📜
๑. สมฺโพธิวคฺโค
๑. สมฺโพธิสุตฺตวณฺณนา
๑. นวกนิปาตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม สมฺโพธิปกฺขิกานนฺติ จตุมคฺคสงฺขาตสฺส สมฺโพธิสฺส ปกฺเข ภวานํ, อุปการกานนฺติ อตฺโถ. ปาฬิยํ อาคเต นว ธมฺเม สนฺธาเยวํ ปุจฺฉติ. กา อุปนิสาติ โก อุปนิสฺสยปจฺจโย. อภิสลฺเลขนฺตีติ อภิสลฺเลขิกา. สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส วิวรเณ สปฺปายา อุปการกาติ เจโตวิวรณสปฺปายา. อปฺปิจฺฉตํ อารพฺภ ปวตฺตา กถา อปฺปิจฺฉกถา. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อสุภา ¶ ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายาติ อยมตฺโถ สาลิลายโกปมาย วิภาเวตพฺโพ – เอโก หิ ปุริโส อสิตํ คเหตฺวา โกฏิโต ปฏฺาย สาลิกฺเขตฺเต สาลิโย ลายติ. อถสฺส วตึ ภินฺทิตฺวา คาโว ปวิสึสุ. โส อสิตํ เปตฺวา ยฏฺึ อาทาย เตเนว มคฺเคน คาโว นีหริตฺวา วตึ ปากติกํ กตฺวา ปุนปิ อสิตํ อาทาย สาลิโย ลายิ. เอตฺถ สาลิกฺเขตฺตํ วิย พุทฺธสาสนํ ทฏฺพฺพํ, สาลิลายโก วิย โยคาวจโร, อสิตํ วิย ปฺา, ลายนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมกรณกาโล, ยฏฺิ วิย อสุภกมฺมฏฺานํ, วติ วิย สํวโร, วตึ ภินฺทิตฺวา คาวีนํ ¶ ปวิสนํ วิย สหสา อปฺปฏิสงฺขาย ปมาทํ อารพฺภ ราคสฺส อุปฺปชฺชนํ, อสิตํ เปตฺวา ยฏฺึ อาทาย ปวิฏฺมคฺเคเนว คาโว นีหริตฺวา วตึ ปฏิปากติกํ กตฺวา ปุน โกฏิโต ปฏฺาย สาลิลายนํ วิย อสุภกมฺมฏฺาเนน ราคํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปุน วิปสฺสนาย กมฺมํ อารภนกาโล. อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ราคสฺสาติ ปฺจกามคุณิกราคสฺส. เมตฺตาติ เมตฺตากมฺมฏฺานํ. พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนสฺส โกปสฺส ปชหนตฺถาย. อานาปานสฺสตีติ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติ. วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนานํ วิตกฺกานํ อุปจฺเฉทนตฺถาย. อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกสฺส มานสฺส สมุคฺฆาตตฺถาย. อนตฺตสฺา สณฺาตีติ อนิจฺจลกฺขเณ ทิฏฺเ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺเมว โหติ. เอเตสุ หิ ตีสุ ลกฺขเณสุ เอกสฺมึ ทิฏฺเ อิตรทฺวยํ ทิฏฺเมว โหติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อนิจฺจสฺิโน, ภิกฺขเว, อนตฺตสฺา สณฺาตี’’ติ. ทิฏฺเว ธมฺเม นิพฺพานนฺติ ทิฏฺเเยว ธมฺเม อปจฺจยปรินิพฺพานฺจ ปาปุณาตีติ อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.
๒. นิสฺสยสุตฺตวณฺณนา
๒. ทุติเย นิสฺสยสมฺปนฺโนติ ปติฏฺาสมฺปนฺโน. สทฺธนฺติ โอกปฺปนสทฺธํ. วีริยนฺติ กายิกเจตสิกวีริยํ. ยํสาติ ยํ อสฺส. อริยาย ¶ ปฺายาติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย. สงฺขายาติ ชานิตฺวา. เอกํ ปฏิเสวตีติ เสวิตพฺพยุตฺตกํ เสวติ. อธิวาเสตีติ อธิวาเสตพฺพยุตฺตกํ อธิวาเสติ. ปริวชฺเชตีติ ปริวชฺเชตพฺพยุตฺตกํ ปริวชฺเชติ. วิโนเทตีติ นีหริตพฺพยุตฺตกํ นีหรติ. เอวํ โข ภิกฺขูติ เอวํ โข ภิกฺขุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน เจว ธมฺมววตฺถานวเสน ¶ จ ปฏิเสวิตพฺพาทีนิ สุปฺปฏิวิทฺธานิ สุปจฺจกฺขานิ กตฺวา ปฏิเสวนฺโต อธิวาเสนฺโต ปริวชฺเชนฺโต วิโนเทนฺโต จ ภิกฺขุ นิสฺสยสมฺปนฺโน นาม โหตีติ.
๓. เมฆิยสุตฺตวณฺณนา
๓. ตติเย จาลิกายนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตํ กิร จลมคฺคํ นิสฺสาย กตตฺตา โอโลเกนฺตานํ จลมานํ วิย อุปฏฺาติ, ตสฺมา จาลิกาติ สงฺขํ คตํ. จาลิยปพฺพเตติ โสปิ ปพฺพโต สพฺพเสตตฺตา กาฬปกฺขุโปสเถ โอโลเกนฺตานํ จลมาโน วิย อุปฏฺาติ, ตสฺมา จาลิยปพฺพโตติ วุตฺโต. ตตฺถ มหนฺตํ วิหารํ การยึสุ. อิติ ภควา ตํ นครํ นิสฺสาย จาลิกาปพฺพตมหาวิหาเร วิหรติ. ชนฺตุคามนฺติ เอวํนามกํ อปรมฺปิ ตสฺเสว วิหารสฺส โคจรคามํ. ชตฺตุคามนฺติปิ ¶ ปนฺติ. ปธานตฺถิกสฺสาติ ปธานกมฺมิกสฺส. ปธานายาติ สมณธมฺมกรณตฺถาย. อาคเมหิ ตาวาติ สตฺถา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘น ตาวสฺส าณํ ปริปกฺก’’นฺติ ตฺวา ปฏิพาหนฺโต เอวมาห. เอกกมฺหิ ตาวาติ อิทํ ปนสฺส ‘‘เอวมยํ คนฺตฺวาปิ ¶ กมฺเม อนิปฺผชฺชมาเน นิราสงฺโก หุตฺวา เปมวเสน ปุน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ จิตฺตมทฺทวชนนตฺถํ อาห. นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตุนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา อฺํ อุตฺตริ กรณียํ นาม นตฺถิ. กตสฺส วา ปฏิจโยติ อธิคตสฺส วา ปุน ปฏิจโยปิ นตฺถิ. น หิ ภาวิตมคฺโค ปุน ภาวียติ, น ปหีนกิเลสานํ ปุน ปหานํ อตฺถิ. ปธานนฺติ โข, เมฆิย, วทมานํ กินฺติ วเทยฺยามาติ ‘‘สมณธมฺมํ กโรมี’’ติ ตํ วทมานํ มยํ อฺํ กึ นาม วเทยฺยาม.
ทิวาวิหารํ นิสีทีติ ทิวาวิหารตฺถาย นิสีทิ. นิสีทนฺโต จ ยสฺมึ มงฺคลสิลาปฏฺเฏ ปุพฺเพ อนุปฏิปาฏิยา ปฺจ ชาติสตานิ ราชา หุตฺวา อุยฺยานกีฬิกํ กีฬนฺโต ติวิธนาฏกปริวาโร นิสีทิ, ตสฺมึเยว นิสีทิ. อถสฺส นิสินฺนกาลโต ปฏฺาย สมณภาโว ชหิโต วิย อโหสิ, ราชเวสํ คเหตฺวา นาฏกวรปริวุโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสินฺโน วิย ชาโต. อถสฺส ตํ สมฺปตฺตึ อสฺสาทยโต กามวิตกฺโก อุทปาทิ. โส ตสฺมึเยว ขเณ มหาโยเธหิ คหิเต ทฺเว โจเร อาเนตฺวา ปุรโต ปิเต วิย อทฺทส. เตสุ เอกสฺส วธํ อาณาปนวเสนสฺส พฺยาปาทวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, เอกสฺส พนฺธนํ อาณาปนวเสน วิหึสาวิตกฺโก. เอวํ โส ลตาชาเลน รุกฺโข วิย มธุมกฺขิกาหิ มธุฆาตโก วิย อกุสลวิตกฺเกหิ ¶ ¶ ปริกฺขิตฺโต อโหสิ. ตํ สนฺธาย – อถ โข อายสฺมโต เมฆิยสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. อนฺวาสตฺตาติ อนุพทฺธา สมฺปริวาริตา. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ เอวํ ปาปวิตกฺเกหิ สมฺปริกิณฺโณ กมฺมฏฺานํ สปฺปายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อิทํ วต ทิสฺวา ทีฆทสฺสี ภควา ปฏิเสเธสี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อิทํ การณํ ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ นิสินฺนาสนโต วุฏฺาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.
๔. นนฺทกสุตฺตวณฺณนา
๔. จตุตฺเถ ¶ อุปฏฺานสาลายนฺติ โภชนสาลายํ. เยนุปฏฺานสาลาติ สตฺถา นนฺทกตฺเถเรน มธุรสฺสเรน อารทฺธาย ธมฺมเทสนาย สทฺทํ สุตฺวา, ‘‘อานนฺท, โก เอโส อุปฏฺานสาลาย มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธมฺมกถิกนนฺทกตฺเถรสฺส อชฺช, ภนฺเต, วาโร’’ติ สุตฺวา ‘‘อติมธุรํ กตฺวา, อานนฺท, เอโส ภิกฺขุ ธมฺมํ กเถติ, มยมฺปิ คนฺตฺวา สุณิสฺสามา’’ติ วตฺวา เยนุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ. พหิทฺวารโกฏฺเก อฏฺาสีติ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย จีวรคพฺเภ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฺาตกเวเสน อฏฺาสิ. กถาปริโยสานํ อาคมยมาโนติ ‘‘อิทมโวจา’’ติ อิทํ กถาวสานํ อุทิกฺขมาโน ธมฺมกถํ สุณนฺโต อฏฺาสิเยว. อถายสฺมา อานนฺโท นิกฺขนฺเต ปเม ยาเม สตฺถุ สฺํ ¶ อทาสิ – ‘‘ปมยาโม อติกฺกนฺโต, ภนฺเต, โถกํ วิสฺสมถา’’ติ. สตฺถา ตตฺเถว อฏฺาสิ. อถายสฺมา อานนฺโท มชฺฌิมยาเมปิ นิกฺขนฺเต, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปกติยา ขตฺติยสุขุมาลา, ปุน พุทฺธสุขุมาลาติ ปรมสุขุมาลา, มชฺฌิมยาโมปิ อติกฺกนฺโต, มุหุตฺตํ วิสฺสมถา’’ติ อาห. สตฺถา ตตฺเถว อฏฺาสิ. ตตฺถ ิตกสฺเสวสฺส อรุณคฺคํ ปฺายิตฺถ. อรุณุคฺคมนฺจ เถรสฺส ‘‘อิทมโวจา’’ติ ปาเปตฺวา กถาปริโยสานฺจ ทสพลสฺส ฉพฺพณฺณสรีรสฺมิวิสฺสชฺชนฺจ เอกปฺปหาเรเนว อโหสิ. อคฺคฬํ อาโกเฏสีติ อคฺคนเขน ทฺวารกวาฏํ อาโกเฏสิ.
สารชฺชมานรูโปติ หรายมาโน โอตฺตปฺปมาโน. โทมนสฺสสารชฺชํ ปนสฺส นตฺถิ. เอตฺตกมฺปิ โน นปฺปฏิภาเสยฺยาติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตสฺส อปฺปฏิภานํ นาม นตฺถิ. เอตฺตกมฺปิ น กเถยฺยนฺติ ทสฺเสติ. สาธุ สาธูติ เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สมฺปหํสนฺโต อาห. อยฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘สุคหิตา จ เต ธมฺมเทสนา สุกถิตา จา’’ติ. กุลปุตฺตานนฺติ อาจารกุลปุตฺตานฺเจว ชาติกุลปุตฺตานฺจ. อริโย จ ตุณฺหิภาโวติ ทุติยชฺฌานสมาปตฺตึ สนฺธาเยวมาห. อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนายาติ สงฺขารปริคฺคหวิปสฺสนาาณสฺส ¶ . จตุปฺปาทโกติ ¶ อสฺสโคณคทฺรภาทิโก. อิทํ วตฺวาติ อิมํ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ธมฺมํ กถยิตฺวา. วิหารํ ปาวิสีติ คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ.
กาเลน ธมฺมสฺสวเนติ กาเล กาเล ธมฺมสฺสวนสฺมึ. ธมฺมสากจฺฉายาติ ปฺหกถาย. คมฺภีรํ อตฺถปทนฺติ คมฺภีรํ คุฬฺหํ รหสฺสํ อตฺถํ. ปฺายาติ ¶ สหวิปสฺสนาย มคฺคปฺาย. สมฺมสนปฏิเวธปฺาปิ อุคฺคหปริปุจฺฉาปฺาปิ วฏฺฏติเยว. ปตฺโต วา ปชฺชติ วาติ อรหตฺตํ ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ เอวํ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาเวติ. อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตา, อรหตฺตํ วา อปฺปตฺตํ มานสํ เอเตสนฺติปิ อปฺปตฺตมานสา. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารนฺติ เอตฺถ ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร โลกิโยปิ วฏฺฏติ โลกุตฺตโรปิ.
๕. พลสุตฺตวณฺณนา
๕. ปฺจเม อวิชฺชาโกสชฺชสาวชฺชอสฺสทฺธิเยสุ อกมฺปนโต ปฺาพลาทีนิ ทฏฺพฺพานิ. อกุสลสงฺขาตาติ อกุสลาติ าตา. เอส นโย สพฺพตฺถ. นาลมริยาติ อริยภาวํ กาตุํ อสมตฺถา, อริยานํ วา อนนุจฺฉวิกา. โวทิฏฺาติ สุฏฺุ ทิฏฺา. โวจริตาติ มโนทฺวาเร สมุทาจารปฺปตฺตา. อตฺถิกสฺสาติ ธมฺมเทสนาย อตฺถิกสฺส. อาชีวิกาภยนฺติ ชีวิตวุตฺติภยํ. อสิโลกภยนฺติ ครหาภยํ. ปริสาสารชฺชภยนฺติ ปริสํ ปตฺวา สารชฺชํ โอกฺกมนภยํ. อิมสฺมึ ¶ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.
๖. เสวนาสุตฺตวณฺณนา
๖. ฉฏฺเ ชีวิตปริกฺขาราติ ชีวิตสมฺภารา. สมุทาเนตพฺพาติ สมาหริตพฺพา. กสิเรน สมุทาคจฺฉนฺตีติ ทุกฺเขน อุปฺปชฺชนฺติ. รตฺติภาคํ วา ทิวสภาคํ วาติ เอตฺถ รตฺติภาเค ตฺวา รตฺติภาเคเยว ปกฺกมิตพฺพํ, รตฺตึ จณฺฑวาฬาทิปริปนฺเถ สติ อรุณุคฺคมนํ อาคเมตพฺพํ. ทิวสภาเค ตฺวา ทิวา ปกฺกมิตพฺพํ, ทิวา ปริปนฺเถ สติ สูริยตฺถงฺคมนํ อาคเมตพฺพํ. สงฺขาปีติ สามฺตฺถสฺส ภาวนาปาริปูริอาคมนํ ชานิตฺวา. โส ปุคฺคโลติ ปทสฺส ปน ‘‘นานุพนฺธิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อนาปุจฺฉาติ อิธ ปน ตํ ปุคฺคลํ อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อปิ ปนุชฺชมาเนนาติ อปิ นิกฺกฑฺฒิยมาเนน. เอวรูโป หิ ปุคฺคโล สเจปิ ¶ ทารุกลาปสตํ วา อุทกฆฏสตํ วา วาลิกาฆฏสตํ วา ทณฺฑํ อาโรเปติ, มา อิธ วสีติ นิกฺกฑฺฒาเปติ วา, ตํ ขมาเปตฺวาปิ ยาวชีวํ โส อนุพนฺธิตพฺโพว, น วิชหิตพฺโพ.
๗. สุตวาสุตฺตวณฺณนา
๗. สตฺตเม ¶ ปฺจ านานิ อชฺฌาจริตุนฺติ ปฺจ การณานิ อติกฺกมิตุํ. ปาณนฺติ อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํ. อทินฺนนฺติ อนฺตมโส ติณสลากมฺปิ ปรสนฺตกํ. เถยฺยสงฺขาตนฺติ เถยฺยจิตฺเตน. สนฺนิธิการกํ กาเม ปริภฺุชิตุนฺติ สนฺนิธึ กตฺวา เปตฺวา ¶ วตฺถุกามกิเลสกาเม ปริภฺุชิตุํ อภพฺโพ. อกปฺปิยํ กามคุณํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. พุทฺธํ ปจฺจกฺขาตุนฺติ ‘‘น พุทฺโธ อย’’นฺติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตุํ. ธมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ตาว อฏฺกถาย อาคตํ. ปาฬิยํ ปน อิมสฺมึ สุตฺเต อคติคมนานิ กถิตานิ.
๘-๑๐. สชฺฌสุตฺตาทิวณฺณนา
๘-๑๐. อฏฺเม พุทฺธาทีนํ ปจฺจกฺขานํ กถิตํ. นวเม ปุถุชฺชเนน สทฺธึ คหิตตฺตา ‘‘อาหุเนยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ทสเม โคตฺรภูติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน สิขาปตฺตพลววิปสฺสนาจิตฺเตน สมนฺนาคโต. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สมฺโพธวคฺโค ปโม.