📜
(๖) ๑. โคตมีวคฺโค
๑. โคตมีสุตฺตวณฺณนา
๕๑. ฉฏฺสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม สกฺเกสุ วิหรตีติ ปมคมเนน คนฺตฺวา วิหรติ. มหาปชาปตีติ ปุตฺตปชาย เจว ธีตุปชาย จ มหนฺตตฺตา เอวํลทฺธนามา. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภควา กปิลปุรํ คนฺตฺวา ปมเมว นนฺทํ ปพฺพาเชสิ, สตฺตเม ทิวเส ราหุลกุมารํ. จุมฺพฏกกลเห (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓๑; สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๓๗) ปน อุภยนครวาสิเกสุ ยุทฺธตฺถาย นิกฺขนฺเตสุ สตฺถา คนฺตฺวา เต ราชาโน สฺาเปตฺวา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. ๙๔๑ อาทโย; มหานิ. ๑๗๐ อาทโย) กเถสิ. ราชาโน ปสีทิตฺวา อฑฺฒติยสเต อฑฺฒติยสเต กุมาเร อทํสุ, ตานิ ปฺจ กุมารสตานิ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชึสุ, อถ เนสํ ปชาปติโย สาสนํ เปเสตฺวา อนภิรตึ อุปฺปาทยึสุ. สตฺถา เตสํ อนภิรติยา อุปฺปนฺนภาวํ ตฺวา เต ปฺจสเต ทหรภิกฺขู กุณาลทหํ เนตฺวา อตฺตโน กุณาลกาเล นิสินฺนปุพฺเพ ปาสาณตเล นิสีทิตฺวา กุณาลชาตกกถาย (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) เตสํ อนภิรตึ วิโนเทตฺวา สพฺเพปิ เต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ, ปุน มหาวนํ อาเนตฺวา อรหตฺตผเลติ. เตสํ จิตฺตชานนตฺถํ ปุนปิ ปชาปติโย สาสนํ ปหิณึสุ. เต ‘‘อภพฺพา มยํ ฆราวาสสฺสา’’ติ ปฏิสาสนํ ปหิณึสุ. ตา ‘‘น ทานิ อมฺหากํ ฆรํ คนฺตุํ ยุตฺตํ, มหาปชาปติยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิสฺสามา’’ติ ปฺจสตาปิ มหาปชาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อยฺเย, อมฺหากํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปถา’’ติ อาหํสุ. มหาปชาปตี ตา อิตฺถิโย คเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา รฺโ ปรินิพฺพุตกาเล อุปสงฺกมีติปิ วทนฺติเยว.
อลํ โคตมิ, มา เต รุจฺจีติ กสฺมา ปฏิกฺขิปิ, นนุ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ จตสฺโส ปริสา ¶ โหนฺตีติ? กามํ โหนฺติ, กิลเมตฺวา ปน อเนกวารํ ยาจิเต อนฺุาตํ ปพฺพชฺชํ ¶ ‘‘ทุกฺเขน ลทฺธา’’ติ สมฺมา ปริปาเลสฺสนฺตีติ ครุํ กตฺวา อนฺุาตุกาโม ปฏิกฺขิปิ. ปกฺกามีติ ปุน กปิลปุรเมว ปาวิสิ. ยถาภิรนฺตํ ¶ วิหริตฺวาติ โพธเนยฺยสตฺตานํ อุปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต ยถาชฺฌาสยเน วิหริตฺวา. จาริกํ ปกฺกามีติ มหาชนสงฺคหํ กโรนฺโต อุตฺตมาย พุทฺธสิริยา อโนปเมน พุทฺธวิลาเสน อตุริตจาริกํ ปกฺกามิ.
สมฺพหุลาหิ สากิยานีหิ สทฺธินฺติ อนฺโตนิเวสนมฺหิเยว ทสพลํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชฺชาเวสํ คเหตฺวา ปฺจสตา สากิยานิโย ปพฺพชฺชาเวสํเยว คาหาเปตฺวา สพฺพาหิปิ ตาหิ สมฺพหุลาหิ สากิยานีหิ สทฺธึ. จาริกํ ปกฺกามีติ คมนํ อภินีหริ. คมนาภินีหรณกาเล ปน ตา สุขุมาลา ราชิตฺถิโย ปทสา คนฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺตีติ สากิยโกลิยราชาโน โสวณฺณสิวิกาโย อุปฏฺาปยึสุ. ตา ปน ‘‘ยาเน อารุยฺห คจฺฉนฺตีติ สตฺถริ อคารโว กโต โหตี’’ติ เอกปณฺณาสโยชนิกํ ปทสาว ปฏิปชฺชึสุ. ราชาโนปิ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อารกฺขํ สํวิทหาเปตฺวา ตณฺฑุลสปฺปิเตลาทีนํ สกฏานิ ปูราเปตฺวา ‘‘คตฏฺาเน คตฏฺาเน อาหารํ ปฏิยาเทถา’’ติ ปุริเส เปสยึสุ. สูเนหิ ปาเทหีติ ตาสฺหิ สุขุมาลตฺตา ปาเทสุ เอโก โผโฏ อุฏฺเติ, เอโก ภิชฺชติ. อุโภ ปาทา กตกฏฺิสมฺปริกิณฺณา วิย หุตฺวา อุทฺธุมาตา ชาตา. เตน วุตฺตํ – ‘‘สูเนหิ ปาเทหี’’ติ. พหิทฺวารโกฏฺเกติ ทฺวารโกฏฺกโต พหิ. กสฺมา ปเนวํ ¶ ิตาติ? เอวํ กิรสฺสา อโหสิ – ‘‘อหํ ตถาคเตน อนนฺุาตา สยเมว ปพฺพชฺชาเวสํ อคฺคเหสึ, เอวํ คหิตภาโว จ ปน เม สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ ชาโต. สเจ สตฺถา ปพฺพชฺชํ อนุชานาติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. สเจ ปน นานุชานิสฺสติ, มหตี ครหา ภวิสฺสตี’’ติ วิหารํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตี โรทมานาว อฏฺาสิ.
กึ นุ ตฺวํ โคตมีติ กึ นุ ราชกุลานํ วิปตฺติ อุปฺปนฺนา, เกน ตฺวํ การเณน เอวํ วิวณฺณภาวํ ปตฺตา, สูเนหิ ปาเทหิ…เป… ิตาติ. อฺเนปิ ปริยาเยนาติ อฺเนปิ การเณน. พหุการา, ภนฺเตติอาทินา ตสฺสา คุณํ กเถตฺวา ปุน ปพฺพชฺชํ ยาจนฺโต เอวมาห. สตฺถาปิ ‘‘อิตฺถิโย นาม ปริตฺตปฺา, เอกยาจิตมตฺเตน ปพฺพชฺชาย อนฺุาตาย น มม สาสนํ ครุํ กตฺวา คณฺหิสฺสนฺตี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทานิ ครุํ กตฺวา คาหาเปตุกามตาย สเจ, อานนฺท, มหาปชาปตี โคตมี ¶ อฏฺ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺหาติ, สาว’สฺสา โหตุ ¶ อุปสมฺปทาติอาทิมาห. ตตฺถ สาวสฺสาติ สา เอว อสฺสา ปพฺพชฺชาปิ อุปสมฺปทาปิ โหตุ.
ตทหูปสมฺปนฺนสฺสาติ ตํทิวสํ อุปสมฺปนฺนสฺส. อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กตฺตพฺพนฺติ โอมานาติมาเน อกตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน อภิวาทนํ, อาสนา ปจฺจุฏฺาย ปจฺจุคฺคมนวเสน ปจฺจุฏฺานํ, ทสนเข สโมธาเนตฺวา อฺชลิกมฺมํ, อาสนปฺาปนพีชนาทิกํ อนุจฺฉวิกกมฺมสงฺขาตํ ¶ สามีจิกมฺมฺจ กตพฺพํ. อภิกฺขุเก อาวาเสติ ยตฺถ วสนฺติยา อนนฺตราเยน โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนฏฺาเน โอวาททายโก อาจริโย นตฺถิ, อยํ อภิกฺขุโก อาวาโส นาม. เอวรูเป อาวาเส วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพํ. อนฺวฑฺฒมาสนฺติ อนุโปสถิกํ. โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนํ. ทิฏฺเนาติ จกฺขุนา ทิฏฺเน. สุเตนาติ โสเตน สุเตน. ปริสงฺกายาติ ทิฏฺสุตวเสน ปริสงฺกิเตน. ครุธมฺมนฺติ ครุกํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ. ปกฺขมานตฺตนฺติ อนูนานิ ปนฺนรส ทิวสานิ มานตฺตํ. ฉสุ ธมฺเมสูติ วิกาลโภชนจฺฉฏฺเสุ สิกฺขาปเทสุ. สิกฺขิตสิกฺขายาติ เอกสิกฺขมฺปิ อขณฺฑํ กตฺวา ปูริตสิกฺขาย. อกฺโกสิตพฺโพ ปริภาสิตพฺโพติ ทสนฺนํ อกฺโกสวตฺถูนํ อฺตเรน อกฺโกสวตฺถุนา น อกฺโกสิตพฺโพ, ภยูปทํสนาย ยาย กายจิ ปริภาสาย น ปริภาสิตพฺโพ.
โอวโฏ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ วจนปโถติ โอวาทานุสาสนธมฺมกถาสงฺขาโต วจนปโถ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ โอวริโต ปิหิโต, น ภิกฺขุนิยา โกจิ ภิกฺขุ โอวทิตพฺโพ อนุสาสิตพฺโพ วา ‘‘ภนฺเต, โปราณกตฺเถรา อิทํ จีวรวตฺตํ ปูรยึสู’’ติ เอวํ ปน ปเวณิวเสน กเถตุํ วฏฺฏติ. อโนวโฏ ¶ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีสุ วจนปโถติ ภิกฺขูนํ ปน ภิกฺขุนีสุ วจนปโถ อนิวาริโต, ยถารุจิ โอวทิตุํ อนุสาสิตุํ ธมฺมกถํ กเถตุนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา ครุธมฺมกถา สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๘) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
อิเม ปน อฏฺ ครุธมฺเม สตฺถุ สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา เถเรน อตฺตโน อาโรจิยมาเน สุตฺวาว มหาปชาปติยา ตาว มหนฺตํ โทมนสฺสํ ขเณน ¶ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ, อโนตตฺตทหโต อาภเตน สีตุทกสฺส ฆฏสเตน มตฺถเก ปริสิตฺตา วิย วิคตปริฬาหา อตฺตมนา หุตฺวา ครุธมฺมปฏิคฺคหเณน ¶ อุปฺปนฺนปีติปาโมชฺชํ อาวิกโรนฺตี เสยฺยถาปิ, ภนฺเตติอาทิกํ อุทานํ อุทาเนสิ.
กุมฺภตฺเถนเกหีติ กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา เตน อาโลเกน ปรฆเร ภณฺฑํ วิจินิตฺวา เถนกโจเรหิ. เสตฏฺิกา นาม โรคชาตีติ เอโก ปาณโก นาฬมชฺฌคตํ กณฺฑํ วิชฺฌติ, เยน วิทฺธา กณฺฑา นิกฺขนฺตมฺปิ สาลิสีสํ ขีรํ คเหตุํ น สกฺโกติ. มฺชิฏฺิกา นาม โรคชาตีติ อุจฺฉูนํ อนฺโตรตฺตภาโว.
มหโต ตฬากสฺส ปฏิกจฺเจว อาฬินฺติ อิมินา ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา มหโต ตฬากสฺส ปาฬิยา อพทฺธายปิ กิฺจิ อุทกํ ติฏฺเตว, ปมเมว พทฺธาย ปน ยํ อพทฺธปจฺจยา น ติฏฺเยฺย, ตมฺปิ ติฏฺเยฺย, เอวเมว เย อิเม อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ ปฏิกจฺเจว อนติกฺกมนตฺถาย ครุธมฺมา ปฺตฺตา, เตสุ อปฺตฺเตสุ มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺตา ปฺจ วสฺสสตานิ สทฺธมฺโม ¶ ติฏฺเยฺย. ปฏิกจฺเจว ปฺตฺตตฺตา ปน อปรานิปิ ปฺจ วสฺสสตานิ สฺสตีติ เอวํ ปมํ วุตฺตวสฺสสหสฺสเมว สฺสติ. วสฺสสหสฺสนฺติ เจตํ ปฏิสมฺภิทาปเภทปฺปตฺตขีณาสวานํ วเสเนว วุตฺตํ, ตโต ปน อุตฺตริปิ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน วสฺสสหสฺสํ, อนาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, สกทาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, โสตาปนฺนวเสน วสฺสสหสฺสนฺติ เอวํ ปฺจวสฺสสหสฺสานิ ปฏิเวธสทฺธมฺโม สฺสติ. ปริยตฺติธมฺโมปิ ตานิเยว. น หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ อตฺถิ, นาปิ ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหติ. ลิงฺคํ ปน ปริยตฺติยา อนฺตรหิตายปิ จิรํ ปวตฺติสฺสตีติ.
๒. โอวาทสุตฺตวณฺณนา
๕๒. ทุติเย พหุสฺสุโตติ อิธ สกลสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส วเสน พหุสฺสุตภาโว เวทิตพฺโพ. ครุธมฺมนฺติ กายสํสคฺคํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. ภิกฺขุโนวาทกวินิจฺฉโย ปน สมนฺตปาสาทิกาย (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๔ อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๓. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๕๓. ตติเย ¶ ¶ สราคายาติ สราคตฺถาย. วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถาย. สํโยคายาติ วฏฺเฏ สํโยคตฺถาย. วิสํโยคายาติ วฏฺเฏ วิสํโยคภาวตฺถาย. อาจยายาติ วฏฺฏสฺส วฑฺฒนตฺถาย. โน อปจยายาติ น วฏฺฏวิทฺธํสนตฺถาย. ทุพฺภรตายาติ ทุปฺโปสนตฺถาย. โน สุภรตายาติ น สุขโปสนตฺถาย. อิมสฺมึ สุตฺเต ปมวาเรน วฏฺฏํ กถิตํ, ทุติยวาเรน วิวฏฺฏํ กถิตํ. อิมินา จ ปน โอวาเทน โคตมี อรหตฺตํ ปตฺตาติ.
๔. ทีฆชาณุสุตฺตวณฺณนา
๕๔. จตุตฺเถ พฺยคฺฆปชฺชาติ อิทมสฺส ปเวณิ นาม วเสน ¶ อาลปนํ. ตสฺส หิ ปุพฺพปุริสา พฺยคฺฆปเถ ชาตาติ ตสฺมึ กุเล มนุสฺสา พฺยคฺฆปชฺชาติ วุจฺจนฺติ. อิสฺสตฺเถนาติ อิสฺสาสกมฺเมน. ตตฺรุปายายาติ ‘‘อิมสฺมึ กาเล อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ชานเน อุปายภูตาย. วุทฺธสีลิโนติ วฑฺฒิตสีลา วุทฺธสมาจารา. อายนฺติ อาคมนํ. นาจฺโจคาฬฺหนฺติ นาติมหนฺตํ. นาติหีนนฺติ นาติกสิรํ. ปริยาทายาติ คเหตฺวา เขเปตฺวา. ตตฺถ ยสฺส วยโต ทิคุโณ อาโย, ตสฺส วโย อายํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ.
‘‘จตุธา วิภเช โภเค, ปณฺฑิโต ฆรมาวสํ;
เอเกน โภเค ภฺุเชยฺย, ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย;
จตุตฺถฺจ นิธาเปยฺย, อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ. (ที. นิ. ๓.๒๖๕) –
เอวํ ปฏิปชฺชโต ปน วโย อายํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติเยว.
อุทุมฺพรขาทีวาติ ยถา อุทุมฺพรานิ ขาทิตุกาเมน ปกฺเก อุทุมฺพรรุกฺเข จาลิเต เอกปฺปหาเรเนว พหูนิ ผลานิ ปตนฺติ, โส ขาทิตพฺพยุตฺตกานิ ขาทิตฺวา อิตรานิ พหุตรานิ ปหาย คจฺฉติ, เอวเมวํ โย อายโต วยํ พหุตรํ กตฺวา วิปฺปกิรนฺโต โภเค ปริภฺุชติ, โส ‘‘อุทุมฺพรขาทิกํวายํ กุลปุตฺโต โภเค ขาทตี’’ติ วุจฺจติ. อเชฏฺมรณนฺติ ¶ อนายกมรณํ ¶ . สมํ ชีวิกํ กปฺเปตีติ สมฺมา ชีวิกํ กปฺเปติ. สมชีวิตาติ สมชีวิตาย ชีวิตา. อปายมุขานีติ ¶ วินาสสฺส านานิ.
อุฏฺาตา กมฺมเธยฺเยสูติ กมฺมกรณฏฺาเนสุ อุฏฺานวีริยสมฺปนฺโน. วิธานวาติ วิทหนสมฺปนฺโน. โสตฺถานํ สมฺปรายิกนฺติ โสตฺถิภูตํ สมฺปรายิกํ. สจฺจนาเมนาติ พุทฺธตฺตาเยว พุทฺโธติ เอวํ อวิตถนาเมน. จาโค ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ จาโค จ เสสปฺฺุจ ปวฑฺฒติ. อิมสฺมึ สุตฺเต สทฺธาทโย มิสฺสกา กถิตา. ปฺจมํ อุตฺตานเมว.
๖. ภยสุตฺตวณฺณนา
๕๖. ฉฏฺเ คพฺโภติ คพฺภวาโส. ทิฏฺธมฺมิกาปีติ สนฺทิฏฺิกา คพฺภวาสสทิสา ปุนปิ มนุสฺสคพฺภา. สมฺปรายิกาปีติ เปตฺวา มนุสฺสคพฺเภ เสสคพฺภา. อุภยํ เอเต กามา ปวุจฺจนฺตีติ ภยฺจ ทุกฺขฺจ, ภยฺจ โรโค จ, ภยฺจ คณฺโฑ จ, ภยฺจ สลฺลฺจ, ภยฺจ สงฺโค จ, ภยฺจ ปงฺโก จ, ภยฺจ คพฺโภ จาติ เอวํ อุภยํ เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ. สาตรูเปนาติ กามสุเขน. ปลิปถนฺติ วฏฺฏปลิปถํ. อติกฺกมฺมาติ อิมสฺมึ าเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อสฺส ภิกฺขุโน อรหตฺตปฺปตฺตภาโว คหิโต. เอวรูปํ ปชํ ชาติชรูเปตํ ตีสุ ภเวสุ ผนฺทมานํ อเวกฺขตีติ สุตฺเต วฏฺฏํ กเถตฺวา คาถาสุ วิวฏฺฏํ กถิตนฺติ. สตฺตมฏฺมานิ ¶ อุตฺตานตฺถาเนว.
๙-๑๐. ปุคฺคลสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๕๙-๖๐. นวเม อุชุภูโตติ กายวงฺกาทีนํ อภาเวน อุชุโก. ปฺาสีลสมาหิโตติ ปฺาย จ สีเลน จ สมนฺนาคโต. ยชมานานนฺติ ทานํ ททนฺตานํ. ปฺุเปกฺขานนฺติ ปฺุํ โอโลเกนฺตานํ คเวสนฺตานํ ¶ . โอปธิกนฺติ อุปธิวิปากํ, โอปธิภูตํ านํ อปฺปมาณํ. ทสเม สมุกฺกฏฺโติ อุกฺกฏฺโ อุตฺตโม. สตฺตานนฺติ สพฺพสตฺตานํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
โคตมีวคฺโค ฉฏฺโ.