฺเถน อฏฺวิโมกฺขลาภีตฺเวว วุจฺจติ. สมุทาเย หิ ปวตฺโต โวหาโร อวยเวปิ ทิสฺสติ ยถา ตํ ‘‘สตฺติสโย’’ติ อนวเสสโต อาสวานํ ปริกฺขีณตฺตา. อฏฺวิโมกฺขปฏิกฺเขปวเสเนว น เอกเทสภูตรูปชฺฌานปฺปฏิกฺเขปวเสน. เอวฺหิ อรูปชฺฌาเนกเทสาภาเวปิ อฏฺวิโมกฺขปฏิกฺเขโป น โหตีติ สิทฺธํ โหติ. อรูปาวจรชฺฌาเนสุ หิ เอกสฺมิมฺปิ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นาม โหติ.
ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโตติ ผุฏฺานํ อนฺโต ผุฏฺนฺโต, ผุฏฺานํ อรูปชฺฌานานํ อนนฺตโร กาโลติ อธิปฺปาโย. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ตํ ผุฏฺานนฺตรกาลเมว สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโต ¶ สจฺฉิกรณูปาเยนาติ วุตฺตํ โหติ, ภาวนปุํสกํ วา เอตํ ‘‘เอกมนฺตํ นิสีที’’ติอาทีสุ วิย. โย หิ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต นามกาเยกเทสโต จ วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน วิมุตฺโต, เตน นิโรธสงฺขาโต วิโมกฺโข อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ, น ปน กาเยน สจฺฉิกโต. นิโรธํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา เอกจฺเจสุ อาสเวสุ เขปิเตสุ เตน โส สจฺฉิกโต โหติ, ตสฺมา โส สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธํ ยถาอาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉิ กโรตีติ ‘‘กายสกฺขี’’ติ วุจฺจติ, น ¶ ตุ ‘‘วิมุตฺโต’’ติ เอกจฺจานํ อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตา. เตนาห ‘‘ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. อยํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา กายสกฺขิภาวํ ปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺาย อคฺคมคฺคปฺปตฺตอนาคามิโน จ วเสน อุภโตภาควิมุตฺโต วิย ปฺจวิโธ นาม โหตีติ วุตฺตํ อภิธมฺมฏีกายํ (ปุ. ป. มูลฏี. ๒๔) ‘‘กายสกฺขิมฺหิปิ เอเสว นโย’’ติ. เอกจฺเจ อาสวาติ เหฏฺิมมคฺควชฺฌา อาสวา.
ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ทิฏฺตฺตา ปตฺโต’’ติปิ ปาโ. เอเตน จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ทิฏฺิยา นิโรธสฺส ปตฺตตํ ทีเปติ. เตนาห ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฺายาติ มคฺคปฺาย. ปมผลฏฺโต ปฏฺาย ยาว อคฺคมคฺคฏฺา ทิฏฺิปฺปตฺโต. เตนาห ‘‘โสปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธ โหตี’’ติ. ยถา ปน ปฺาวิมุตฺโต, เอวํ อยมฺปิ สุกฺขวิปสฺสโก จตูหิ อรูปชฺฌาเนหิ วุฏฺาย ทิฏฺิปฺปตฺตภาวปฺปตฺตา จตฺตาโร จาติ ปฺจวิโธ โหตีติ เวทิตพฺโพ. สทฺธาวิมุตฺเตปิ เอเสว นโย. อิทํ ทุกฺขนฺติ เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต อุทฺธํ ทุกฺขนฺติ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ เปตฺวา ตณฺหํ อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ ทุกฺขสจฺจนฺติ ยาถาวโต ปชานาติ. ยสฺมา ปน ตณฺหา ทุกฺขํ ชเนติ นิพฺพตฺเตติ, ตโต ตํ ทุกฺขํ สมุเทติ, ตสฺมา นํ ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยสฺมา ปน อิทํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นิพฺพานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, อปฺปวตฺตึ คจฺฉติ, ตสฺมา น ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อริโย ปน อฏฺงฺคิโก มคฺโค ตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, เตน ตํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอตฺตาวตา นานากฺขเณ สจฺจววตฺถานํ ทสฺสิตํ. อิทานิ ตํ เอกกฺขเณ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตปฺปเวทิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถาคตปฺปเวทิตาติ ตถาคเตน โพธิมณฺเฑ ปฏิวิทฺธา วิทิตา ปากฏา กตา. ธมฺมาติ จตุสจฺจธมฺมา. โวทิฏฺา โหนฺตีติ สุทิฏฺา. โวจริตาติ สุจริตา, ปฺาย สุฏฺุ จราปิตาติ อตฺโถ. อยนฺติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ทิฏฺิปฺปตฺโตติ.
สทฺธาย วิมุตฺโตติ สทฺทหนวเสน วิมุตฺโต. เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺสปิ สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวํ ¶ ทสฺเสติ. สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อธิมุตฺโตติ ¶ อตฺโถ. กึ ปน เนสํ กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิ. อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตน. ทิฏฺิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อกสิเรน อกิลมนฺโตว สกฺโกติ วิกฺขมฺภิตุํ, สทฺธาวิมุตฺโต ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต สกฺโกติ วิกฺขมฺภิตุํ, ตสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ. เตนาห ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทิ. สทฺทหนฺตสฺสาติ ‘‘เอกํสโต อยํ ปฏิปทา กิเลสกฺขยํ อาวหติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตตฺตา’’ติ เอวํ สทฺทหนฺตสฺส. ยสฺมา ปนสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิจฺจสฺาปหานวเสน ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ปสฺสโต ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจกฺขตาปิ อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สทฺทหนฺตสฺส วิยา’’ติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ. เอตฺถ จ ปุพฺพภาคมคฺคภาวนาติ วจเนน อาคมนียนานตฺเตน ทิฏฺิปฺปตฺตสทฺธาวิมุตฺตานํ ปฺานานตฺตํ โหตีติ ทสฺสิตํ. อภิธมฺมฏฺกถายมฺปิ (ปุ. ป. อฏฺ. ๒๘) ‘‘เนสํ กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ นตฺถิ, ปฺาย นานตฺตํ อตฺถิเยวา’’ติ วตฺวา ‘‘อาคมนียนานตฺเตเนว สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ สนฺนิฏฺานํ กต’’นฺติ วุตฺตํ.
อารมฺมณํ ยาถาวโต ธาเรติ อวธาเรตีติ ธมฺโม, ปฺา. ตํ ปฺาสงฺขาตํ ธมฺมํ อธิมตฺตตาย ปุพฺพงฺคมํ หุตฺวา ปวตฺตํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. เตนาห ‘‘ธมฺโม’’ติอาทิ. ปฺาปุพฺพงฺคมนฺติ ปฺาปธานํ. ‘‘สทฺธํ อนุสฺสรติ, สทฺธาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตี’’ติ อิมมตฺถํ เอเสว นโยติ อติทิสติ. ปฺํ วาเหตีติ ปฺาวาหี, ปฺํ สาติสยํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปฺาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวตี’’ติ. ปฺา วา ปุคฺคลํ วาเหติ นิพฺพานาภิมุขํ คเมตีติ ปฺาวาหี. สทฺธาวาหีติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุภโตภาควิมุตฺตาทิกถาติ อุภโตภาควิมุตฺตาทีสุ อาคมนโต ปฏฺาย วตฺตพฺพกถา. ตสฺมาติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๗๗๓, ๘๘๙) วุตฺตตฺตา. ตโต เอว วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๗๗๓) วุตฺตนเยเนว เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุทกูปมาสุตฺตวณฺณนา
๑๕. ปฺจเม ¶ เอกนฺตกาฬเกหีติ นตฺถิกวาทอเหตุกวาทอกิริยวาทสงฺขาเตหิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺเมหิ. เตนาห ‘‘นิยตมิจฺฉาทิฏฺึ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. เอวํ ปุคฺคโลติ อิมินา การเณน ¶ เอกวารํ นิมุคฺโค นิมุคฺโคเยว โส โหติ. เอตสฺส หิ ปุน ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถีติ วทนฺติ มกฺขลิโคสาลาทโย วิย. เหฏฺา เหฏฺา นรกคฺคีนํเยว อาหาโร. สาธุ สทฺธา กุสเลสูติ กุสลธมฺเมสุ สทฺธา นาม สาหุ ลทฺธกาติ อุมฺมุชฺชติ, โส ตาวตฺตเกเนว กุสเลน อุมฺมุชฺชติ นาม. สาธุ หิรีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. จงฺกวาเรติ รชกานํ ขารปริสฺสาวเน, สุราปริสฺสาวเน วา. เอวํ ปุคฺคโลติ ‘‘เอวํ สาธุ สทฺธา’’ติ อิเมสํ สทฺธาทีนํ วเสน เอกวารํ อุมฺมุชฺชิตฺวา เตสํ ปริหานิยา ปุน นิมุชฺชติเยว เทวทตฺตาทโย วิย. เทวทตฺโต หิ อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ จ อภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวาปิ ปุน พุทฺธานํ ปฏิปกฺขตาย เตหิ คุเณหิ ปริหีโน รุหิรุปฺปาทกมฺมํ สงฺฆเภทกมฺมฺจ กตฺวา กายสฺส เภทา ทุติยจิตฺตวาเรน จุติจิตฺตมนนฺตรา นิรเย นิพฺพตฺโต. โกกาลิโก ทฺเว อคฺคสาวเก อุปวทิตฺวา ปทุมนิรเย นิพฺพตฺโต.
เนว หายติ โน วฑฺฒตีติ อปฺปโหนกกาเลปิ น หายติ, ปโหนกกาเลปิ น วฑฺฒติ. อุภยมฺปิ ปเนตํ อคาริเกนปิ อนคาริเกนปิ ทีเปตพฺพํ. เอกจฺโจ หิ อคาริโก อปฺปโหนกกาเล ปกฺขิกภตฺตํ วสฺสิกํ วา อุปนิพนฺธาเปสิ, โส ปจฺฉา ปโหนกกาเลปิ ปกฺขิกภตฺตาทิมตฺตเมว ปวตฺเตติ. อนคาริโกปิ อาทิมฺหิ อปฺปโหนกกาเล อุทฺเทสํ ธุตงฺคํ วา คณฺหาติ, เมธาวี พลวีริยสมฺปตฺติยา ปโหนกกาเล ตโต อุตฺตรึ น กโรติ. เอวํ ปุคฺคโลติ เอวํ อิมาย สทฺธาทีนํ ิติยา ปุคฺคโล อุมฺมุชฺชิตฺวา ิโต นาม โหติ. อุมฺมุชฺชิตฺวา ปตรตีติ สกทาคามิปุคฺคโล กิเลสตนุตาย อุฏฺหิตฺวา คนฺตพฺพทิสาภิมุโข ตรติ นาม.
ปฏิคาธปฺปตฺโต โหตีติ อนาคามิปุคฺคลํ สนฺธาย วทติ. อิเม ปน สตฺต ปุคฺคลา อุทโกปเมน ทีปิตา. สตฺต กิร ชงฺฆวาณิชา อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนา อนฺตรามคฺเค เอกํ ปุณฺณนทึ ปาปุณึสุ. เตสุ ปมํ โอติณฺโณ อุทกภีรุโก ปุริโส โอติณฺณฏฺาเนเยว นิมุชฺชิตฺวา ปุน สณฺาตุํ นาสกฺขิ, อวสฺสํว มจฺฉกจฺฉปภตฺตํ ชาโต. ทุติโย โอติณฺณฏฺาเน นิมุชฺชิตฺวา ¶ สกึ อุฏฺหิตฺวา ปุน นิมุคฺโค อุฏฺาตุํ นาสกฺขิ, อนฺโตเยว มจฺฉกจฺฉปภตฺตํ ชาโต. ตติโย นิมุชฺชิตฺวา อุฏฺิโต มชฺเฌ นทิยา ตฺวา เนว โอรโต อาคนฺตุํ, น ปารํ คนฺตุํ อสกฺขิ. จตุตฺโถ อุฏฺาย ิโต อุตฺตรณติตฺถํ โอโลเกสิ. ปฺจโม อุตฺตรณติตฺถํ โอโลเกตฺวา ปตรติ. ฉฏฺโ ตํ ทิสฺวา ปาริมตีรํ คนฺตฺวา กฏิปฺปมาเณ อุทเก ิโต. สตฺตโม ปาริมตีรํ คนฺตฺวา คนฺธจุณฺณาทีหิ นฺหตฺวา วรวตฺถาทีนิ นิวาเสตฺวา สุรภิวิเลปนํ วิลิมฺปิตฺวา นีลุปฺปลมาลาทีนิ ปิลนฺธิตฺวา นานาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต มหานครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทมารุหิตฺวา อุตฺตมโภชนํ ภฺุชติ.
ตตฺถ ¶ ชงฺฆวาณิชา วิย อิเม สตฺต ปุคฺคลา, นที วิย วฏฺฏํ, ปมสฺส อุทกภีรุกสฺส ปุริสสฺส โอติณฺณฏฺาเนเยว นิมุชฺชนํ วิย มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส วฏฺเฏ นิมุชฺชนํ, อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชนปุริโส วิย สทฺธาทีนํ อุปฺปตฺติมตฺถเกน อุมฺมุชฺชิตฺวา ตาสํ หานิยา นิมุคฺคปุคฺคโล, มชฺเฌ นทิยา ตฺวา วิย สทฺธาทีนํ ิติยา ิติปุคฺคโล, อุตฺตรณติตฺถํ โอโลเกนฺโต วิย โสตาปนฺโน, ปตรนฺตปุริโส วิย กิเลสกามาวฏฺฏตาย ปตรนฺโต สกทาคามี, ตริตฺวา กฏิมตฺเต อุทเก ิตปุริโส วิย อนาวฏฺฏธมฺมตฺตา อนาคามี, นฺหตฺวา ปาริมตีรํ อุตฺตริตฺวา ถเล ิตปุริโส วิย จตฺตาโร โอเฆ อติกฺกมิตฺวา นิพฺพานถเล ิโต ขีณาสวพฺราหฺมโณ, ถเล ิตปุริสสฺส นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห อุตฺตมโภชนภฺุชนํ วิย ขีณาสวสฺส นิพฺพานารมฺมณสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา วีตินามนํ เวทิตพฺพํ.
อุทกูปมาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖-๙. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖-๑๙. ฉฏฺเ ‘‘อิธ สมสีสี กถิโต’’ติ วตฺวา เอวํ สมสีสิตํ วิภชิตฺวา อิธาธิปฺเปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส จตุพฺพิโธ โหตี’’ติอาทิมาห. โรควเสน สมสีสี โรคสมสีสี. เอส นโย เสเสสุปิ. เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกเวลายเมว. โย จกฺขุโรคาทีสุ อฺตรสฺมึ สติ ‘‘อิโต อนุฏฺิโต อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ, อถสฺส อรหตฺตฺจ โรคโต วุฏฺานฺจ เอกกาลเมว โหติ ¶ , อยํ โรคสมสีสี นาม. อิริยาปถสฺส ปริโยสานนฺติ อิริยาปถนฺตรสมาโยโค. โย านาทีสุ อิริยาปเถสุ อฺตรํ อธิฏฺาย ‘‘อวิโกเปตฺวาว อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ. อถสฺส อรหตฺตปฺปตฺติ จ อิริยาปถวิโกปนฺจ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. ชีวิตสมสีสี นามาติ เอตฺถ ‘‘ปลิโพธสีสํ มาโน, ปรามาสสีสํ ทิฏฺิ, วิกฺเขปสีสํ อุทฺธจฺจํ, กิเลสสีสํ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสํ สทฺธา, ปคฺคหสีสํ วีริยํ, อุปฏฺานสีสํ สติ, อวิกฺเขปสีสํ สมาธิ, ทสฺสนสีสํ ปฺา, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ, จุติสีสํ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสํ นิโรโธ’’ติ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๓.๓๓) วุตฺเตสุ สตฺตรสสุ สีเสสุ ปวตฺตสีสํ กิเลสสีสนฺติ ทฺเว สีสานิ อิธาธิปฺเปตานิ – ‘‘อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานฺจา’’ติ วจนโต. เตสุ กิเลสสีสํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ. ตตฺถ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ ¶ . อฺํ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ, อฺํ ชีวิตนฺทฺริยปริยาทายกํ. ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นาม.
กถํ ปนิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตาย. ยสฺมิฺหิ วาเร มคฺควุฏฺานํ โหติ, โสตาปตฺติมคฺเค ปฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปฺจ, อนาคามิมคฺเค ปฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหตีติ อิมาย วารสมตาย. วารสมวุตฺติทายเกน หิ มคฺคจิตฺเตน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา ปจฺจเวกฺขณวารา จ กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ‘‘วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๗๘; สํ. นิ. ๓.๑๒, ๑๔) วจนโต ปจฺจเวกฺขณปริสมาปเนน กิเลสปริยาทานํ สมฺปาปิตํ นาม โหตีติ อิมาย วารวุตฺติยา สมตาย กิเลสปริยาทานชีวิตปริยาทานานํ สมตา เวทิตพฺพา. เตเนวาห ‘‘ยสฺมา ปนสฺส…เป... ตสฺมา เอวํ วุตฺต’’นฺติ.
อายุโน เวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตราว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี. เตนาห ‘‘โย ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสู’’ติอาทิ ¶ . เวมชฺเฌติ อวิหาทีสุ ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺถ อายุโน เวมชฺเฌ. อายุเวมชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายตีติ อุปหจฺจปรินิพฺพายี. เตนาห ‘‘โย ตตฺเถวา’’ติอาทิ. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อนุสฺสาเหน อกิลมนฺโต ติกฺขินฺทฺริยตาย สุเขเนว ปรินิพฺพายตีติ อสงฺขารปรินิพฺพายี. เตนาห ‘‘โย เตสํเยวา’’ติอาทิ. เตสํเยว ปุคฺคลานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. อปฺปโยเคนาติ อธิมตฺตปฺปโยเคน วินา อปฺปกสิเรน. สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ทุกฺเขน ปรินิพฺพายตีติ สสงฺขารปรินิพฺพายี. อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตฺจาติ, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโภโต. ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺคามี.
เอตฺถ ปน จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. โย หิ อวิหโต ปฏฺาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. อยฺหิ อวิเหสุ กปฺปสหสฺสํ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อตปฺปํ คจฺฉติ, ตตฺราปิ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสํ คจฺฉติ, ตตฺราปิ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสึ คจฺฉติ, ตตฺราปิ อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ¶ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อกนิฏฺํ คจฺฉติ, ตตฺถ วสนฺโต อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉติ. ตตฺถ โย อวิหโต ปฏฺาย ทุติยํ วา จตุตฺถํ วา เทวโลกํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นาม. โย กามภวโต จวิตฺวา อกนิฏฺเสุ ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย เหฏฺา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามีติ.
เอเต ปน อวิเหสุ อุปฺปนฺนสมนนฺตรอายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายนวเสน ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโตติ ปฺจวิโธ, อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน ทส โหนฺติ, ตถา อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร ทสกาติ จตฺตารีสํ. อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก ¶ อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ จตฺตาโร, อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน อฏฺาติ อฏฺจตฺตารีสํ อนาคามิโน. สตฺตมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํ.
อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๒๐. ทสเม นิทฺทสวตฺถูนีติ อาทิสทฺทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘นิทฺทสาทิวตฺถูนี’’ติ. นตฺถิ อิทานิ อิมสฺส ทสาติ นิทฺทโส. ปฺโหติ าตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ. ปุน ทสวสฺโส น โหตีติ เตสํ มติมตฺตเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติ กิรสทฺทคฺคหณํ. นิทฺทโสติ เจตํ วจนมตฺตํ. ตสฺส นิพฺพีสาทิภาวสฺส วิย นินฺนวาทิภาวสฺส จ อิจฺฉิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวลฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. คาเม วิจรนฺโตติ คาเม ปิณฺฑาย จรนฺโต. น อิทํ ติตฺถิยานํ อธิวจนํ เตสุ ตนฺนิมิตฺตสฺส อภาวา, สาสเนปิ เสขสฺสปิ น อิทํ อธิวจนํ, กิมงฺคํ ปน ปุถุชฺชนสฺส. ยสฺส ปเนตํ อธิวจนํ เยน จ การเณน, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขีณาสวสฺเสต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อปฺปฏิสนฺธิกภาโว หิสฺส ปจฺจกฺขโต การณํ. ปรมฺปราย อิตรานิ ยานิ ปาฬิยํ อาคตานึ.
สิกฺขาย สมฺมเทว อาทานํ สิกฺขาสมาทานํ. ตํ ปนสฺสา ปาริปูริยา เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สิกฺขาตฺตยปูรเณ’’ติ. สิกฺขาย วา สมฺมเทว อาทิโต ปฏฺาย รกฺขณํ สิกฺขาสมาทานํ. ตฺจ อตฺถโต ปูรเณน ปริจฺฉินฺนํ อรกฺขเณ สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต, รกฺขเณ ¶ จ ปริปูรณโต. พลวจฺฉนฺโทติ ทฬฺหจฺฉนฺโท. อายตินฺติ อนนฺตรานาคตทิวสาทิกาโล อธิปฺเปโต, น อนาคตภโวติ อาห ‘‘อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปี’’ติ. สิกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส ตตฺถ นิพทฺธภตฺติตา อวิคตเปมตา. เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจาทิวเสน สมฺมเทว นิชฺฌานํ ธมฺมนิสามนาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาเยตํ อธิวจน’’นฺติ. ตณฺหาวินเยติ ภงฺคานุปสฺสนาาณานุภาวสิทฺเธ ตณฺหาวิกฺขมฺภเน. เอกีภาเวติ คณสงฺคณิกากิเลสสงฺคณิกาวิคมสิทฺเธ วิเวกวาเส. วีริยารมฺเภติ สมฺมปฺปธานสฺส ปคฺคณฺหเน ¶ . ตํ ปน สพฺพโส วีริยสฺส ปริพฺรูหนํ โหตีติ อาห ‘‘กายิกเจตสิกสฺส วีริยสฺส ปูรเณ’’ติ. สติยฺเจว นิปกภาเว จาติ สโตการิตาย เจว สมฺปชานการิตาย จ. สติสมฺปชฺพเลเนว หิ วีริยารมฺโภ อิชฺฌติ. ทิฏฺิปฏิเวเธติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา ปฏิวิชฺฌเน. เตนาห ‘‘มคฺคทสฺสเน’’ติ.
นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนุสยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.