📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
องฺคุตฺตรนิกาเย
อฏฺกนิปาต-อฏฺกถา
๑. ปมปณฺณาสกํ
๑. เมตฺตาวคฺโค
๑. เมตฺตาสุตฺตวณฺณนา
๑. อฏฺกนิปาตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม อาเสวิตายาติ อาทเรน เสวิตาย. ภาวิตายาติ วฑฺฒิตาย. พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตาย. ยานิกตายาติ ยุตฺตยานสทิสกตาย. วตฺถุกตายาติ ปติฏฺานฏฺเน วตฺถุ วิย กตาย. อนุฏฺิตายาติ ปจฺจุปฏฺิตาย. ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย อุปจิตาย. สุสมารทฺธายาติ สุฏฺุ สมารทฺธาย สุกตาย. อานิสํสาติ คุณา. สุขํ สุปตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เอกาทสกนิปาเต วกฺขาม.
อปฺปมาณนฺติ ¶ ผรณวเสน อปฺปมาณํ. ตนู สํโยชนา โหนฺติ, ปสฺสโต อุปธิกฺขยนฺติ เมตฺตาปทฏฺานาย วิปสฺสนาย อนุกฺกเมน อุปธิกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ทส สํโยชนา ปหียนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ตนู สํโยชนา โหนฺตีติ ปฏิฆฺเจว ปฏิฆสมฺปยุตฺตสํโยชนา จ ตนุกา โหนฺติ. ปสฺสโต อุปธิกฺขยนฺติ เตสํเยว กิเลสูปธีนํ ขยสงฺขาตํ เมตฺตํ อธิคมวเสน ปสฺสนฺตสฺส. กุสลี เตน โหตีติ เตน เมตฺตายเนน กุสโล โหติ. สตฺตสณฺฑนฺติ ¶ สตฺตสงฺขาเตน สณฺเฑน สมนฺนาคตํ, สตฺตภริตนฺติ อตฺโถ. วิเชตฺวาติ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมเนว วิชินิตฺวา. ราชิสโยติ อิสิสทิสา ธมฺมิกราชาโน. ยชมานาติ ทานานิ ททมานา. อนุปริยคาติ วิจรึสุ.
อสฺสเมธนฺติอาทีสุ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ, ปุริสเมธํ, สมฺมาปาสํ, วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน ¶ โลกํ สงฺคณฺหึสุ. ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถ. มหาโยธานํ ฉมาสิกํ ภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสงฺคณฺหเน เมธาวิตาติ อตฺโถ. ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นาม. ตฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตฺวา วิย เปติ, ตสฺมา สมฺมาปาสนฺติ วุจฺจติ. ‘‘ตาต, มาตุลา’’ติอาทินา นเยน ปน สณฺหวาจาภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, ปิยวาจาติ อตฺโถ. เอวํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺํ อิทฺธฺเจว โหติ, ผีตฺจ, พหุอนฺนปานํ, เขมํ, นิรพฺพุทํ. มนุสฺสา มุทา โมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรา วิหรนฺติ. อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ. อยํ โปราณิกา ปเวณิ.
อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ ¶ สงฺคหวตฺถูนิ อิมฺจ รฏฺสมฺปตฺตึ ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธํมูลกํ กตฺวา อสฺสเมธํ ปุริสเมธนฺติอาทิเก ปฺจ ยฺเ นาม อกํสุ. เตสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺติ วเธนฺตีติ อสฺสเมโธ. ทฺวีหิ ปริยฺเหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส เอกสฺมึ ปจฺฉิมทิวเสเยว สตฺตนวุติปฺจปสุสตฆาตภึสนสฺส เปตฺวา ภูมิฺจ ปุริเส จ อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยฺสฺเสตํ อธิวจนํ. ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธ. จตูหิ ปริยฺเหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธึ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส ยฺสฺเสตํ อธิวจนํ. สมฺมเมตฺถ ปาสนฺตีติ สมฺมาปาโส. ทิวเส ทิวเส ยุคจฺฉิคฺคเฬ ¶ ปเวสนทณฺฑกสงฺขาตํ สมฺมํ ขิปิตฺวา ตสฺส ปติโตกาเส เวทึ กตฺวา สํหาริเมหิ ยูปาทีหิ สรสฺสตีนทิยา นิมุคฺโคกาสโต ปภุติ ปฏิโลมํ คจฺฉนฺเตน ยชิตพฺพสฺส สตฺรยาคสฺเสตํ อธิวจนํ. วาชเมตฺถ ปิวนฺตีติ วาชเปยฺโย. เอเกน ปริยฺเน สตฺตรสหิ ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เพลุวยูปสฺส สตฺตรสกทกฺขิณสฺส ยฺสฺเสตํ อธิวจนํ. นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ. นวหิ ปริยฺเหิ ยชิตพฺพสฺส ¶ สทฺธึ ภูมิยา จ ปุริเสหิ จ อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส สพฺพเมธปริยายนามสฺส อสฺสเมธวิกปฺปสฺเสตํ อธิวจนํ.
กลมฺปิ ¶ เต นานุภวนฺติ โสฬสินฺติ เต สพฺเพปิ มหายาคา เอกสฺส เมตฺตาจิตฺตสฺส วิปากมหนฺตตาย โสฬสึ กลํ น อคฺฆนฺติ, โสฬสมํ ภาคํ น ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. น ชินาตีติ น อตฺตนา ปรสฺส ชานึ กโรติ. น ชาปเยติ น ปเรน ปรสฺส ชานึ กาเรติ. เมตฺตํโสติ เมตฺตายมานจิตฺตโกฏฺาโส หุตฺวา. สพฺพภูตานนฺติ สพฺพสตฺเตสุ. เวรํ ตสฺส น เกนจีติ ตสฺส เกนจิ สทฺธึ อกุสลเวรํ วา ปุคฺคลเวรํ วา นตฺถิ.
๒. ปฺาสุตฺตวณฺณนา
๒. ทุติเย อาทิพฺรหฺมจริยิกายาติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตาย. ปฺายาติ วิปสฺสนาย. ครุฏฺานิยนฺติ คารวุปฺปตฺติปจฺจยภูตํ ครุภาวนียํ. ติพฺพนฺติ พหลํ. ปริปุจฺฉตีติ อตฺถปาฬิอนุสนฺธิปุพฺพาปรํ ปุจฺฉติ. ปริปฺหตีติ ปฺหํ กโรติ, อิทฺจิทฺจ ปฏิปุจฺฉิสฺสามีติ วิตกฺเกติ. ทฺวเยนาติ ทุวิเธน. อนานากถิโกติ อนานตฺตกถิโก โหติ. อติรจฺฉานกถิโกติ นานาวิธํ ติรจฺฉานกถํ น กเถติ. อริยํ วา ตุณฺหีภาวนฺติ อริยตุณฺหีภาโว นาม จตุตฺถชฺฌานํ, เสสกมฺมฏฺานมนสิกาโรปิ วฏฺฏติ. ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพกํ ชานาติ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพกํ ปสฺสติ. ปิยตฺตายาติ ¶ ปิยภาวตฺถาย. ครุตฺตายาติ ครุภาวตฺถาย. ภาวนายาติ ภาวนตฺถาย คุณสมฺภาวนาย วา. สามฺายาติ สมณธมฺมตฺถาย. เอกีภาวายาติ นิรนฺตรภาวตฺถาย.
๓-๔. อปฺปิยสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๓-๔. ตติเย อปฺปิยปสํสีติ อปฺปิยชนสฺส ปสํสโก วณฺณภาณี. ปิยครหีติ ปิยชนสฺส ¶ นินฺทโก ครหโก. จตุตฺเถ อนวฺตฺติกาโมติ ‘‘อโห วต มํ อฺเน อวชาเนยฺยุ’’นฺติ อนวชานนกาโม. อกาลฺูติ กถากาลํ น ชานาติ, อกาเล กเถติ. อสุจีติ อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโต.
๕. ปมโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๕. ปฺจเม โลกสฺส ธมฺมาติ โลกธมฺมา. เอเตหิ มุตฺตา นาม นตฺถิ, พุทฺธานมฺปิ โหนฺติ. เตเนวาห – โลกํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุพนฺธนฺติ นปฺปชหนฺติ ¶ , โลกโต น นิวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. โลโก จ อฏฺ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตีติ อยฺจ โลโก เอเต อนุพนฺธติ น ปชหติ, เตหิ ธมฺเมหิ น นิวตฺตตีติ อตฺโถ.
ลาโภ อลาโภติ ลาเภ อาคเต อลาโภ อาคโตเยวาติ เวทิตพฺโพ. อยสาทีสุปิ เอเสว นโย. อเวกฺขติ วิปริณามธมฺเมติ ‘‘วิปริณามธมฺมา อิเม’’ติ เอวํ อเวกฺขติ. วิธูปิตาติ ¶ วิธมิตา วิทฺธํสิตา. ปทฺจ ตฺวาติ นิพฺพานปทํ ชานิตฺวา. สมฺมปฺปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ คโต นิปฺผตฺตึ มตฺถกํ ปตฺโต, นิพฺพานปทํ ตฺวาว ตํ ปารํ คตภาวํ สมฺมปฺปชานาตีติ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.
๖. ทุติยโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๖. ฉฏฺเ โก วิเสโสติ กึ วิเสสการณํ. โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปฺปโยโค. ปริยาทายาติ คเหตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา. อิธาปิ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํ.
๗. เทวทตฺตวิปตฺติสุตฺตวณฺณนา
๗. สตฺตเม อจิรปกฺกนฺเตติ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา น จิรปกฺกนฺเต. อารพฺภาติ อาคมฺม ปฏิจฺจ สนฺธาย. อตฺตวิปตฺตินฺติ อตฺตโน วิปตฺตึ วิปนฺนาการํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อภิภุยฺยาติ อภิภวิตฺวา มทฺทิตฺวา.
๘. อุตฺตรวิปตฺติสุตฺตวณฺณนา
๘. อฏฺเม ¶ วฏชาลิกายนฺติ เอวํนามเก วิหาเร. โส กิร วฏวเน นิวิฏฺตฺตา วฏชาลิกาติ สงฺขํ คโต. ปาตุรโหสีติ อิมมตฺถํ เทวรฺโ อาโรเจสฺสามีติ คนฺตฺวา ปากโฏ อโหสิ. อาทิพฺรหฺมจริยโกติ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูโต.
๙. นนฺทสุตฺตวณฺณนา
๙. นวเม กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโต. พลวาติ ถามสมฺปนฺโน. ปาสาทิโกติ ¶ รูปสมฺปตฺติยา ปสาทชนโก. ติพฺพราโคติ พหลราโค. กิมฺตฺราติอาทีสุ อยมตฺโถ – กึ อฺเน การเณน ¶ กถิเตน, อยํ นนฺโท อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต, เยหิ นนฺโท สกฺโกติ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. สเจ อิเมหิ การเณหิ สมนฺนาคโต นาภวิสฺส, น สกฺกุเณยฺยาติ. อิติห ตตฺถาติ เอวํ ตตฺถ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํ.
๑๐. การณฺฑวสุตฺตวณฺณนา
๑๐. ทสเม อฺเนาฺํ ปฏิจรตีติ อฺเน การเณน วจเนน วา อฺํ การณํ วจนํ วา ปฏิจฺฉาเทติ. พหิทฺธา กถํ อปนาเมตีติ พาหิรโต อฺํ อาคนฺตุกกถํ โอตาเรติ. อปเนยฺเยโสติ อปเนยฺโย นีหริตพฺโพ เอส. สมณทูสีติ สมณทูสโก. สมณปลาโปติ วีหีสุ วีหิปลาโป วิย นิสฺสารตาย สมเณสุ สมณปลาโป. สมณการณฺฑโวติ สมณกจวโร. พหิทฺธา นาเสนฺตีติ พหิ นีหรนฺติ. ยวกรเณติ ยวเขตฺเต. ผุณมานสฺสาติ อุจฺเจ าเน ตฺวา มหาวาเต โอปุนิยมานสฺส. อปสมฺมชฺชนฺตีติ ¶ สารธฺานํ เอกโต ทุพฺพลธฺานํ เอกโต กรณตฺถํ ปุนปฺปุนํ อปสมฺมชฺชนฺติ, อปสมฺมชฺชนิสงฺขาเตน วาตคฺคาหินา สุปฺเปน วา วตฺเถน วา นีหรนฺติ. ททฺทรนฺติ ททฺทรสทฺทํ.
สํวาสายนฺติ สํวาเสน อยํ. วิชานาถาติ ชาเนยฺยาถ. สนฺตวาโจติ สณฺหวาโจ. ชนวตีติ ชนมชฺเฌ. รโห กโรติ กรณนฺติ กรณํ วุจฺจติ ปาปกมฺมํ, ตํ รโห ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ¶ กโรติ. สํสปฺปี จ มุสาวาทีติ สํสปฺปิตฺวา มุสาวาที, มุสา ภณนฺโต สํสปฺปติ ผนฺทตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ.
เมตฺตาวคฺโค ปโม.