📜
(๑๐) ๕. อุปาลิวคฺโค
๑-๒. กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๑-๙๒. ปฺจมสฺส ¶ ¶ ปเม สาหเสนาติ สาหสิยกมฺเมน. ทุติเย ภยานีติ จิตฺตุตฺราสภยานิ. เวรานีติ อกุสลเวรปุคฺคลเวรานิ. อริโย จสฺส าโยติ สห วิปสฺสนาย มคฺโค. อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตีติ เอวํ อิมสฺมึ อวิชฺชาทิเก การเณ สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติ. อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ โย ยสฺส สหชาตปจฺจโย โหติ, ตสฺส อุปฺปาทา อิตรํ อุปฺปชฺชติ นาม. อิมสฺมึ อสตีติ อวิชฺชาทิเก การเณ อสติ สงฺขาราทิกํ ผลํ น โหติ. อิมสฺส ¶ นิโรธาติ การณสฺส อปฺปวตฺติยา ผลสฺส อปฺปวตฺติ โหติ.
๓. กึทิฏฺิกสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ตติเย สณฺาเปสุนฺติ อิริยาปถมฺปิ วจนปถมฺปิ สณฺาเปสุํ. อปฺปสทฺทวินีตาติ อปฺปสทฺเทน มตฺตภาณินา สตฺถารา วินีตา. ปรโตโฆสปจฺจยา วาติ ปรสฺส วา วจนการณา. เจตยิตาติ ปกปฺปิตา. มงฺกุภูตาติ โทมนสฺสปฺปตฺตา นิตฺเตชา. ปตฺตกฺขนฺธาติ ปติตกฺขนฺธา. สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน การเณน วจเนน.
๔. วชฺชิยมาหิตสุตฺตวณฺณนา
๙๔. จตุตฺเถ วชฺชิยมาหิโตติ เอวํนามโก. สพฺพํ ตปนฺติ สพฺพเมว ทุกฺกรการิกํ. สพฺพํ ตปสฺสินฺติ สพฺพํ ตปนิสฺสิตกํ. ลูขาชีวินฺติ ทุกฺกรการิกชีวิกานุโยคํ อนุยุตฺตํ. คารยฺหนฺติ ครหิตพฺพยุตฺตกํ. ปสํสิยนฺติ ปสํสิตพฺพยุตฺตกํ. เวนยิโกติ สยํ อวินีโต อฺเหิ วิเนตพฺโพ. อปฺตฺติโกติ น กิฺจิ ปฺาเปตุํ สกฺโกติ. อถ วา เวนยิโกติ สตฺตวินาสโก. อปฺตฺติโกติ อปจฺจกฺขํ นิพฺพานํ ปฺาเปติ, สยํกตาทีสุ กิฺจิ ปฺาเปตุํ น สกฺโกติ. น โส ภควา เวนยิโกติ โส ภควา เอวํ ยาถาวโต ตฺวา ¶ กุสลากุสลํ ¶ ปฺาเปนฺโต น อฺเน วิเนตพฺโพ น อฺสิกฺขิโต. เย จ ธมฺเม อุปาทาย สตฺโต ปฺาปิยติ, เตสํ ปฺาปนโต น สตฺตวินาสโก, สุวินีโต สุสิกฺขิโต สตฺตวินายโกติ อตฺโถ. ตสฺส จ ปฺตฺติโย ¶ สปฺตฺติโยเยวาติ ทสฺเสติ. วิมุตฺตึ วิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมาติ มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตํ จิตฺตสฺส อธิมุตฺตึ อธิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมา วฑฺฒนฺติ นาม, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สาสเน ปน จิตฺตสฺส วิมุตฺติสงฺขาโต วิมุตฺติ กุสลานํเยว ปจฺจโย โหติ.
๕. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา
๙๕. ปฺจเม ตุณฺหี อโหสีติ สตฺตูปลทฺธิยํ ตฺวา อปุจฺฉํ ปุจฺฉตีติ ตุณฺหี อโหสิ. สพฺพสามุกฺกํสิกํ วต เมติ มยา สพฺพปุจฺฉานํ อุตฺตมปุจฺฉํ ปุจฺฉิโต สมโณ โคตโม สํสาเทติ โน วิสฺสชฺเชติ, นูน น วิสหติ น สกฺโกติ วิสฺสชฺเชตุนฺติ เอวํ ปาปิกํ ทิฏฺึ มา ปฏิลภีติ. ตทสฺสาติ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ ทิฏฺิคตํ ภเวยฺย. ปจฺจนฺติมนฺติ ยสฺมา มชฺฌิมเทเส นครสฺส อุทฺธาปาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหติ. ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปจฺจนฺติมํ นคร’’นฺติ อาห. ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ¶ ถิรปาการปาทํ. ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการฺเจว ถิรปิฏฺิสงฺฆาฏฺจ. เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห? พหุทฺวารสฺมิฺหิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ, เอกทฺวาเร เอโกว วฏฺฏติ. ตถาคตสฺส จ ปฺาย อฺโ สทิโส นตฺถิ. ตสฺมา สตฺถุ ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกทฺวาร’’นฺติ อาห. ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต. เมธาวีติ านุปฺปตฺติยปฺาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโต. อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ มคฺคํ. ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺกานํ อปคตฏฺานํ. ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺานํ. ตเทเวตํ ปฺหนฺติ ตํเยว ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ปุฏฺํ ปนียปฺหํ ปุนปิ ปุจฺฉิ. สพฺโพ จ เตน โลโกติ สตฺตูปลทฺธิยํเยว ตฺวา อฺเนากาเรน ปุจฺฉตีติ ทสฺเสติ.
๖. โกกนุทสุตฺตวณฺณนา
๙๖. ฉฏฺเ ปุพฺพาปยมาโนติ ปุพฺพสทิสานิ นิรุทกานิ กุรุมาโน. กฺเวตฺถ, อาวุโสติ โก ¶ เอตฺถ, อาวุโส. ยาวตา, อาวุโส, ทิฏฺีติ ¶ ยตฺติกา ทฺวาสฏฺิวิธาปิ ทิฏฺิ นาม อตฺถิ. ยาวตา ทิฏฺิฏฺานนฺติ ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ, สฺาปิ, วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ ¶ , ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติ เอวํ ยตฺตกํ อฏฺวิธมฺปิ ทิฏฺิฏฺานํ ทิฏฺิการณํ นาม อตฺถิ. ทิฏฺาธิฏฺานนฺติ ทิฏฺีนํ อธิฏฺานํ, อธิตฺวา อธิภวิตฺวา ปวตฺตาย ทิฏฺิยา เอตํ นามํ. ทิฏฺิปริยุฏฺานนฺติ ‘‘กตมานิ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตารํ ทิฏฺิวิสูกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ ทิฏฺิสลฺลํ ทิฏฺิสมฺพาโธ ทิฏฺิปลิโพโธ ทิฏฺิพนฺธนํ ทิฏฺิปปาโต ทิฏฺานุสโย ทิฏฺิสนฺตาโป ทิฏฺิปริฬาโห ทิฏฺิคนฺโถ ทิฏฺุปาทานํ ทิฏฺาภินิเวโส ทิฏฺิปรามาโส. อิมานิ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ทิฏฺิปริยุฏฺานํ. สมุฏฺานนฺติ ทิฏฺิฏฺานสฺเสว เววจนํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺีนํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเนา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. โสตาปตฺติมคฺโค ปน ทิฏฺิสมุคฺฆาโต นาม สพฺพทิฏฺีนํ สมุคฺฆาตกตฺตา. ตมหนฺติ ตํ สพฺพํ อหํ ชานามิ. กฺยาหํ วกฺขามีติ กึการณา อหํ วกฺขามิ.
๗-๘. อาหุเนยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๗-๙๘. สตฺตเม สมฺมาทิฏฺิโกติ ยาถาวทิฏฺิโก. อฏฺเม อธิกรณสมุปฺปาทวูปสมกุสโลติ จตุนฺนํ อธิกรณานํ มูลํ คเหตฺวา วูปสเมน สมุปฺปาทวูปสมกุสโล โหติ.
๙. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา
๙๙. นวเม ¶ ทุรภิสมฺภวานีติ สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานิ, น สกฺกา อปฺเปสกฺเขหิ อชฺโฌคาหิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. อรฺวนปตฺถานีติ อรฺานิ จ วนปตฺถานิ จ. อารฺกงฺคนิปฺผาทเนน อรฺานิ, คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานภาเวน วนปตฺถานิ. ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิ. ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ กายวิเวโก ทุกฺกโร. ทุรภิรมนฺติ อภิรมิตุํ น สุกรํ. เอกตฺเตติ เอกีภาเว. กึ ทสฺเสติ? กายวิเวเก กเตปิ ตตฺถ จิตฺตํ อภิรมาเปตุํ ทุกฺกรํ. ทฺวยํทฺวยาราโม หิ อยํ โลโกติ. หรนฺติ มฺเติ หรนฺติ วิย ฆสนฺติ วิย. มโนติ จิตฺตํ. สมาธึ อลภมานสฺสาติ อุปจารสมาธึ วา อปฺปนาสมาธึ วา อลภนฺตสฺส ¶ . กึ ทสฺเสติ? อีทิสสฺส ภิกฺขุโน ¶ ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหิ วิวิเธหิ จ ภีสนเกหิ วนานิ จิตฺตํ วิกฺขิปนฺติ มฺเติ. สํสีทิสฺสตีติ กามวิตกฺเกน สํสีทิสฺสติ. อุปฺลวิสฺสตีติ พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺเกหิ อุทฺธํ ปฺลวิสฺสติ.
กณฺณสํโธวิกนฺติ กณฺเณ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํ. ปิฏฺิสํโธวิกนฺติ ปิฏฺึ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํ. ตตฺถ ¶ อุทกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ อาสิฺจนํ กณฺณสํโธวิกา นาม, ปิฏฺิยํ อาสิฺจนํ ปิฏฺิสํโธวิกา นาม. คาธํ วินฺทตีติ ปติฏฺํ ลภติ. โก จาหํ โก จ หตฺถินาโคติ อหํ โก, หตฺถินาโค โก, อหมฺปิ ติรจฺฉานคโต, อยมฺปิ, มยฺหมฺปิ จตฺตาโร ปาทา, อิมสฺสปิ, นนุ อุโภปิ มยํ สมสมาติ.
วงฺกกนฺติ กุมารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํ. ฆฏิกนฺติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬํ. โมกฺขจิกนฺติ สํปริวตฺตกกีฬํ, อากาเส ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ เปตฺวา เหฏฺุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิงฺคุลกนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํ. ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติ. รถกนฺติ ขุทฺทกรถํ. ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมว.
อิธ โข ปน โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, อิธ โข ปนาติ อตฺโถ. อิงฺฆ ตฺวํ, อุปาลิ, สงฺเฆ วิหราหีติ เอตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. เตน เถรํ สงฺฆมชฺเฌ วิหารตฺถาย โจเทติ, นาสฺส อรฺวาสํ อนุชานาติ. กสฺมา? อรฺเสนาสเน ¶ วสโต กิรสฺส วาสธุรเมว ปูริสฺสติ, น คนฺถธุรํ. สงฺฆมชฺเฌ วสนฺโต ปน ทฺเว ธุรานิ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วินยปิฏเก จ ปาโมกฺโข ภวิสฺสติ. อถสฺสาหํ ปริสมชฺเฌ ปุพฺพปตฺถนํ ปุพฺพาภินีหารฺจ กเถตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺาเน เปสฺสามีติ อิมมตฺถํ ปสฺสมาโน สตฺถา เถรสฺส อรฺวาสํ นานุชานีติ. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุปาลิวคฺโค ปฺจโม.
ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๓. ตติยปณฺณาสกํ