📜
(๗) ๒. ยมกวคฺโค
๑. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๑-๖๒. ทุติยสฺส ปเม สาหารนฺติ สปจฺจยํ. วิชฺชาวิมุตฺตินฺติ ผลาณฺเจว เสสสมฺปยุตฺตธมฺเม จ. โพชฺฌงฺคาติ มคฺคโพชฺฌงฺคา. ทุติเย ภวตณฺหายาติ ภวปตฺถนาย. เอวํ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ วฏฺฏเมว กถิตํ, วฏฺฏฺเจตฺถ ปเม สุตฺเต อวิชฺชามูลกํ วฏฺฏํ กถิตํ, ทุติเย ตณฺหามูลกํ.
๓-๔. นิฏฺงฺคตสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๓-๖๔. ตติเย ¶ ¶ นิฏฺํ คตาติ นิพฺเพมติกา. อิธ นิฏฺาติ อิมสฺมึเยว โลเก ปรินิพฺพานํ. อิธ วิหายาติ อิมํ โลกํ วิชหิตฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลกํ. จตุตฺเถ อเวจฺจปฺปสนฺนาติ อจลปฺปสาเทน สมฺปนฺนา. โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ อาปนฺนา.
๕-๗. ปมสุขสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๕-๖๗. ปฺจเม ¶ วฏฺฏมูลกํ สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตํ, ฉฏฺเ สาสนมูลกํ. สตฺตเม นฬกปานนฺติ อตีเต โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา วานรยูเถน นเฬหิ อุทกสฺส ปีตฏฺาเน มาปิตตฺตา เอวํลทฺธนาโม นิคโม. ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยํ ยํ ทิสํ อนุวิโลเกติ, ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภูตเมว. อนุวิโลเกตฺวาติ ตโต ตโต วิโลเกตฺวา. ปิฏฺิ เม อาคิลายตีติ กสฺมา อาคิลายติ? ภควโต หิ ฉ วสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส มหนฺตํ กายทุกฺขํ อโหสิ, อถสฺส อปรภาเค มหลฺลกกาเล ปิฏฺิวาโต อุปฺปชฺชิ. อุปาทินฺนกสรีรสฺส านนิสชฺชาทีหิ อปฺปมตฺตเกน อาพาเธน น สกฺกา เกนจิ ภวิตุํ. ตํ คเหตฺวาปิ เถรสฺส โอกาสกรณตฺถํ เอวมาห. สงฺฆาฏึ ปฺาเปตฺวา เอกมนฺเต ปติรูปฏฺาเน ปฺตฺตสฺส กปฺปิยมฺจสฺส อุปริ อตฺถริตฺวา.
๙-๑๐. กถาวตฺถุสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๖๙-๗๐. นวเม ติรจฺฉานกถนฺติ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตํ กถํ. ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก ¶ เอวํมหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ. เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ, ‘‘โสปิ นาม เอวํมหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺานภาเว ติฏฺติ. โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํมหานุภาโว, เมฆเทโว เอวํมหานุภาโว’’ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธสุปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กมฺมสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา, ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานเมว ¶ โหติ. อปิจ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภฺุชิมฺห ปิวิมฺห ปริภฺุชิมฺหา’’ติ กามรสสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติยํ ปูชิมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติ.
าติกถาทีสุปิ ‘‘อมฺหากํ าตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ ¶ , สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน าตกา ขยํ คตา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตพฺพํ. คามกถาปิ สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน ¶ วา ‘‘อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ วา ‘‘ขยวยํ คตา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย.
อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สูรกถาปิ ‘‘นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี’’ติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺโธ อโหสิ ขยํ คโต’’ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สุรากถนฺติ ปาฬิยํ ปน อเนกวิธํ มชฺชกถํ อสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, อาทีนววเสเนว วตฺตุํ วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ ‘‘อสุกวิสิขา สุนิวิฏฺา ทุนฺนิวิฏฺา สูรา สมตฺถา’’ติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ วฏฺฏติ. กุมฺภฏฺานกถา นาม กูฏฏฺานกถา อุทกติตฺถกถา วุจฺจติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๐๘๐). กุมฺภทาสิกถา วา. สาปิ ‘‘ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา นเยเนว วฏฺฏติ.
ปุพฺพเปตกถา นาม อตีตาติกถา. ตตฺถ วตฺตมานาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโย. นานตฺตกถา นาม ปุริมปจฺฉิมกถาวิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา ติรจฺฉานกถา. โลกกฺขายิกา นาม ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต? อสุเกน นาม ¶ นิมฺมิโต. กาโก เสโต อฏฺีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ติเอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา. สมุทฺทกฺขายิกา นาม กสฺมา สมุทฺโท สาคโรติ. สาครเทเวน ขตตฺตา ¶ สาคโร, ขโต เมติ หตฺถมุทฺทาย นิเวทิตตฺตา สมุทฺโทติเอวมาทิกา นิรตฺถกา สมุทฺทกฺขายนกถา. ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิ. อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา นาม.
เตชสา เตชนฺติ อตฺตโน เตชสา เตสํ เตชํ. ปริยาทิเยยฺยาถาติ เขเปตฺวา คเหตฺวา อภิภเวยฺยาถ. ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก ปิณฺฑปาติโก ¶ มหาเถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, เตชสา เตชํ ปริยาทิยมานา ภิกฺขู กึ กโรนฺตี’’ติ. เถโร อาห – อาวุโส, กิฺจิเทว อาตเป เปตฺวา ยถา ฉายา เหฏฺา น โอตรติ, อุทฺธํเยว คจฺฉติ ตถา กโรนฺติ. ทสเม ปาสํสานิ านานีติ ปสํสาวหานิ การณานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ยมกวคฺโค ทุติโย.