📜
๒. อนุสฺสติวคฺโค
๑-๒. มหานามสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๑๑-๑๒. ทุติยสฺส ปเม นานาวิหาเรหิ วิหรตนฺติ คิหีนํ นิพทฺโธ เอโก วิหาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมา อมฺหากํ อนิพทฺธวิหาเรน วิหรนฺตานํ เกน วิหาเรน กตเรน นิพทฺธวิหาเรน วิหาตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. อาราธโกติ สมฺปาทโก ปริปูรโก. ธมฺมโสตสมาปนฺโน พุทฺธานุสฺสตึ ¶ ภาเวตีติ ธมฺมโสตสมาปนฺโน หุตฺวา พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวติ. ทุติเย คิลานา วุฏฺิโตติ คิลาโน หุตฺวา วุฏฺิโต.
๓. นนฺทิยสุตฺตวณฺณนา
๑๓. ตติเย กลฺยาณมิตฺเตติ สุมิตฺเต. เอวเมตฺถ กลฺยาณมิตฺตวเสน สงฺฆานุสฺสติ กถิตา. กพฬีการาหารภกฺขานนฺติ กามาวจรเทวานํ. อสมยวิมุตฺโตติ ¶ อสมยวิมุตฺติยา วิมุตฺโต ขีณาสโว.
๔. สุภูติสุตฺตวณฺณนา
๑๔. จตุตฺเถ ¶ โก นามายํ สุภูตี ภิกฺขูติ ชานนฺโตปิ สตฺถา กถาสมุฏฺาปนตฺถํ ปุจฺฉติ. สุทตฺตสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโตติ อนาถปิณฺฑิกํ สนฺธายาห. อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ ปุตฺโต อตฺตโน จูฬปิตุ สนฺติเก ปพฺพชิโต, อถ นํ สุภูติตฺเถโร อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สทฺธาปทาเนสูติ สทฺธานํ ปุคฺคลานํ อปทาเนสุ ลกฺขเณสุ.
๕. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๕. ปฺจเม สุขํ สุปตีติ ยถา เสสชนา สมฺปริวตฺตมานา กากจฺฉมานา ทุกฺขํ สุปนฺติ, เอวํ อสุปิตฺวา สุขํ สุปติ. นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สมาปตฺตึ สมาปนฺโน วิย โหติ. สุขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ยถา อฺเ นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภมานา สมฺปริวตฺตนฺตา ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺติ, เอวํ อปฺปฏิพุชฺฌิตฺวา วิกสมานํ วิย ปทุมํ สุขํ นิพฺพิกาโร ปฏิพุชฺฌติ. น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสตีติ สุปินํ ปสฺสนฺโตปิ ภทฺทกเมว สุปินํ ปสฺสติ, เจติยํ วนฺทนฺโต วิย ปูชํ กโรนฺโต วิย จ ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จ โหติ. ยถา ปนฺเ อตฺตานํ โจเรหิ สมฺปริวาริตํ วิย วาเฬหิ อุปทฺทุตํ วิย ปปาเต ปตนฺตํ วิย จ ปสฺสนฺติ, น เอวํ ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติ.
มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ อุเร อามุกฺกมุตฺตาหาโร วิย สีเส ปิฬนฺธิตมาลา วิย จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโป. อมนุสฺสานํ ¶ ปิโย โหตีติ ยเถว มนุสฺสานํ, อมนุสฺสานมฺปิ ปิโย โหติ วิสาขตฺเถโร วิย. วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๕๘) เมตฺตากมฺมฏฺานนิทฺเทเส วิตฺถาริตเมว. เทวตา รกฺขนฺตีติ ปุตฺตมิว มาตาปิตโร เทวตา รกฺขนฺติ. นาสฺส อคฺคิ ¶ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตีติ เมตฺตาวิหาริสฺส กาเย อุตฺตราย อุปาสิกาย วิย อคฺคิ วา, สํยุตฺตภาณกจูฬสีวตฺเถรสฺเสว วิสํ วา, สํกิจฺจสามเณรสฺเสว สตฺถํ วา น กมติ นปฺปวิสติ, นาสฺส กายํ วิโกเปตีติ วุตฺตํ โหติ. เธนุวตฺถุมฺปิ เจตฺถ กถยนฺติ. เอกา กิร เธนุ วจฺฉกสฺส ขีรธารํ มฺุจมานา อฏฺาสิ. เอโก ลุทฺทโก ‘‘ตํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ หตฺเถน สมฺปริวตฺเตตฺวา ทีฆทณฺฑํ สตฺตึ มฺุจิ. สา ตสฺสา สรีรํ อาหจฺจ ตาลปณฺณํ วิย วฏฺฏมานา คตา ¶ , เนว อุปจารพเลน น อปฺปนาพเลน, เกวลํ วจฺฉเก พลวหิตจิตฺตตาย. เอวํ มหานุภาวา เมตฺตา.
ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ เมตฺตาวิหาริโน ขิปฺปเมว จิตฺตํ สมาธิยติ, นตฺถิ ตสฺส ทนฺธายิตตฺตํ. มุขวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ พนฺธนา ปวุตฺตตาลปกฺกํ วิย จสฺส วิปฺปสนฺนวณฺณํ มุขํ โหติ. อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรตีติ เมตฺตาวิหาริโน สมฺโมหมรณํ นาม นตฺถิ, อสมฺมูฬฺโห ปน นิทฺทํ โอกฺกมนฺโต วิย กาลํ กโรติ. อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาสมาปตฺติโต อุตฺตริ อรหตฺตํ ¶ อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จวิตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชตีติ.
๖. อฏฺกนาครสุตฺตวณฺณนา
๑๖. ฉฏฺเ ทสโมติ ชาติโคตฺตวเสน เจว สารปตฺตกุลคณนาย จ ทสเม าเน คณียติ, เตนสฺส ทสโมตฺเวว นามํ ชาตํ. อฏฺกนาคโรติ อฏฺกนครวาสี. กุกฺกุฏาราเมติ กุกฺกุฏเสฏฺินา การิเต อาราเม.
เตน ภควตา…เป… สมฺมทกฺขาโตติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย โส ภควา สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, เตน ภควตา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยํ ชานตา, หตฺถตเล ปิตํ อามลกํ วิย สพฺพเยฺยธมฺเม ปสฺสตา, อปิจ ปุพฺเพนิวาสาทีหิ ชานตา, ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตา, ตีหิ วา วิชฺชาหิ ฉหิ วา ปน อภิฺาหิ ชานตา, สพฺพตฺถ อปฺปฏิหเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตา, สพฺพธมฺมชานนสมตฺถาย ปฺาย ชานตา, สพฺพสตฺตานํ จกฺขุวิสยาตีตานิ ติโรกุฏฺฏาทิคตานิ จาปิ ¶ รูปานิ อติวิสุทฺเธน มํสจกฺขุนา วา ปสฺสตา, อตฺตหิตสาธิกาย สมาธิปทฏฺานาย ปฏิเวธปฺาย ชานตา, ปรหิตสาธิกาย กรุณาปทฏฺานาย เทสนาปฺาย ปสฺสตา, อนฺตรายิกธมฺเม วา ชานตา, นิยฺยานิกธมฺเม ปสฺสตา, อรีนํ หตตฺตา อรหตา, สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอวํ จตุเวสารชฺชวเสน จตูหิ การเณหิ โถมิเตน อตฺถิ นุ โข เอโก ธมฺโม อกฺขาโตติ.
อภิสงฺขตนฺติ ¶ กตํ อุปฺปาทิตํ. อภิสฺเจตยิตนฺติ เจตยิตํ กปฺปยิตํ. โส ¶ ตตฺถ ิโตติ โส ตสฺมึ สมถวิปสฺสนาธมฺเม ิโต. ธมฺมราเคน ธมฺมนนฺทิยาติ ปททฺวเยนปิ สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราโค วุตฺโต. สมถวิปสฺสนาสุ หิ สพฺเพน สพฺพํ ฉนฺทราคํ ปริยาทิยิตุํ สกฺโกนฺโต อรหา โหติ, อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหติ. โส สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราคสฺส อปฺปหีนตฺตา จตุตฺถชฺฌานเจตนาย สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตติ. อยํ อาจริยานํ สมานตฺถกถา.
วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘‘เตเนว ธมฺมราเคนาติ วจนโต อกุสเลน สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตตี’’ติ. โส ‘‘สุตฺตํ อาหราหี’’ติ วตฺตพฺโพ. อทฺธา อฺํ อปสฺสนฺโต อิทเมว อาหริสฺสติ. ตโต วตฺตพฺโพ ‘‘กิมฺปนิทํ สุตฺตํ นีตตฺถํ, อุทาหุ เนยฺยตฺถ’’นฺติ. อทฺธา ‘‘นีตตฺถ’’นฺติ วกฺขติ. ตโต วตฺตพฺโพ – เอวํ สนฺเต อนาคามิผลตฺถิเกน สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราโค กตฺตพฺโพ ภวิสฺสติ, ฉนฺทราเค อุปฺปาทิเต อนาคามิผลํ ปฏิลทฺธํ ภวิสฺสติ, มา ‘‘สุตฺตํ เม ลทฺธ’’นฺติ ยํ วา ตํ วา ทีเปหิ. ปฺหํ กเถนฺเตน หิ อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา อตฺถรสํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา กเถตุํ วฏฺฏติ. อกุสเลน หิ สคฺเค, กุสเลน จ อปาเย ปฏิสนฺธิ นาม นตฺถิ. วุตฺตฺเจตํ ภควตา –
‘‘น, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน, โทสเชน กมฺเมน, โมหเชน กมฺเมน เทวา ปฺายนฺติ, มนุสฺสา ปฺายนฺติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ สุคติโย. อถ โข, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน, โทสเชน กมฺเมน, โมหเชน กมฺเมน นิรโย ปฺายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปฺายติ, เปตฺติวิสโย ปฺายติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย’’ติ (อ. นิ. ๖.๓๙) –
เอวํ ¶ สฺาเปตพฺโพ. สเจ สฺชานาติ, สฺชานาตุ. โน เจ สฺชานาติ, ‘‘คจฺฉ ปาโตว วิหารํ ปวิสิตฺวา ยาคุํ ปิวา’’ติ อุยฺโยเชตพฺโพ.
อยํ โข, คหปติ, เอกธมฺโม อกฺขาโตติ เอกํ ธมฺมํ ¶ ปุจฺฉิเตน ‘‘อยมฺปิ เอกธมฺโม อกฺขาโต, อยมฺปิ เอกธมฺโม อกฺขาโต’’ติ เอวํ ปุจฺฉาวเสน กถิตตฺตา เอกาทสปิ ธมฺมา เอกธมฺโม นาม กโต. อมตุปฺปตฺติอตฺเถน วา สพฺเพปิ เอกธมฺโมติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
นิธิมุขํ ¶ คเวสนฺโตติ นิธึ ปริเยสนฺโต. สกิเทวาติ เอกปฺปโยเคเนว. กถํ ปน เอกปฺปโยเคเนว เอกาทสนฺนํ นิธีนํ อธิคโม โหตีติ? อิเธกจฺโจ อรฺเ ชีวิตวุตฺตึ คเวสมาโน จรติ. ตเมนํ อฺตโร อตฺถจรโก ทิสฺวา ‘‘กึ, โภ, จรสี’’ติ ปุจฺฉติ. โส ‘‘ชีวิตวุตฺตึ ปริเยสามี’’ติ อาห. อิตโร ‘‘เตน หิ สมฺม อาคจฺฉ, เอตํ ปาสาณํ ปวฏฺเฏหี’’ติ อาห. โส ตํ ปวฏฺเฏตฺวา อุปรูปริฏฺิตา วา กุจฺฉิยา กุจฺฉึ อาหจฺจ ิตา วา เอกาทส กุมฺภิโย ปสฺสติ. เอวํ เอกปฺปโยเคน เอกาทสนฺนํ อธิคโม โหติ.
อาจริยธนํ ปริเยสิสฺสนฺตีติ อฺติตฺถิยา หิ ยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ, ตสฺส สิปฺปุคฺคหณโต ปุเร วา ปจฺฉา วา อนฺตรนฺตรา วา เคหโต นีหริตฺวา ธนํ เทนฺติ. เยสํ เคเห นตฺถิ, เต าติสภาคโต ปริเยสนฺติ. เยสํ ตมฺปิ นตฺถิ, เต สภาคโต ปริเยสนฺติ. ตถา อลภมานา ภิกฺขมฺปิ จริตฺวา เทนฺติเยว. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
กึ ปนาหนฺติ พาหิรกา ตาว อนิยฺยานิเกปิ สาสเน สิปฺปมตฺตทายกสฺส ธนํ ปริเยสนฺติ, อหํ ปน เอวํวิเธ นิยฺยานิกสาสเน เอกาทสวิธํ อมตุปฺปตฺติปฏิปทํ ¶ เทเสนฺตสฺส อาจริยสฺส ปูชํ กึ น กริสฺสามิ, กริสฺสามิเยวาติ วทติ. ปจฺเจกํ ทุสฺสยุเคน อจฺฉาเทสีติ เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน เอเกกํ ทุสฺสยุคํ อทาสีติ อตฺโถ. สมุทาจารวจนํ ปเนตฺถ เอวรูปํ โหติ, ตสฺมา อจฺฉาเทสีติ วุตฺตํ. ปฺจสตํ วิหารนฺติ ปฺจสตคฺฆนิกํ ปณฺณสาลํ กาเรสีติ อตฺโถ.
๗. โคปาลสุตฺตวณฺณนา
๑๗. สตฺตเม ติสฺโส กถา เอกนาฬิกา จตุรสฺสา นิสินฺนวตฺติกาติ. ตตฺถ ปาฬึ วตฺวา เอเกกสฺส ปทสฺส อตฺถกถนํ เอกนาฬิกา นาม ¶ . อปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา, อปณฺฑิตภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา, ปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา, ปณฺฑิตภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวาติ จตุกฺกํ พนฺธิตฺวา กถนํ จตุรสฺสา นาม. อปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนํ, อปณฺฑิตภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนํ, ปณฺฑิตโคปาลกํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนํ, ปณฺฑิตภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา ปริโยสานคมนนฺติ อยํ นิสินฺนวตฺติกา นาม. อยํ อิธ สพฺพาจริยานํ อาจิณฺณา.
เอกาทสหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหีติ เอกาทสหิ อคุณโกฏฺาเสหิ. โคคณนฺติ โคมณฺฑลํ. ปริหริตุนฺติ ปริคฺคเหตฺวา วิจริตุํ. ผาตึ กาตุนฺติ วฑฺฒึ อาปาเทตุํ. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. น รูปฺู โหตีติ คณนโต วา วณฺณโต วา รูปํ น ชานาติ. คณนโต น ชานาติ นาม อตฺตโน คุนฺนํ สตํ วา สหสฺสํ วาติ สงฺขฺยํ น ชานาติ, โส คาวีสุ หฏาสุ วา ปลาตาสุ วา โคคณํ คเณตฺวา ‘‘อชฺช เอตฺตกา น ¶ ทิสฺสนฺตี’’ติ ทฺเว ตีณิ คามนฺตรานิ วา อฏวึ วา วิจรนฺโต น ปริเยสติ. อฺเสํ คาวีสุ อตฺตโน โคคณํ ปวิฏฺาสุปิ โคคณํ คเณตฺวา ‘‘อิมา เอตฺติกา คาโว น อมฺหาก’’นฺติ ยฏฺิยา โปเถตฺวา น นีหรติ. ตสฺส นฏฺา คาวิโย นฏฺาว โหนฺติ. ปรคาวิโย คเหตฺวา จรติ. โคสามิกา ทิสฺวา ‘‘อยํ เอตฺตกํ กาลํ อมฺหากํ เธนู ทุหี’’ติ ตชฺเชตฺวา อตฺตโน คาวิโย คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. ตสฺส โคคโณปิ ปริหายติ, ปฺจ โครสปริโภคโตปิ ปริพาหิโร โหติ. วณฺณโต น ชานาติ นาม ‘‘เอตฺติกา คาวี เสตา, เอตฺติกา รตฺตา, เอตฺติกา กาฬา, เอตฺติกา โอทาตา, เอตฺติกา กพรา, เอตฺติกา นีลา’’ติ น ชานาติ. โส คาวีสุ หฏาสุ วา ปลาตาสุ วา…เป… ปฺจโครสปริโภคโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
น ลกฺขณกุสโลติ คาวีนํ สรีเร กตํ ธนุสตฺติสูลาทิเภทํ ลกฺขณํ น ชานาติ. โส คาวีสุ หฏาสุ วา ปลาตาสุ วา ‘‘อชฺช อสุกลกฺขณา อสุกลกฺขณา จ คาโว น ทิสฺสนฺตี’’ติ…เป… ปฺจโครสปริโภคโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
น อาสาฏิกํ หาเรตาติ คุนฺนํ ขาณุกณฺฏกาทีหิ ปหฏฏฺาเนสุ วโณ โหติ. ตตฺถ นีลมกฺขิกา อณฺฑกานิ เปนฺติ, เตสํ อาสาฏิกาติ นามํ. ตานิ ทณฺฑเกน อปเนตฺวา เภสชฺชํ ทาตพฺพํ โหติ, พาโล โคปาลโก ตถา น กโรติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘น อาสาฏิกํ หาเรตา ¶ โหตี’’ติ. ตสฺส คุนฺนํ วณา วฑฺฒนฺติ, คมฺภีรา โหนฺติ, ปาณกา กุจฺฉึ ปวิสนฺติ, คาโว เคลฺาภิภูตา เนว ยาวทตฺถํ ติณํ ขาทิตุํ ¶ น ปานียํ ปาตุํ สกฺโกนฺติ. ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ, โคณานํ ชโว หายติ, อุภเยสมฺปิ ชีวิตนฺตราโย โหติ. เอวมสฺส โคคโณปิ ปริหายติ…เป… ปฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
น วณํ ปฏิจฺฉาเทตา โหตีติ คุนฺนํ วุตฺตนเยเนว สฺชาโต วโณ เภสชฺชํ ทตฺวา วาเกน วา จีรเกน วา พนฺธิตฺวา ปฏิจฺฉาเทตพฺโพ โหติ. พาลโคปาลโก ตํ น กโรติ. อถสฺส คุนฺนํ ¶ วเณหิ ยูสา ปคฺฆรนฺติ, ตา อฺมฺํ นิฆํสนฺติ. เตน อฺเสมฺปิ วณา ชายนฺติ. เอวํ คาโว เคลฺาภิภูตา เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ ขาทิตุํ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น ธูมํ กตฺตา โหตีติ อนฺโตวสฺเส ฑํสมกสาทีนํ อุสฺสนฺนกาเล โคคเณ วชํ ปวิฏฺเ ตตฺถ ตตฺถ ธูโม กาตพฺโพ โหติ. อปณฺฑิตโคปาลโก ตํ น กโรติ, โคคโณ สพฺพรตฺตึ ฑํสาทีหิ อุปทฺทุโต นิทฺทํ อลภิตฺวา ปุนทิวเส อรฺเ ตตฺถ ตตฺถ รุกฺขมูลาทีสุ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายติ. เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ ขาทิตุํ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น ติตฺถํ ชานาตีติ ติตฺถมฺปิ สมนฺติ วา วิสมนฺติ วา สคาหนฺติ วา นิคฺคาหนฺติ วา น ชานาติ. โส อติตฺเถน คาวิโย โอตาเรติ. ตาสํ วิสมติตฺเถ ปาสาณาทีนิ อกฺกมนฺตีนํ ปาทา ภิชฺชนฺติ. สคาหํ คมฺภีรํ ติตฺถํ โอติณฺเณ กุมฺภีลาทโย คาโว คณฺหนฺติ, ‘‘อชฺช เอตฺติกา คาโว นฏฺา, อชฺช เอตฺติกา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชนฺติ. เอวมสฺส ¶ โค คโณปิ ปริหายติ…เป… ปฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
น ปีตํ ชานาตีติ ปีตมฺปิ อปีตมฺปิ น ชานาติ. โคปาลเกน หิ ‘‘อิมาย คาวิยา ปีตํ, อิมาย น ปีตํ, อิมาย ปานียติตฺเถ โอกาโส ลทฺโธ, อิมาย น ลทฺโธ’’ติ เอวํ ปีตาปีตํ ชานิตพฺพํ โหติ. อยํ ปน ทิวสภาเค อรฺเ โคคณํ รกฺขิตฺวา ‘‘ปานียํ ปาเยสฺสามี’’ติ นทึ วา ตฬากํ วา โอคาเหตฺวา คจฺฉติ. ตตฺถ มหาอุสภา จ อนุสภา จ พลวคาวิโย จ ทุพฺพลานิ เจว มหลฺลกานิ จ โครูปานิ สิงฺเคหิ ¶ วา ผาสุกาหิ วา ปหริตฺวา อตฺตโน โอกาสํ กตฺวา อูรุปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ยถากามํ ปิวนฺติ. อวเสสา โอกาสํ อลภมานา ตีเร ตฺวา กลลมิสฺสกํ อุทกํ ปิวนฺติ วา อปีตา เอว วา โหนฺติ. อถ โส โคปาลโก ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา ปุน อรฺํ ปเวเสติ. ตตฺถ อปีตา คาวิโย ปิปาสาย สุสฺสมานา ยาวทตฺถํ ติณานิ ขาทิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ. โคณานํ ชโว หายติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น วีถึ ชานาตีติ ‘‘อยํ มคฺโค สโม เขโม, อยํ วิสโม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย’’ติ น ชานาติ. โส สมํ เขมํ มคฺคํ วชฺเชตฺวา โคคณํ อิตรมคฺคํ ปฏิปาเทติ. ตตฺถ คาโว สีหพฺยคฺฆาทีนํ คนฺเธน โจรปริสฺสเยน จ อภิภูตา ภนฺตมิคสปฺปฏิภาคา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ติฏฺนฺติ ¶ , เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ ขาทนฺติ, น ปานียํ ปิวนฺติ. ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น ¶ โคจรกุสโล โหตีติ โคปาลเกน หิ โคจรกุสเลน ภวิตพฺพํ, ปฺจาหิกจาโร วา สตฺตาหิกจาโร วา ชานิตพฺโพ. เอกทิสาย โคคณํ จาเรตฺวา ปุนทิวเส ตตฺถ น จาเรตพฺโพ. มหตา หิ โคคเณน จิณฺณฏฺานํ เภริตลํ วิย สุทฺธํ โหติ นิตฺติณํ, อุทกมฺปิ อาลุลียติ. ตสฺมา ปฺจเม วา สตฺตเม วา ทิวเส ปุน ตตฺถ จาเรตุํ วฏฺฏติ. เอตฺตเกน หิ ติณมฺปิ ปฏิวิรุหติ, อุทกมฺปิ ปสีทติ, อยํ ปน อิมํ ปฺจาหิกจารํ วา สตฺตาหิกจารํ วา น ชานาติ, ทิวเส ทิวเส รกฺขิตฏฺาเนเยว รกฺขติ. อถสฺส โคคโณ หริตติณํ น ลภติ, สุกฺขติณํ ขาทนฺโต กลลมิสฺสกํ อุทกํ ปิวติ. ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
อนวเสสโทหี จ โหตีติ ปณฺฑิตโคปาลเกน หิ ยาว วจฺฉกสฺส มํสโลหิตํ สณฺาติ, ตาว เอกํ ทฺเว ถเน เปตฺวา สาวเสสโทหินา ภวิตพฺพํ. อยํ วจฺฉกสฺส กิฺจิ อนวเสเสตฺวา ทุหติ. ขีรปโก วจฺโฉ ขีรปิปาสาย สุสฺสติ, สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต กมฺปมาโน มาตุ ปุรโต ปติตฺวา กาลํ กโรนฺติ. มาตา ปุตฺตกํ ทิสฺวา, ‘‘มยฺหํ ปุตฺตโก อตฺตโน มาตุขีรํ ปาตุํ น ลภตี’’ติ ¶ ปุตฺตโสเกน เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ ขาทิตุํ น ปานียํ ปาตุํ สกฺโกติ, ถเนสุ ขีรํ ฉิชฺชติ. เอวมสฺส โคคโณปิ ปริหายติ…เป… ปฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
คุนฺนํ ปิติฏฺานํ กโรนฺตีติ โคปิตโร. คาโว ปริณายนฺติ ยถารุจึ คเหตฺวา คจฺฉนฺตีติ โคปริณายกา. เต น ¶ อติเรกปูชายาติ ปณฺฑิโต หิ โคปาลโก เอวรูเป อุสเภ อติเรกปูชาย ปูเชติ, ปณีตํ โคภตฺตํ เทติ, คนฺธปฺจงฺคุลิเกหิ มณฺเฑติ, มาลํ ปิฬนฺเธติ, สิงฺเคสุ สุวณฺณรชตโกสเก จ ธาเรติ, รตฺตึ ทีปํ ชาเลตฺวา เจลวิตานสฺส เหฏฺา สยาเปติ. อยํ ปน ตโต เอกสกฺการมฺปิ น กโรติ. อุสภา อติเรกปูชํ อลภมานา โคคณํ น รกฺขนฺติ, ปริสฺสยํ น วาเรนฺติ. เอวมสฺส โคคโณปิ ปริหายติ…เป… ปฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
อิธาติ ¶ อิมสฺมึ สาสเน. น รูปฺู โหตีติ ‘‘จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ รูปํ ทฺวีหากาเรหิ น ชานาติ คณนโต วา สมุฏฺานโต วา. คณนโต น ชานาติ นาม – ‘‘จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ, อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ อากาสธาตุ อาโปธาตุ รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา, กมฺมฺตา, อุปจโย, สนฺตติ, ชรตา, รูปสฺส อนิจฺจตา, กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ (ธ. ส. ๖๕๗-๖๖๕) เอวํ ปาฬิยา อาคตา ปฺจวีสติ รูปโกฏฺาสาติ น ชานาติ. เสยฺยถาปิ โส โคปาลโก คณนโต คุนฺนํ รูปํ น ชานาติ, ตถูปโม อยํ ภิกฺขุ. โส คณนโต รูปํ อชานนฺโต รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ววตฺถเปตฺวา รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา ปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา ลกฺขณํ อาโรเปตฺวา กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส โคคโณ น วฑฺฒติ, เอวํ อิมสฺมึ สาสเน สีลสมาธิวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพาเนหิ น วฑฺฒติ. ยถา จ โส โคปาลโก ปฺจหิ โครเสหิ ปริพาหิโร โหติ ¶ , เอวเมวายํ อเสเขน สีลกฺขนฺเธน อเสเขน สมาธิปฺาวิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปฺจหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิโร โหติ.
สมุฏฺานโต ¶ น ชานาติ นาม – ‘‘เอตฺตกํ รูปํ เอกสมุฏฺานํ, เอตฺตกํ ทฺวิสมุฏฺานํ, เอตฺตกํ ติสมุฏฺานํ, เอตฺตกํ จตุสมุฏฺานํ, เอตฺตกํ นกุโตจิ สมุฏฺาตี’’ติ น ชานาติ. เสยฺยถาปิ โส โคปาลโก วณฺณโต คุนฺนํ รูปํ น ชานาติ, ตถูปโม อยํ ภิกฺขุ. โส สมุฏฺานโต รูปํ อชานนฺโต รูปํ ปริคฺคเหตฺวา…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น ลกฺขณกุสโล โหตีติ ‘‘กมฺมลกฺขโณ พาโล, กมฺมลกฺขโณ ปณฺฑิโต’’ติ เอวํ วุตฺตํ กุสลากุสลกมฺมํ ปณฺฑิตพาลลกฺขณนฺติ น ชานาติ. โส เอวํ อชานนฺโต พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต น เสวติ. พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต อเสวนฺโต กปฺปิยากปฺปิยํ กุสลากุสลํ สาวชฺชานวชฺชํ ครุกลหุกํ สเตกิจฺฉาเตกิจฺฉํ การณาการณํ น ชานาติ. ตํ อชานนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส โคคโณ น วฑฺฒติ, เอวํ อิมสฺมึ สาสเน ยถาวุตฺเตหิ สีลาทีหิ น วฑฺฒติ. โส โคปาลโก วิย จ ปฺจหิ โครเสหิ, ปฺจหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิโร โหติ.
น อาสาฏิกํ หาเรตา โหตีติ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติ เอวํ วุตฺเต กามวิตกฺกาทโย น ¶ วิโนเทติ. โส อิมํ อกุสลวิตกฺกํ อาสาฏิกํ อหาเรตฺวา วิตกฺกวสิโก หุตฺวา วิจรนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น วณํ ปฏิจฺฉาเทตา โหตีติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี ¶ โหตี’’ติอาทินา นเยน สพฺพารมฺมเณสุ นิมิตฺตํ คณฺหนฺโต ยถา โส โคปาลโก วณํ น ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ สํวรํ น สมฺปาเทติ. โส วิวฏทฺวาโร วิจรนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น ธูมํ กตฺตา โหตีติ โส โคปาลโก ธูมํ วิย ธมฺมเทสนาธูมํ น กโรติ, ธมฺมกถํ วา สรภฺํ วา อุปนิสินฺนกกถํ วา อนุโมทนํ วา น กโรติ, ตโต นํ มนุสฺสา ‘‘พหุสฺสุโต คุณวา’’ติ น ชานนฺติ. เต คุณาคุณํ อชานนฺโต จตูหิ ปจฺจเยหิ สงฺคหํ น กโรนฺติ. โส ปจฺจเยหิ กิลมมาโน พุทฺธวจนํ สชฺฌายํ กาตุํ วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรตุํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น ¶ ติตฺถํ ชานาตีติ ติตฺถภูเต พหุสฺสุตภิกฺขู น อุปสงฺกมติ. อนุปสงฺกมนฺโต ‘‘อิทํ, ภนฺเต, พฺยฺชนํ กถํ โรเปตพฺพํ? อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถ? อิมสฺมึ าเน ปาฬิ กึ วทติ? อิมสฺมึ าเน อตฺโถ กึ ทีเปตี’’ติ เอวํ น ปริปุจฺฉติ น ปริปฺหติ, น ชานาเปตีติ อตฺโถ. ตสฺส เต เอวํ อปริปุจฺฉิตา อวิวฏฺเจว น วิวรนฺติ, ภาเชตฺวา น ทสฺเสนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ น อุตฺตานึ กโรนฺติ, อปากฏํ น ปากฏํ กโรนฺติ. อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาานิเยสุ ธมฺเมสูติ อเนกวิธาสุ กงฺขาสุ เอกกงฺขมฺปิ น ปฏิวิโนเทนฺติ. กงฺขาเยว หิ กงฺขาานิยา ธมฺมา ¶ นาม. ตตฺถ เอกํ กงฺขมฺปิ น นีหรนฺตีติ อตฺโถ. โส เอวํ พหุสฺสุตติตฺถํ อนุปสงฺกมิตฺวา สกงฺโข กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. ยถา วา โส โคปาลโก ติตฺถํ น ชานาติ, เอวํ อยมฺปิ ภิกฺขุ ธมฺมติตฺถํ น ชานาติ. อชานนฺโต อวิสเย ปฺหํ ปุจฺฉติ, อาภิธมฺมิกํ อุปสงฺกมิตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ ปุจฺฉติ, วินยธรํ อุปสงฺกมิตฺวา รูปารูปปริจฺเฉทํ ปุจฺฉติ. เต อวิสเย ปุฏฺา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ. โส อตฺตนา สกงฺโข กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น ¶ ปีตํ ชานาตีติ ยถา โส โคปาลโก ปีตาปีตํ น ชานาติ, เอวํ ธมฺมูปสฺหิตํ ปาโมชฺชํ น ชานาติ น ลภติ. สวนมยํ ปฺุกิริยวตฺถุํ นิสฺสาย อานิสํสํ น วินฺทติ, ธมฺมสฺสวนคฺคํ คนฺตฺวา สกฺกจฺจํ น สุณาติ, นิสินฺโน นิทฺทายติ, กถํ กเถติ, อฺวิหิตโก โหติ. โส สกฺกจฺจํ ธมฺมํ อสฺสุณนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น วีถึ ชานาตีติ โส โคปาลโก มคฺคามคฺคํ วิย ‘‘อยํ โลกิโย, อยํ โลกุตฺตโร’’ติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อชานนฺโต โลกิยมคฺเค อภินิวิสิตฺวา โลกุตฺตรํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
น โคจรกุสโล โหตีติ โส โคปาลโก ปฺจาหิกสตฺตาหิกจาเร วิย จตฺตาโร สติปฏฺาเน ‘‘อิเม โลกิยา, อิเม โลกุตฺตรา’’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อชานนฺโต สุขุมฏฺาเนสุ อตฺตโน าณํ จราเปตฺวา โลกิยสติปฏฺาเน อภินิวิสิตฺวา โลกุตฺตรํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
อนวเสสโทหี ¶ ¶ โหตีติ ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ อชานนฺโต อนวเสสํ ทุหติ. นิทฺเทสวาเร ปนสฺส อภิหฏฺุํ ปวาเรนฺตีติ อภิหริตฺวา ปวาเรนฺติ. เอตฺถ ทฺเว อภิหารา วาจาภิหาโร จ, ปจฺจยาภิหาโร จ. วาจาภิหาโร นาม มนุสฺสา ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต, เยนตฺโถ’’ติ ปวาเรนฺติ. ปจฺจยาภิหาโร นาม วตฺถาทีนิ วา สปฺปินวนีตผาณิตาทีนิ วา คเหตฺวา ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต, ยาวตเกน อตฺโถ’’ติ วทนฺติ. ตตฺร ภิกฺขุ มตฺตํ น ชานาตีติ ภิกฺขุ เตสุ ปจฺจเยสุ ปมาณํ น ชานาติ. ‘‘ทายกสฺส วโส เวทิตพฺโพ, เทยฺยธมฺมสฺส วโส เวทิตพฺโพ, อตฺตโน ถาโม เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา นเยน ปมาณยุตฺตกํ อคฺคเหตฺวา ยํ อาหรนฺติ, ตํ สพฺพํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน น ปุน อภิหริตฺวา ปวาเรนฺติ. โส ปจฺจเยหิ กิลมนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ…เป… ปริพาหิโร โหติ.
เต น อติเรกปูชาย ปูเชตา โหตีติ โส โคปาลโก มหาอุสเภ วิย เถเร ภิกฺขู อิมาย อาวิ เจว รโห จ เมตฺตากายกมฺมาทิกาย อติเรกปูชาย น ปูเชติ. ตโต เถรา ‘‘อิเม ¶ อมฺเหสุ ครุจิตฺตีการํ น กโรนฺตี’’ติ นวเก ภิกฺขู ทฺวีหิ สงฺคเหหิ น สงฺคณฺหนฺติ, เนว ธมฺมสงฺคเหน สงฺคณฺหนฺติ, น อามิสสงฺคเหน, จีวเรน วา ปตฺเตน วา ปตฺตปริยาปนฺเนน วา วสนฏฺาเนน วา กิลมนฺเตปิ นปฺปฏิชคฺคนฺติ, ปาฬึ วา อฏฺกถํ วา ธมฺมกถาพนฺธํ ¶ วา คุฬฺหคนฺถํ วา น สิกฺขาเปนฺติ. นวกา เถรานํ สนฺติกา สพฺพโส อิเม ทฺเว สงฺคเห อลภมานา อิมสฺมึ สาสเน ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺติ. ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส โคคโณ น วฑฺฒติ, เอวํ สีลาทีหิ น วฑฺฒนฺติ. ยถา จ โส โคปาลโก ปฺจหิ โครเสหิ, เอวํ ปฺจหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิรา โหนฺติ. สุกฺกปกฺโข กณฺหปกฺเข วุตฺตวิปลฺลาสวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺโพ.
อนุสฺสติวคฺโค ทุติโย.
มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺกถาย
เอกาทสกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ –
อายาจิโต ¶ สุมตินา เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
กฺจิปุราทีสุ มยา ปุพฺเพ สทฺธึ วสนฺเตน.
วรตมฺพปณฺณิทีเป มหาวิหารมฺหิ วสนกาเลปิ;
ปากํ คเต วิย ทุเม วลฺชมานมฺหิ สทฺธมฺเม.
ปารํ ปิฏกตฺตยสาครสฺส คนฺตฺวา ิเตน สุมตินา;
ปริสุทฺธาชีเวนาภิยาจิโต ชีวเกนาปิ.
ธมฺมกถาย ¶ นิปุณปรมนิกายสฺสฏฺกถํ อารทฺโธ;
ยมหํ จิรกาลฏฺิติมิจฺฉนฺโต สาสนวรสฺส.
สา หิ มหาอฏฺกถาย สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา;
จตุนวุติปริมาณาย ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
สพฺพาคมสํวณฺณนมโนรโถ ปูริโต จ เม ยสฺมา;
เอตาย มโนรถปูรณีติ นามํ ตโต อสฺสา.
เอกูนสฏฺิมตฺโต ¶ วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย อาคมานํ กโต ยสฺมา.
ตสฺมา เตน สหายํ คาถาคณนานเยน อฏฺกถา;
ตีหาธิกทิยฑฺฒสตํ วิฺเยฺยา ภาณวารานํ.
ตีหาธิกทิยฑฺฒสตปฺปมาณมิติ ภาณวารโต เอสา;
สมยํ ปกาสยนฺตี มหาวิหาราธิวาสีนํ.
มูลฏฺกถาสารํ อาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตน;
ยํ ปฺุมุปจิตํ เตน โหตุ โลโก สทา สุขิโตติ.
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน ¶ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหนสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุ สาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฺปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรานํ เถรวํสปฺปทีปานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน สุวิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ¶ ¶ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ มโนรถปูรณี นาม องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถา –
ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ จิตฺตวิสุทฺธิยา.
ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
มโนรถปูรณี นาม
องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺกถา สพฺพากาเรน นิฏฺิตา.