📜
๗. มหาวคฺโค
๑-๒. หิริโอตฺตปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๕-๖๖. สตฺตมสฺส ¶ ปมํ อุตฺตานเมว. ทุติเย ตโย สํวฏฺฏาติ อาโปสํวฏฺโฏ, เตโชสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติ ตโย สํวฏฺฏา. ติสฺโส สํวฏฺฏสีมาติ อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา. ยทา หิ กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ วินสฺสติ, ตทา อาภสฺสรโต เหฏฺา อคฺคินา ฑยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, ตทา สุภกิณฺหโต เหฏฺา อุทเกน วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, ตทา เวหปฺผลโต เหฏฺา วายุนา วิทฺธํสติ. วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติ. พุทฺธกฺเขตฺตํ นาม ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ อาณากฺเขตฺตํ ¶ วิสยกฺเขตฺตนฺติ. ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ, ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคหณาทีสุ กมฺปติ. อาณากฺเขตฺตํ โกฏิสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺถ รตนสุตฺตํ (ขุ. ปา. ๖.๑ อาทโย; สุ. นิ. ๒๒๔ อาทโย) ขนฺธปริตฺตํ (อ. นิ. ๔.๖๗; จูฬว. ๒๕๑) ธชคฺคปริตฺตํ (สํ. นิ. ๑.๒๔๙). อาฏานาฏิยปริตฺตํ (ที. นิ. ๓.๒๗๕ อาทโย), โมรปริตฺตนฺติ (ชา. ๑.๒.๑๗-๑๘) อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว วตฺตติ. วิสยกฺเขตฺตํ อนนฺตมปริมาณํ, ยํ ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ วุตฺตํ. เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณากฺเขตฺตํ วินสฺสติ. ตสฺมึ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺเมว โหติ. วินสฺสนฺตฺจ เอกโตว วินสฺสติ, สณฺหนฺตมฺปิ เอกโตว สณฺหติ.
ตีณิ สํวฏฺฏมูลานีติ ราคโทสโมหสงฺขาตานิ ตีณิ สํวฏฺฏการณานิ. ราคาทีสุ หิ อกุสลมูเลสุ อุสฺสนฺเนสุ โลโก วินสฺสติ. ตถา หิ ราเค อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา วินสฺสติ, โทเส อุสฺสนฺนตเร อุทเกน, โมเห อุสฺสนฺนตเร วาเตน. เกจิ ปน ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา, ราเค อุทเกนา’’ติ วทนฺติ.
ตีณิ โกลาหลานีติ กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ ตีณิ โกลาหลานิ. ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก กปฺปุฏฺานํ นาม ภวิสฺสตี’’ติอาทินา เทวตาหิ อุคฺโฆสิตสทฺโท กปฺปโกลาหลํ นาม โหติ. ‘‘อิโต วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก โลโก วินสฺสิสฺสติ, เมตฺตํ, มาริสา, ภาเวถ กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺข’’นฺติ มนุสฺสปเถ เทวตา โฆสนฺติโย จรนฺติ. ‘‘วสฺสสหสฺสมตฺถเก ¶ พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ พุทฺธโกลาหลํ นาม โหติ. ‘‘อิโต วสฺสสหสฺสมตฺถเก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิตฺวา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สงฺฆรตเนน ปริวาริโต ธมฺมํ เทเสนฺโต วิจริสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆสนฺติ. ‘‘วสฺสสตมตฺถเก ปน จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม โหติ. ‘‘อิโต วสฺสสตมตฺถเก สตฺตรตนสมฺปนฺโน จาตุทฺทีปิสฺสโร สหสฺสปริวาโร เวหาสงฺคโม จกฺกวตฺตี ราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆสนฺติ.
อจิรฏฺเน น ธุวาติ อุทกพุพฺพุฬาทโย วิย น จิรฏฺายิตาย ธุวภาวรหิตา. อสฺสาสรหิตาติ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตา.
อุปกปฺปนเมโฆติ ¶ กปฺปวินาสกเมฆํ สนฺธาย วทติ. ยสฺมิฺหิ สมเย กปฺโป อคฺคินา นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ เอกมหาวสฺสํ วสฺสติ. มนุสฺสา ตุฏฺหฏฺา สพฺพพีชานิ นีหริตฺวา วปนฺติ. สสฺเสสุ ปน โคขายิตกมตฺเตสุ ชาเตสุ คทฺรภรวํ รวนฺโต เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ, ตทา ปจฺฉินฺนํ ปจฺฉินฺนเมว วสฺสํ โหติ. เตนาห ‘‘ตทา นิกฺขนฺตพีชํ..เป… เอกพินฺทุมฺปิ เทโว น วสฺสตี’’ติ. ‘‘วสฺสสตสหสฺส อจฺจเยน กปฺปวุฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา เทวตาหิ วุตฺตวจนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน มนุสฺสา จ ภุมฺมเทวตา จ สํเวคชาตา อฺมฺํ มุทุจิตฺตา หุตฺวา เมตฺตาทีนิ ปฺุานี กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อวีจิโต ปฏฺาย ตุจฺโฉ โหตีติ.
ปฺจ พีชชาตานีติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปฺจ พีชานิ ชาตานิ. ตตฺถ มูลพีชนฺติ วจา, วจตฺตํ, หลิทฺทํ, สิงฺคิเวรนฺติ เอวมาทิ. ขนฺธพีชนฺติ อสฺสตฺโถ, นิคฺโรโธติ เอวมาทิ. ผฬุพีชนฺติ อุจฺฉุ, เวฬุ, นโฬติ เอวมาทิ. อคฺคพีชนฺติ อชฺชุกํ, ผณิชฺชกนฺติ เอวมาทิ. พีชพีชนฺติ วีหิอาทิ ปุพฺพณฺณฺเจว มุคฺคมาสาทิอปรณฺณฺจ. ปจฺจยนฺตรสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต รุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๔๙) ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๒๗) ยถา. ยถา ผลปากปริยนฺตา โอสธิรุกฺขา เวฬุกทลิอาทโย.
ยํ กทาจีติอาทีสุ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. กทาจีติ กิสฺมิฺจิ กาเล. กรหจีติ ตสฺเสว ¶ เววจนํ. ทีฆสฺส อทฺธุโนติ ทีฆสฺส กาลสฺส. อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
หิริโอตฺตปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นคโรปมสุตฺตวณฺณนา
๖๗. ตติเย ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํ. ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔) วิย อลงฺการวจโน ปริกฺขารสทฺโทติ อาห ‘‘นคราลงฺกาเรหิ อลงฺกต’’นฺติ. ปริวารวจโนปิ วฏฺฏติเยว ‘‘สตฺต สมาธิปริกฺขารา’’ติอาทีสุ ¶ (ที. นิ. ๓.๓๓๐) วิย. เนมํ วุจฺจติ ถมฺภาทีหิ อนุปตภูมิปฺปเทโสติ อาห ‘‘คมฺภีรอาวาฏา’’ติ, คมฺภีรํ ภูมึ อนุปฺปวิฏฺาติ อตฺโถ. สุฏฺุ สนฺนิสีทาปิตาติ ภูมึ นิขนิตฺวา สมฺมเทว ปิตา.
อนุปริยาเยติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โสเยว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุยายมคฺโค.
หตฺถึ อาโรหนฺติ อาโรหาปยนฺติ จาติ หตฺถาโรหา (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๖๓). เยน หิ ปโยเคน ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, หตฺถิสฺส ตํ ปโยคํ วิธายนฺตานํ สพฺเพสมฺเปเตสํ คหณํ. เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิ. ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน หตฺถาโรหกานฺจ สิกฺขาปกา. หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกา. หตฺถิพนฺธา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกา. อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวปทายกาทิเก สงฺคณฺหาติ. อสฺสาโรหา รถิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. รเถ นิยุตฺตา รถิกา. รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกา. ธนุํ คณฺหนฺติ คณฺหาเปนฺติ จาติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา ธนุสิปฺปสฺส สิกฺขาปกา จ. เตนาห ‘‘ธนุอาจริยา อิสฺสาสา’’ติ. เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกาติ อาห – ‘‘เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตี’’ติ. ยถา ตถา ิเต เสนิเก พฺรูหกรณวเสน ตโต ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกา. สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหํ สาหสิกมหาโยธตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกา. ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ทยนฺติ ชนสมฺมทฺเท อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุคฺคตุคฺคตาติ ถามชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา, อุทคฺคาติ อตฺโถ. ปกฺขนฺทนฺตีติ อตฺตโน ¶ วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนํ อนุปวิสนฺตีติ อตฺโถ. ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคา วิย มหานาคา. เอกสูราติ เอกากิสูรา อตฺตโน สูรภาเวเนว เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกา. สชาลิกาติ สวมฺมิกา. สรปริตฺตาณนฺติ จมฺมปริสิพฺพิตํ เขฏกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํ. ฆรทาสโยธาติ อตฺตโน ทาสโยธา.
สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน เอวเมตนฺติ สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณา. สมฺปสาทนลกฺขณาติ ปสีทิตพฺเพ วตฺถุสฺมึ ปสีทนลกฺขณา. โอกปฺปนสทฺธาติ ¶ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อธิมุจฺจนํ. ปสาทนีเย วตฺถุสฺมึ ปสีทนํ ปสาทสทฺธา. อยํ อนุธมฺโมติ อยํ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺโม. นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺนาพหุโล. สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยนฺติ สทฺธา นามายํ สตฺตสฺส มรณวเสน มหาปถํ สํวชโต มหากนฺตารํ ปฏิปชฺชโต มหาวิทุคฺคํ ปกฺขนฺทโต ปาเถยฺยปุฏํ พนฺธติ, สมฺพลํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถ. สทฺธฺหิ อุปฺปาเทตฺวา ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ. เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺย’’นฺติ. สิรีติ อิสฺสริยํ. อิสฺสริเย หิ อภิมุขีภูเต ถลโตปิ ชลโตปิ โภคา อาคจฺฉนฺติเยว. เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘สิรี โภคานมาสโย’’ติ. สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหตีติ ปุริสสฺส เทวโลเก, มนุสฺสโลเก เจว นิพฺพานฺจ คจฺฉนฺตสฺส สทฺธา ทุติยา โหติ, สหายกิจฺจํ สาเธติ. ภตฺตปุฏาทีติ อาทิ-สทฺเทน ทุติยิกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อเนกสรสตาติ อเนกสภาวตา, อเนกกิจฺจตา วา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
นคโรปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ธมฺมฺูสุตฺตวณฺณนา
๖๘. จตุตฺเถ สุตฺตเคยฺยาทิธมฺมํ ชานาตีติ ธมฺมฺู. ตสฺส ตสฺเสว สุตฺตเคยฺยาทินา ภาสิตสฺส ตทฺสฺส สุตฺตปทตฺถสฺส โพธกสฺส สทฺทสฺส อตฺถกุสลตาวเสน อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถฺู. ‘‘เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปฺายา’’ติ เอวํ ยถา อตฺตโน ปมาณชานนวเสน อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตฺู. ปฏิคฺคหณปริโภคปริเยสนวิสฺสชฺชเนสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตฺู. นิทฺเทเส ปน ปฏิคฺคหณมตฺตฺุตาย เอว ปริโภคาทิมตฺตฺุตา ปโพธิตา โหตีติ ปฏิคฺคหณมตฺตฺุตาว ทสฺสิตา. ‘‘อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายา’’ติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ กาลฺู. ตตฺถ ปฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, ทส ปริปุจฺฉาย, อิทํ อติสมฺพาธํ, อติกฺขปฺสฺส ตาวตา กาเลน ตีเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ¶ ทส วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, วีสติ ปริปุจฺฉาย, ตโต ปรํ โยเค กมฺมํ กาตพฺพํ. ขตฺติยปริสาทิกํ ¶ อฏฺวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสฺู. ภิกฺขุปริสาทิกํ จตุพฺพิธํ, ขตฺติยปริสาทิกํ มนุสฺสปริสํเยว ปุน จตุพฺพิธํ คเหตฺวา อฏฺวิธํ วทนฺติ อปเร. นิทฺเทเส ปนสฺส ขตฺติยปริสาทิจตุพฺพิธปริสคฺคหณํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อิมํ เม เสวนฺตสฺส อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา อยํ ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, วิปริยายโต อฺโ อเสวิตพฺโพ’’ติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลปโรปรฺู. เอวฺหิ เตสํ ปุคฺคลานํ ปโรปรํ อุกฺกฏฺนิหีนตํ ชานาติ นาม. นิทฺเทเสปิสฺส เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคเล วิภาวนเมว สมณกถากตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ธมฺมฺูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๖. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๙-๗๐. ปฺจเม ปติตปลาโสติ ปติตปตฺโต. เอตฺถ ปมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตฺจ วตฺวา ตติยํ ชาลกชาตตา, จตุตฺถํ ขารกชาตตา จ ปาฬิยํ วุตฺตา. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปน มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๔) อิมเมว ปาฬึ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺเตน ปมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตฺจ วตฺวา ตติยํ ขารกชาตตา, จตุตฺถํ ชาลกชาตตา จ ทสฺสิตา. เอวฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ – ‘‘ปาริจฺฉตฺตเก ปุปฺผมาเน เอกํ วสฺสํ อุปฏฺานํ คจฺฉนฺติ, เต ตสฺส ปณฺฑุปลาสภาวโต ปฏฺาย อตฺตมนา โหนฺติ. ยถาห –
ยสฺมึ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ ‘ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก, โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว ปนฺนปลาโส ภวิสฺสตี’ติ. ยสฺมึ สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก, โกวิฬาโร, ปนฺนปลาโส โหติ, ชาลกชาโต โหติ, ขารกชาโต โหติ, กุฏุมลกชาโต โหติ, โกรกชาโต โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว ¶ , เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ ‘โกรกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว สพฺพปาลิผุลฺโล ภวิสฺสตี’ติ.
ลีนตฺถปฺปกาสินิยมฺปิ ¶ (ที. นิ. ฏี. ๒.๒๙๔) เอตฺถ เอวมตฺโถ ทสฺสิโต – ปนฺนปลาโสติ ปติตปตฺโต. ขารกชาโตติ ชาตขุทฺทกมกุโฬ. เย หิ นีลปตฺตกา อติวิย ขุทฺทกา มกุฬา, เต ‘‘ขารกา’’ติ วุจฺจนฺติ. ชาลกชาโตติ เตหิเยว ขุทฺทกมกุเฬหิ ชาตชาลโก สพฺพโส ชาโล วิย ชาโต. เกจิ ปน ‘‘ชาลกชาโตติ เอกชาโล วิย ชาโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. ปาริจฺฉตฺตโก กิร ขารกคฺคหณกาเล สพฺพตฺถกเมว ปลฺลวิโก โหติ, เต จสฺส ปลฺลวา ปภสฺสรปวาฬวณฺณสมุชฺชลา โหนฺติ. เตน โส สพฺพโส สมุชฺชลนฺโต ติฏฺติ. กุฏุมลชาโตติ สฺชาตมหามกุโฬ. โกรกชาโตติ สฺชาตสูจิเภโท สมฺปติวิกสมานาวตฺโถ. สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพโส ผุลฺลิตวิกสิโตติ. อยฺจ อนุกฺกโม ทีฆภาณกานํ วฬฺชนานุกฺกเมน ทสฺสิโต, น เอตฺถ อาจริยสฺส วิโรโธ อาสงฺกิตพฺโพ.
กนฺตนกวาโตติ เทวานํ ปฺุกมฺมปจฺจยา ปุปฺผานํ ฉินฺทนกวาโต. กนฺตตีติ ฉินฺทติ. สมฺปฏิจฺฉนกวาโตติ ฉินฺนานํ ฉินฺนานํ ปุปฺผานํ สมฺปฏิคฺคณฺหกวาโต. จินนฺโตติ นานาวิธภตฺติสนฺนิเวสวเสน นิจินํ กโรนฺโต. อฺตรเทวตานนฺติ นามโคตฺตวเสน อปฺาตเทวตานํ. เรณุวฏฺฏีติ เรณุสงฺฆาโต. กณฺณิกํ อาหจฺจาติ สุธมฺมาย กูฏํ อาหนฺตฺวา.
อนุผรณานุภาโวติ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน กิตฺติสทฺทสฺส ยาว พฺรหฺมโลกา อนุผรณสงฺขาโต อานุภาโว. ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหตีติ ปพฺพชฺชาย จตุปาริสุทฺธิสีลมฺปิ ทสฺสิตเมวาติ อธิปฺปาโย. ปมชฺฌานสนฺนิสฺสิตนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธ ปน อุภยโต ปริจฺเฉโท เหฏฺา สีลโต อุปริ อรหตฺตโต จ ปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา. เตเนตํ วุตฺตนฺติ เตน การเณน เอตํ ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหตี’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํ. ฉฏฺํ อุตฺตานเมว.
ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ภาวนาสุตฺตวณฺณนา
๗๑. สตฺตเม ¶ อตฺถสฺส อสาธิกา ‘‘ภาวนํ อนนุยุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา. สมฺภาวนตฺเถติ ‘‘อปิ นาม เอวํ สิยา’’ติ วิกปฺปนตฺโถ สมฺภาวนตฺโถ. เอวฺหิ โลเก สิลิฏฺวจนํ โหตีติ เอกเมว สงฺขํ อวตฺวา อปราย สงฺขาย สทฺธึ วจนํ โลเก สิลิฏฺวจนํ โหติ ยถา ‘‘ทฺเว วา ¶ ตีณิ วา อุทกผุสิตานี’’ติ. สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อตฺตนา เนสํ กิฺจิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา พหิวาตาทิปริสฺสยปริหรณตฺถํ สมฺมเทว อุปริ สยิตานิ. อุปริอตฺโถ เหตฺถ อธิ-สทฺโท. อุตุํ คณฺหาเปนฺติยาติ เตสํ อลฺลสิเนหปริยาทานตฺถํ อตฺตโน กายุสฺมาวเสน อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา. เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติ. สมฺมา ปริภาวิตานีติ สมฺมเทว สพฺพโส กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิ. เตนาห ‘‘กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานี’’ติ. เอตฺถ จ สมฺมาปริเสทนํ กุกฺกุฏคนฺธปริภาวนฺจ สมฺมาอธิสยนสมฺมาปริเสทนนิปฺผตฺติยา อานุภาวนิปฺผาทิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สมฺมาอธิสยเนเนว หิ อิตรทฺวยํ อิชฺฌติ. น หิ สมฺมาอธิสยนโต วิสุํ สมฺมาปริเสทนสฺส สมฺมาปริภาวนสฺส จ การณํ อตฺถิ. เตน ปน สทฺธึเยว อิตเรสํ ทฺวินฺนมฺปิ อิชฺฌนโต วุตฺตํ.
ติวิธกิริยากรเณนาติ สมฺมาอธิสยนาทิติวิธกิริยากรเณนาติ อตฺโถ. กิฺจาปิ ‘‘เอวํ อโห วต เม’’ติอาทินา น อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย การณสฺส ปน สมฺปาทิตตฺตา, อถ โข ภพฺพาว เต อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ โยชนา. กสฺมา ภพฺพาติ อาห ‘‘เต หิ ยสฺมา ตายา’’ติอาทิ. สยมฺปีติ อณฺฑานิ. ปริณามนฺติ ปริปากํ พหินิกฺขมนโยคฺยตํ. ยถา กปาลสฺส ตนุตา อาโลกสฺส อนฺโต ปฺายมานสฺส การณํ, ตถา กปาลสฺส ตนุตาย นขสิขามุขตุณฺฑกานํ ขรตาย จ อลฺลสิเนหปริยาทานํ การณวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมาติ อาโลกสฺส อนฺโต ปฺายมานโต สยฺจ ปริปากคตตฺตา.
โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมฺมเทว ปฏิปาทนํ. ตนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน. อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถน สํสนฺเทตฺวา สห โยเชตฺวา. สมฺปาทเนน สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน าณสฺส ติกฺขภาโว เวทิตพฺโพ. าณสฺส หิ สภาวโต สติเนปกฺกโต จ ติกฺขภาโว, สมาธิวเสน ขรภาโว, สทฺธาวเสน วิปฺปสนฺนภาโว. ปริณามกาโลติ พลววิปสฺสนากาโล. วฑฺฒิกาโลติ ¶ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนากาโล. อนุโลมฏฺานิยา หิ วิปสฺสนา คหิตคพฺภา นาม ตทา มคฺคคพฺภสฺส คหิตตฺตา. ตชฺชาติกนฺติ ตสฺส วิปสฺสนานุโยคสฺส อนุรูปํ. สตฺถาปิ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ, เทสนาปิ วิเนยฺยสนฺตานคตํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ, ยถาาเน าตุํ น เทติ.
โอลมฺพกสงฺขาตนฺติ โอลมฺพกสุตฺตสงฺขาตํ. ‘‘ปล’’นฺติ หิ ตสฺส สุตฺตสฺส นามํ. จาเรตฺวา ทารุโน เหฏฺา โทสชานนตฺถํ อุสฺสาเปตฺวา. คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ เอเตน ‘‘ปเลน คณฺฑหาโร ปลคณฺโฑติ ปจฺฉิมปเท อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโส’’ติ ทสฺเสติ. คหณฏฺาเนติ หตฺเถน คเหตพฺพฏฺาเน ¶ . สมฺมเทว ขิปียนฺติ เอเตน กายทุจฺจริตาทีนีติ สงฺเขโป, ปพฺพชฺชาว สงฺเขโป ปพฺพชฺชาสงฺเขโป. เตน วิปสฺสนํ อนุยฺุชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อชานนฺตสฺเสว อาสวานํ ปริกฺขโย อิธ วิปสฺสนานิสํโสติ อธิปฺเปโต.
เหมนฺติเกน การณภูเตน, ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, เหมนฺติเกติ อตฺโถ. ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธผลานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ. มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ อคาธคมฺภีรภาวโต. นาวา วิย โยคาวจโร มโหฆุตฺตรโต. ปริยายนํ วิยาติ ปริโต อปราปรํ ยายนํ วิย. ขชฺชมานานนฺติ ขาทนฺเตน วิย อุทเกน เขปิยมานพนฺธนานํ. ตนุภาโวติ ปริยุฏฺานปวตฺติยา อสมตฺถตาย ทุพฺพลภาโว. วิปสฺสนาาณปีติปาโมชฺเชหีติ วิปสฺสนาาณสมุฏฺิเตหิ ปีติปาโมชฺเชหิ. โอกฺขายมาเนติ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน วีถิปฺปฏิปาฏิยา โอกฺขายมาเน, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย วา โอกฺขายมาเน. สงฺขารุเปกฺขาย ปกฺขายมาเน. ทุพฺพลตา ทีปิตา ‘‘อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา.
ภาวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘-๙. อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๒-๗๓. อฏฺเม ปสฺสถ นูติ อปิ ปสฺสถ. มหนฺตนฺติ วิปุลํ. อคฺคิกฺขนฺธนฺติ อคฺคิสมูหํ. อาทิตฺตนฺติ ปทิตฺตํ. สมฺปชฺชลิตนฺติ สมนฺตโต ปชฺชลิตํ อจฺจิวิปฺผุลิงฺคานิ ¶ มฺุจนฺตํ. สโชติภูตนฺติ สมนฺตโต อุฏฺิตาหิ ชาลาหิ เอกปฺปภาสมุทยภูตํ. ตํ กึ มฺถาติ ตํ อิทานิ มยา วุจฺจมานตฺถํ กึ มฺถาติ อนุมติคฺคหณตฺถํ ปุจฺฉติ. ยเทตฺถ สตฺถา อคฺคิกฺขนฺธาลิงฺคนํ กฺาลิงฺคนฺจ อาเนสิ, ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘อาโรจยามี’’ติอาทิมาห.
ทุสฺสีลสฺสาติ นิสฺสีลสฺส สีลวิรหิตสฺส. ปาปธมฺมสฺสาติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาวสฺส. อสุจิสงฺกสฺสรสมาจารสฺสาติ อปริสุทฺธตาย อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจารสฺส. ทุสฺสีโล หิ กิฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกา โหติ. เกนจิเทว กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร ¶ . ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตสฺสาติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺตสฺส. อสฺสมณสฺสาติ น สมณสฺส. สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิฺาย สมณปฏิฺสฺส. อเสฏฺจาริตาย อพฺรหฺมจาริสฺส. อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิฺาย พฺรหฺมจาริปฏิฺสฺส. ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺตฺตา อนฺโตปูติกสฺส. ฉทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุตสฺส. สฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาตสฺส.
วาลรชฺชุยาติ วาเลหิ กตรชฺชุยา. สา หิ ขรตรา โหติ. ฆํเสยฺยาติ มถนวเสน ฆํเสยฺย. เตลโธตายาติ เตเลน นิสิตาย. ปจฺโจรสฺมินฺติ ปติอุรสฺมึ, อภิมุเข อุรมชฺเฌติ อธิปฺปาโย. อโยสงฺกุนาติ สณฺฑาเสน. เผณุทฺเทหกนฺติ เผณํ อุทฺเทเหตฺวา อุทฺเทเหตฺวา, อเนกวารํ เผณํ อุฏฺาเปตฺวาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพา. นวมํ อุตฺตานเมว.
อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อรกสุตฺตวณฺณนา
๗๔. ทสเม ปริตฺตนฺติ อิตฺตรํ. เตนาห ‘‘อปฺปํ โถก’’นฺติ. ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺส ปจฺจยภาโว อิธ ชีวิตสฺส รโส กิจฺจนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ¶ ‘‘สรสปริตฺตตายปี’’ติ. ตทธีนวุตฺติตายปิ หิ ‘‘โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ วจนโต ปริตฺตํ ขณปริตฺตตายปิ. ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ เอกจิตฺตกฺขณปฺปวตฺติมตฺโตเยว. ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ เอเกเนว เนมิปฺปเทเสน ปวตฺตติ, ติฏฺมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺติ, เอวเมวํ เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตํ ตสฺมึ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ น ชีวติ น ชีวิสฺสติ. อนาคเต จิตฺตกฺขเณ น ชีวิตฺถ น ชีวติ ชีวิสฺสติ. ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ น ชีวิตฺถ ชีวติ น ชีวิสฺสติ.
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
‘‘เย ¶ นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภงฺคา มโต โลโก, ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา’’ติ. (มหานิ. ๑๐);
ลหุสนฺติ ลหุกํ. เตนาห ‘‘ลหุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนโต ลหุส’’นฺติ. ปริตฺตํ ลหุสนฺติ อุภยํ ปเนตํ อปฺปกสฺส เววจนํ. ยฺหิ อปฺปกํ, ตํ ปริตฺตฺเจว ลหุกฺจ โหติ. อิธ ปน อายุโน อธิปฺเปตตฺตา รสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. มนฺตายนฺติ กรณตฺเถ เอตํ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, ปฺาย ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ’’ติ. มนฺตายนฺติ วา มนฺเตยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ, มนฺเตตพฺพํ มนฺตาย อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปฺาย ชานิตพฺพนฺติ ชานิตพฺพํ ชีวิตสฺส ปริตฺตภาโว พหุทุกฺขาทิภาโว. ชานิตฺวา จ ปน สพฺพปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ. ยสฺมา อิตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ, อปฺปํ วา ภิยฺโย วสฺสสตโต อุปริ อปฺปํ อฺํ วสฺสสตํ อปฺปตฺวา วีสํ วา ตึสํ วา จตฺตาลีสํ วา ปณฺณาสํ วา สฏฺิ วา วสฺสานิ ชีวติ, เอวํทีฆายุโก ปน อติทุลฺลโภ. ‘‘อสุโก หิ เอวํ จิรํ ชีวตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฏฺพฺโพ โหติ. ตตฺถ วิสาขา อุปาสิกา วีสสตํ ชีวติ, ตถา โปกฺขรสาติพฺราหฺมโณ, พฺรหฺมายุพฺราหฺมโณ, พาวริยพฺราหฺมโณ, อานนฺทตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโรติ ¶ . อนุรุทฺธตฺเถโร ปน วสฺสสตฺเจว ปณฺณาสฺจ วสฺสานิ. พากุลตฺเถโร วสฺสสตฺเจว สฏฺิ จ วสฺสานิ, อยํ สพฺพทีฆายุโก, โสปิ ทฺเว วสฺสสตานิ น ชีวิ.
อรกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.