📜
๓. คหปติวคฺโค
๑. ปมอุคฺคสุตฺตํ
๒๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ ¶ . ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘อฏฺหิ, ภิกฺขเว, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ [อพฺภุตธมฺเมหิ (สฺยา. ก.)] สมนฺนาคตํ อุคฺคํ คหปตึ เวสาลิกํ ธาเรถา’’ติ. อิทมโวจ ¶ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน อุคฺคสฺส คหปติโน เวสาลิกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อุคฺคํ คหปตึ เวสาลิกํ โส ภิกฺขุ เอตทโวจ –
‘‘อฏฺหิ โข ตฺวํ, คหปติ, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต. กตเม เต, คหปติ, อฏฺ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, เยหิ ตฺวํ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’’ติ? ‘‘น โข อหํ, ภนฺเต, ชานามิ – กตเมหิ อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโตติ. อปิ จ, ภนฺเต, เย เม อฏฺ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ, ตํ สุโณหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, คหปตี’’ติ โข โส ภิกฺขุ อุคฺคสฺส คหปติโน เวสาลิกสฺส ปจฺจสฺโสสิ. อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก เอตทโวจ – ‘‘ยทาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ปมํ ทูรโตว อทฺทสํ; สห ทสฺสเนเนว เม, ภนฺเต ¶ , ภควโต จิตฺตํ ปสีทิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ’’.
‘‘โส โข อหํ, ภนฺเต, ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ ปยิรุปาสึ. ตสฺส เม ภควา อนุปุพฺพึ กถํ ¶ กเถสิ ¶ , เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ; กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. ยทา มํ ภควา อฺาสิ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ, อถ ยา พุทฺธานํ ¶ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา ตํ ปกาเสสิ – ทุกฺขํ, สมุทยํ, นิโรธํ, มคฺคํ. เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย; เอวเมวํ โข เม ตสฺมึเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ เวสารชฺชปฺปตฺโต อปรปฺปจฺจโย สตฺถุสาสเน ตตฺเถว พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ สรณํ อคมาสึ, พฺรหฺมจริยปฺจมานิ จ สิกฺขาปทานิ สมาทิยึ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, จตสฺโส โกมาริโย ปชาปติโย อเหสุํ. อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, เยน ตา ปชาปติโย เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ตา ปชาปติโย เอตทวจํ – ‘มยา โข, ภคินิโย, พฺรหฺมจริยปฺจมานิ สิกฺขาปทานิ สมาทินฺนานิ [สมาทิณฺณานิ (สี. ก.)]. ยา อิจฺฉติ สา อิเธว โภเค จ ภฺุชตุ ปฺุานิ จ กโรตุ, สกานิ วา าติกุลานิ คจฺฉตุ. โหติ วา ปน ปุริสาธิปฺปาโย, กสฺส โว ทมฺมี’ติ? เอวํ วุตฺเต สา, ภนฺเต, เชฏฺา ปชาปติ มํ เอตทโวจ – ‘อิตฺถนฺนามสฺส มํ, อยฺยปุตฺต, ปุริสสฺส เทหี’ติ. อถ โข อหํ, ภนฺเต, ตํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา วาเมน หตฺเถน ปชาปตึ คเหตฺวา ¶ ทกฺขิเณน หตฺเถน ภิงฺคารํ คเหตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส โอโณเชสึ. โกมารึ โข ปนาหํ, ภนฺเต, ทารํ ปริจฺจชนฺโต นาภิชานามิ จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘สํวิชฺชนฺติ ¶ โข ปน เม, ภนฺเต, กุเล โภคา. เต จ โข อปฺปฏิวิภตฺตา สีลวนฺเตหิ กลฺยาณธมฺเมหิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘ยํ ¶ โข ปนาหํ, ภนฺเต, ภิกฺขุํ ปยิรุปาสามิ; สกฺกจฺจํเยว ปยิรุปาสามิ, โน อสกฺกจฺจํ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ปฺจโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘โส ¶ เจ, ภนฺเต, เม อายสฺมา ธมฺมํ เทเสติ; สกฺกจฺจํเยว สุโณมิ, โน อสกฺกจฺจํ. โน เจ เม โส อายสฺมา ธมฺมํ เทเสติ, อหมสฺส ธมฺมํ เทเสมิ. อยํ โข เม, ภนฺเต ฉฏฺโ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘อนจฺฉริยํ โข ปน มํ, ภนฺเต, เทวตา อุปสงฺกมิตฺวา อาโรเจนฺติ – ‘สฺวากฺขาโต, คหปติ, ภควตา ธมฺโม’ติ. เอวํ วุตฺเต อหํ, ภนฺเต, ตา เทวตา เอวํ วทามิ – ‘วเทยฺยาถ วา เอวํ โข ตุมฺเห เทวตา โน วา วเทยฺยาถ, อถ โข สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’ติ. น โข ปนาหํ, ภนฺเต, อภิชานามิ ตโตนิทานํ จิตฺตสฺส อุนฺนตึ [อุณฺณตึ (ก.) ธ. ส. ๑๑๒๑; วิภ. ๘๔๓, ๘๔๕ ปสฺสิตพฺพํ] – ‘มํ วา เทวตา อุปสงฺกมนฺติ, อหํ วา เทวตาหิ สทฺธึ สลฺลปามี’ติ. อยํ โข เม, ภนฺเต, สตฺตโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา เทสิตานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ, นาหํ เตสํ กิฺจิ อตฺตนิ อปฺปหีนํ สมนุปสฺสามิ. อยํ ¶ โข เม, ภนฺเต, อฏฺโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ. อิเม ¶ โข เม, ภนฺเต, อฏฺ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ. น จ โข อหํ ชานามิ – กตเมหิ จาหํ [กตเมหิปหํ (สี.), กตเมหิปาหํ (ปี. ก.)] อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’’ติ.
อถ โข โส ภิกฺขุ อุคฺคสฺส คหปติโน เวสาลิกสฺส นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ยาวตโก อโหสิ อุคฺเคน คหปตินา เวสาลิเกน สทฺธึ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! ยถา ตํ อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย, อิเมเหว โข, ภิกฺขุ, อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ¶ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก มยา พฺยากโต. อิเมหิ จ ปน, ภิกฺขุ, อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อุคฺคํ คหปตึ เวสาลิกํ ธาเรหี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยอุคฺคสุตฺตํ
๒๒. เอกํ ¶ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ หตฺถิคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อฏฺหิ, ภิกฺขเว, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อุคฺคํ คหปตึ หตฺถิคามกํ ธาเรถา’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ¶ เยน อุคฺคสฺส คหปติโน หตฺถิคามกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อุคฺคํ คหปตึ หตฺถิคามกํ โส ภิกฺขุ เอตทโวจ – ‘‘อฏฺหิ ¶ โข ตฺวํ, คหปติ, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต. กตเม เต, คหปติ, อฏฺ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, เยหิ ตฺวํ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’’ติ?
‘‘น โข อหํ, ภนฺเต, ชานามิ – กตเมหิ อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโตติ. อปิ จ, ภนฺเต, เย เม อฏฺ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ, ตํ สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, คหปตี’’ติ โข โส ภิกฺขุ อุคฺคสฺส คหปติโน หตฺถิคามกสฺส ปจฺจสฺโสสิ. อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก เอตทโวจ – ‘‘ยทาหํ, ภนฺเต, นาควเน ปริจรนฺโต ภควนฺตํ ปมํ ทูรโตว อทฺทสํ; สห ทสฺสเนเนว เม, ภนฺเต, ภควโต จิตฺตํ ปสีทิ, สุรามโท จ ปหียิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘โส โข อหํ, ภนฺเต, ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ ปยิรุปาสึ. ตสฺส เม ภควา อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ; กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. ยทา มํ ภควา อฺาสิ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ, อถ ยา ¶ พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา ¶ ตํ ปกาเสสิ – ทุกฺขํ, สมุทยํ, นิโรธํ, มคฺคํ. เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว ¶ รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย; เอวเมวํ โข เม ตสฺมึเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ. โส โข อหํ, ภนฺเต, ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ เวสารชฺชปฺปตฺโต อปรปฺปจฺจโย สตฺถุสาสเน ตตฺเถว ¶ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ สรณํ อคมาสึ, พฺรหฺมจริยปฺจมานิ จ สิกฺขาปทานิ สมาทิยึ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, จตสฺโส โกมาริโย ปชาปติโย อเหสุํ. อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, เยน ตา ปชาปติโย เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ตา ปชาปติโย เอตทวจํ – ‘มยา โข, ภคินิโย, พฺรหฺมจริยปฺจมานิ สิกฺขาปทานิ สมาทินฺนานิ. ยา อิจฺฉติ สา อิเธว โภเค จ ภฺุชตุ ปฺุานิ จ กโรตุ, สกานิ วา าติกุลานิ คจฺฉตุ. โหติ วา ปน ปุริสาธิปฺปาโย, กสฺส โว ทมฺมี’ติ? เอวํ วุตฺเต สา, ภนฺเต, เชฏฺา ปชาปติ มํ เอตทโวจ – ‘อิตฺถนฺนามสฺส มํ, อยฺยปุตฺต, ปุริสสฺส เทหี’ติ. อถ โข อหํ, ภนฺเต, ตํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา วาเมน หตฺเถน ปชาปตึ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ภิงฺคารํ คเหตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส โอโณเชสึ. โกมารึ โข ปนาหํ, ภนฺเต, ทารํ ปริจฺจชนฺโต นาภิชานามิ จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘สํวิชฺชนฺติ โข ปน ¶ เม, ภนฺเต, กุเล โภคา. เต จ โข อปฺปฏิวิภตฺตา สีลวนฺเตหิ กลฺยาณธมฺเมหิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘ยํ ¶ โข ปนาหํ, ภนฺเต, ภิกฺขุํ ปยิรุปาสามิ; สกฺกจฺจํเยว ปยิรุปาสามิ, โน อสกฺกจฺจํ. โส เจ เม อายสฺมา ธมฺมํ เทเสติ; สกฺกจฺจํเยว สุโณมิ, โน อสกฺกจฺจํ. โน เจ เม โส อายสฺมา ธมฺมํ เทเสติ, อหมสฺส ธมฺมํ เทเสมิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ปฺจโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘อนจฺฉริยํ ¶ โข ปน, ภนฺเต, สงฺเฆ นิมนฺติเต เทวตา อุปสงฺกมิตฺวา อาโรเจนฺติ – ‘อสุโก, คหปติ, ภิกฺขุ อุภโตภาควิมุตฺโต อสุโก ปฺาวิมุตฺโต อสุโก กายสกฺขี อสุโก ¶ ทิฏฺิปฺปตฺโต [ทิฏฺปฺปตฺโต (ก.)] อสุโก สทฺธาวิมุตฺโต อสุโก ธมฺมานุสารี อสุโก สทฺธานุสารี อสุโก สีลวา กลฺยาณธมฺโม อสุโก ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม’ติ. สงฺฆํ โข ปนาหํ, ภนฺเต, ปริวิสนฺโต นาภิชานามิ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺโต – ‘อิมสฺส วา โถกํ เทมิ อิมสฺส วา พหุก’นฺติ. อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, สมจิตฺโตว เทมิ. อยํ โข เม, ภนฺเต, ฉฏฺโ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘อนจฺฉริยํ โข ปน มํ, ภนฺเต, เทวตา อุปสงฺกมิตฺวา อาโรเจนฺติ – ‘สฺวากฺขาโต, คหปติ, ภควตา ธมฺโม’ติ. เอวํ วุตฺเต อหํ, ภนฺเต, ตา เทวตา เอวํ วเทมิ – ‘วเทยฺยาถ วา เอวํ โข ตุมฺเห เทวตา โน วา วเทยฺยาถ, อถ โข สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’ติ. น โข ปนาหํ, ภนฺเต, อภิชานามิ ตโตนิทานํ จิตฺตสฺส อุนฺนตึ – ‘มํ ตา เทวตา อุปสงฺกมนฺติ, อหํ วา ¶ เทวตาหิ สทฺธึ สลฺลปามี’ติ. อยํ โข เม, ภนฺเต, สตฺตโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ.
‘‘สเจ ¶ โข ปนาหํ, ภนฺเต, ภควโต ปมตรํ กาลํ กเรยฺยํ, อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ ยํ มํ ภควา เอวํ พฺยากเรยฺย – ‘นตฺถิ ตํ สํโยชนํ เยน สํยุตฺโต อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยา’ติ. อยํ โข เม, ภนฺเต, อฏฺโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สํวิชฺชติ. อิเม โข เม, ภนฺเต, อฏฺ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ. น จ โข อหํ ชานามิ – กตเมหิ จาหํ อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’’ติ.
‘‘อถ โข โส ภิกฺขุ อุคฺคสฺส คหปติโน หตฺถิคามกสฺส นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ยาวตโก อโหสิ อุคฺเคน คหปตินา หตฺถิคามเกน สทฺธึ กถาสลฺลาโป, ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.
‘‘สาธุ ¶ สาธุ, ภิกฺขุ! ยถา ตํ อุคฺโค คหปติ หตฺถิคามโก สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย, อิเมเหว โข ภิกฺขุ, อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุคฺโค คหปติ ¶ หตฺถิคามโก มยา พฺยากโต. อิเมหิ จ ปน, ภิกฺขุ, อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ อุคฺคํ คหปตึ หตฺถิคามกํ ธาเรหี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปมหตฺถกสุตฺตํ
๒๓. เอกํ ¶ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อคฺคาฬเว เจติเย. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘สตฺตหิ ¶ , ภิกฺขเว, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถ. กตเมหิ สตฺตหิ? สทฺโธ หิ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; หิรีมา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; โอตฺตปฺปี, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; พหุสฺสุโต, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; จาควา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; ปฺวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก – อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, สตฺตหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถา’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน หตฺถกสฺส อาฬวกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข หตฺถโก อาฬวโก เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข หตฺถกํ อาฬวกํ โส ภิกฺขุ เอตทโวจ –
‘‘สตฺตหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต. กตเมหิ สตฺตหิ? ‘สทฺโธ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา…เป… หิริมา… โอตฺตปฺปี… พหุสฺสุโต… จาควา… ปฺวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก’ติ. อิเมหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, สตฺตหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’’ติ. ‘‘กจฺจิตฺถ, ภนฺเต, น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’ติ? ‘‘น เหตฺถ, อาวุโส ¶ , โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ยเทตฺถ น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’ติ.
อถ ¶ โข โส ภิกฺขุ หตฺถกสฺส อาฬวกสฺส นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ ¶ . อถ โข โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน หตฺถกสฺส อาฬวกสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทึ. อถ โข, ภนฺเต, หตฺถโก อาฬวโก เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อหํ, ภนฺเต, หตฺถกํ อาฬวกํ เอตทวจํ – ‘สตฺตหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต. กตเมหิ สตฺตหิ? สทฺโธ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา…เป… หิริมา… โอตฺตปฺปี… พหุสฺสุโต… จาควา… ปฺวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโกติ. อิเมหิ โข ตฺวํ, อาวุโส, สตฺตหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภควตา พฺยากโต’ติ.
‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, หตฺถโก มํ เอตทโวจ – ‘กจฺจิตฺถ, ภนฺเต, น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’ติ? ‘น เหตฺถ, อาวุโส, โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’ติ. ‘สาธุ, ภนฺเต, ยเทตฺถ น โกจิ คิหี อโหสิ โอทาตวสโน’’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! อปฺปิจฺโฉ โส, ภิกฺขุ, กุลปุตฺโต ¶ . สนฺเตเยว อตฺตนิ กุสลธมฺเม น อิจฺฉติ ปเรหิ ายมาเน [ปฺาปยมาเน (ก.)]. เตน หิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมินาปิ อฏฺเมน อจฺฉริเยน อพฺภุเตน ธมฺเมน สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรหิ, ยทิทํ อปฺปิจฺฉตายา’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยหตฺถกสุตฺตํ
๒๔. เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อคฺคาฬเว เจติเย. อถ โข หตฺถโก อาฬวโก ปฺจมตฺเตหิ อุปาสกสเตหิ ¶ ปริวุโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข หตฺถกํ อาฬวกํ ภควา ¶ เอตทโวจ – ‘‘มหตี โข ตฺยายํ, หตฺถก, ปริสา. กถํ ปน ตฺวํ, หตฺถก, อิมํ มหตึ ปริสํ สงฺคณฺหาสี’’ติ? ‘‘ยานิมานิ, ภนฺเต, ภควตา เทสิตานิ [อ. นิ. ๔.๓๒; ที. นิ. ๓.๓๑๓] จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, เตหาหํ [เตนาหํ (สี.)] อิมํ มหตึ ¶ ปริสํ สงฺคณฺหามิ. อหํ, ภนฺเต, ยํ ชานามิ – ‘อยํ ทาเนน สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ ทาเนน สงฺคณฺหามิ; ยํ ชานามิ – ‘อยํ เปยฺยวชฺเชน สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ เปยฺยวชฺเชน สงฺคณฺหามิ; ยํ ชานามิ – ‘อยํ อตฺถจริยาย สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ อตฺถจริยาย สงฺคณฺหามิ; ยํ ชานามิ – ‘อยํ สมานตฺตตาย สงฺคเหตพฺโพ’ติ, ตํ สมานตฺตตาย สงฺคณฺหามิ. สํวิชฺชนฺติ โข ปน เม, ภนฺเต, กุเล โภคา. ทลิทฺทสฺส โข โน ตถา โสตพฺพํ มฺนฺตี’’ติ. ‘‘สาธุ สาธุ, หตฺถก! โยนิ โข ตฺยายํ, หตฺถก, มหตึ ปริสํ สงฺคเหตุํ. เย หิ เกจิ, หตฺถก, อตีตมทฺธานํ มหตึ ปริสํ สงฺคเหสุํ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหตึ ปริสํ สงฺคเหสุํ. เยปิ หิ เกจิ, หตฺถก, อนาคตมทฺธานํ มหตึ ปริสํ สงฺคณฺหิสฺสนฺติ ¶ , สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหตึ ปริสํ สงฺคณฺหิสฺสนฺติ. เยปิ หิ เกจิ, หตฺถก, เอตรหิ มหตึ ปริสํ สงฺคณฺหนฺติ, สพฺเพ เต อิเมเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหตึ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตี’’ติ.
อถ โข หตฺถโก อาฬวโก ภควตา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต สมฺปหํสิโต อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ ¶ . อถ โข ภควา อจิรปกฺกนฺเต หตฺถเก อาฬวเก ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อฏฺหิ, ภิกฺขเว, อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถ. กตเมหิ อฏฺหิ? สทฺโธ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; สีลวา, ภิกฺขเว…เป… หิรีมา… โอตฺตปฺปี… พหุสฺสุโต… จาควา… ปฺวา, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก; อปฺปิจฺโฉ, ภิกฺขเว, หตฺถโก อาฬวโก. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, อฏฺหิ อจฺฉริเยหิ อพฺภุเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ หตฺถกํ อาฬวกํ ธาเรถา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. มหานามสุตฺตํ
๒๕. เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหานาโม สกฺโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อุปาสโก โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, มหานาม, พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ; เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ¶ ปน, ภนฺเต, อุปาสโก สีลวา โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, มหานาม ¶ , อุปาสโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ; เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก สีลวา โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรหิตายา’’ติ? ‘‘ยโต ¶ โข, มหานาม, อุปาสโก อตฺตนาว สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ สทฺธาสมฺปทาย สมาทเปติ [สมาทาเปติ (?)]; อตฺตนาว สีลสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ สีลสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนาว จาคสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ จาคสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนาว ภิกฺขูนํ ทสฺสนกาโม โหติ, โน ปรํ ภิกฺขูนํ ทสฺสเน สมาทเปติ; อตฺตนาว สทฺธมฺมํ โสตุกาโม โหติ, โน ปรํ สทฺธมฺมสฺสวเน สมาทเปติ; อตฺตนาว สุตานํ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ, โน ปรํ ธมฺมธารณาย สมาทเปติ; อตฺตนาว สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ, โน ปรํ อตฺถูปปริกฺขาย สมาทเปติ; อตฺตนาว อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรํ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติยา สมาทเปติ. เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรหิตายา’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย จา’’ติ? ‘‘ยโต โข, มหานาม, อุปาสโก อตฺตนา จ สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ, ปรฺจ สทฺธาสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ สีลสมฺปนฺโน ¶ โหติ, ปรฺจ สีลสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ จาคสมฺปนฺโน โหติ, ปรฺจ จาคสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ ภิกฺขูนํ ทสฺสนกาโม โหติ, ปรฺจ ภิกฺขูนํ ทสฺสเน สมาทเปติ; อตฺตนา จ สทฺธมฺมํ ¶ โสตุกาโม โหติ, ปรฺจ สทฺธมฺมสฺสวเน สมาทเปติ; อตฺตนา จ สุตานํ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ, ปรฺจ ธมฺมธารณาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ, ปรฺจ อตฺถูปปริกฺขาย สมาทเปติ, อตฺตนา จ อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ¶ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ, ปรฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติยา สมาทเปติ. เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อุปาสโก อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย จา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ชีวกสุตฺตํ
๒๖. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ ชีวกมฺพวเน. อถ โข ชีวโก โกมารภจฺโจ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชีวโก โกมารภจฺโจ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อุปาสโก โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, ชีวก, พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ; เอตฺตาวตา โข ชีวก, อุปาสโก โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก สีลวา โหตี’’ติ? ‘‘ยโต โข, ชีวก, อุปาสโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ¶ ปฏิวิรโต โหติ; เอตฺตาวตา โข, ชีวก, อุปาสโก สีลวา โหตี’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรหิตายา’’ติ? ‘‘ยโต โข, ชีวก, อุปาสโก อตฺตนาว สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ สทฺธาสมฺปทาย สมาทเปติ…เป… อตฺตนาว อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรํ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติยา สมาทเปติ. เอตฺตาวตา โข, ชีวก, อุปาสโก อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน ปรหิตายา’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, อุปาสโก อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย จา’’ติ? ‘‘ยโต ¶ โข, ชีวก, อุปาสโก อตฺตนา จ สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ, ปรฺจ สทฺธาสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ สีลสมฺปนฺโน โหติ, ปรฺจ สีลสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ จาคสมฺปนฺโน ¶ โหติ, ปรฺจ จาคสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ ภิกฺขูนํ ทสฺสนกาโม โหติ, ปรฺจ ภิกฺขูนํ ทสฺสเน สมาทเปติ; อตฺตนา จ สทฺธมฺมํ โสตุกาโม โหติ, ปรฺจ สทฺธมฺมสฺสวเน สมาทเปติ; อตฺตนา จ สุตานํ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ, ปรฺจ ธมฺมธารณาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ, ปรฺจ อตฺถูปปริกฺขาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ, ปรฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติยา สมาทเปติ. เอตฺตาวตา โข, ชีวก, อุปาสโก อตฺตหิตาย จ ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย ¶ จา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปมพลสุตฺตํ
๒๗. ‘‘อฏฺิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, พลานิ. กตมานิ อฏฺ? รุณฺณพลา, ภิกฺขเว, ทารกา, โกธพลา มาตุคามา, อาวุธพลา โจรา, อิสฺสริยพลา ราชาโน, อุชฺฌตฺติพลา พาลา, นิชฺฌตฺติพลา ปณฺฑิตา, ปฏิสงฺขานพลา พหุสฺสุตา, ขนฺติพลา สมณพฺราหฺมณา – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, อฏฺ พลานี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยพลสุตฺตํ
๒๘. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ¶ ภควา เอตทโวจ – ‘‘กติ นุ โข, สาริปุตฺต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ? ‘‘อฏฺ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ.
‘‘กตมานิ อฏฺ? [อ. นิ. ๑๐.๙๐; ปฏิ. ม. ๒.๔๔] อิธ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, อิทมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา ¶ กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, อิทมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺติภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ. ยมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺติภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ, อิทมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. ยมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ¶ ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา, อิทมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา…เป… ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ…เป… สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต. ยมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, อิทมฺปิ, ภนฺเต, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ¶ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ.
‘‘อิมานิ โข, ภนฺเต, อฏฺ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อกฺขณสุตฺตํ
๒๙. ‘‘‘ขณกิจฺโจ ¶ โลโก, ขณกิจฺโจ โลโก’ติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ, โน จ โข โส ชานาติ ขณํ วา อกฺขณํ วา. อฏฺิเม, ภิกฺขเว, อกฺขณา อสมยา พฺรหฺมจริยวาสาย. กตเม อฏฺ? อิธ, ภิกฺขเว, ตถาคโต จ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ ¶ พุทฺโธ ภควา, ธมฺโม จ เทสิยติ โอปสมิโก ปรินิพฺพานิโก สมฺโพธคามี สุคตปฺปเวทิโต; อยฺจ ปุคฺคโล นิรยํ อุปปนฺโน โหติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต จ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา, ธมฺโม จ เทสิยติ โอปสมิโก ปรินิพฺพานิโก สมฺโพธคามี สุคตปฺปเวทิโต; อยฺจ ปุคฺคโล ติรจฺฉานโยนึ อุปปนฺโน โหติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… อยฺจ ปุคฺคโล เปตฺติวิสยํ อุปปนฺโน โหติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… อยฺจ ปุคฺคโล อฺตรํ ทีฆายุกํ เทวนิกายํ อุปปนฺโน โหติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… อยฺจ ปุคฺคโล ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ, โส จ โหติ อวิฺาตาเรสุ มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๓.๓๕๘], ยตฺถ นตฺถิ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ…เป… ปฺจโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… อยฺจ ปุคฺคโล มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ, โส จ โหติ มิจฺฉาทิฏฺิโก ¶ วิปรีตทสฺสโน – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมา ปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว…เป… อยฺจ ปุคฺคโล มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ ¶ , โส จ โหติ ทุปฺปฺโ ชโฬ เอฬมูโค อปฺปฏิพโล สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถมฺาตุํ. อยํ, ภิกฺขเว, สตฺตโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต จ โลเก อนุปฺปนฺโน โหติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. ธมฺโม จ น เทสิยติ ¶ โอปสมิโก ปรินิพฺพานิโก สมฺโพธคามี สุคตปฺปเวทิโต. อยฺจ ปุคฺคโล มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ, โส จ โหติ ปฺวา อชโฬ อเนฬมูโค ปฏิพโล สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถมฺาตุํ. อยํ, ภิกฺขเว, อฏฺโม อกฺขโณ อสมโย พฺรหฺมจริยวาสาย. ‘อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ อกฺขณา อสมยา พฺรหฺมจริยวาสาย’’’.
‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสาย. กตโม เอโก? อิธ, ภิกฺขเว, ตถาคโต จ โลเก อุปฺปนฺโน โหติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. ธมฺโม จ เทสิยติ โอปสมิโก ปรินิพฺพานิโก สมฺโพธคามี สุคตปฺปเวทิโต. อยฺจ ปุคฺคโล มชฺฌิเมสุ ¶ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ, โส จ โหติ ปฺวา อชโฬ อเนฬมูโค ปฏิพโล สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถมฺาตุํ. อยํ, ภิกฺขเว, เอโกว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติ.
‘‘มนุสฺสลาภํ [มนุสฺสโลกํ (สฺยา.)] ลทฺธาน, สทฺธมฺเม สุปฺปเวทิเต;
เย ขณํ นาธิคจฺฉนฺติ, อตินาเมนฺติ เต ขณํ.
‘‘พหู หิ อกฺขณา วุตฺตา, มคฺคสฺส อนฺตรายิกา;
กทาจิ กรหจิ โลเก, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา.
‘‘ตยิทํ [ตสฺสิทํ (ก.)] สมฺมุขีภูตํ, ยํ โลกสฺมึ สุทุลฺลภํ;
มนุสฺสปฏิลาโภ จ, สทฺธมฺมสฺส จ เทสนา;
อลํ วายมิตุํ ตตฺถ, อตฺตกาเมน [อตฺถกาเมน (สี. สฺยา. ก.)] ชนฺตุนา.
‘‘กถํ ¶ ¶ ¶ วิชฺา สทฺธมฺมํ, ขโณ เว [โว (สฺยา.)] มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
‘‘อิธ เจ นํ วิราเธติ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตํ [นิยามิตํ (สฺยา.)];
วาณิโชว อตีตตฺโถ, จิรตฺตํ [จิรนฺตํ (ก.)] อนุตปิสฺสติ.
‘‘อวิชฺชานิวุโต โปโส, สทฺธมฺมํ อปราธิโก;
ชาติมรณสํสารํ, จิรํ ปจฺจนุโภสฺสติ.
‘‘เย จ ลทฺธา มนุสฺสตฺตํ, สทฺธมฺเม สุปฺปเวทิเต;
อกํสุ สตฺถุ วจนํ, กริสฺสนฺติ กโรนฺติ วา.
‘‘ขณํ ปจฺจวิทุํ โลเก, พฺรหฺมจริยํ อนุตฺตรํ;
เย มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ, ตถาคตปฺปเวทิตํ.
‘‘เย ¶ สํวรา จกฺขุมตา, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา;
เตสุ [เตสํ (ก.)] คุตฺโต สทา สโต, วิหเร อนวสฺสุโต.
‘‘สพฺเพ อนุสเย เฉตฺวา, มารเธยฺยปรานุเค;
เต เว ปารงฺคตา [ปารคตา (สี. สฺยา. ปี.)] โลเก, เย ปตฺตา อาสวกฺขย’’นฺติ. นวมํ;
๑๐. อนุรุทฺธมหาวิตกฺกสุตฺตํ
๓๐. เอกํ สมยํ ภควา ภคฺเคสุ วิหรติ สุํสุมารคิเร เภสกฬาวเน มิคทาเย. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อนุรุทฺโธ เจตีสุ วิหรติ ปาจีนวํสทาเย. อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺส; สนฺตุฏฺสฺสายํ ธมฺโม ¶ , นายํ ธมฺโม อสนฺตุฏฺสฺส; ปวิวิตฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม สงฺคณิการามสฺส; อารทฺธวีริยสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม กุสีตสฺส; อุปฏฺิตสฺสติสฺสายํ ¶ [อุปฏฺิตสติสฺสายํ (สี. สฺยา. ปี.)] ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มุฏฺสฺสติสฺส [มุฏฺสติสฺส (สี. สฺยา. ปี.)]; สมาหิตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสมาหิตสฺส; ปฺวโต อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺสา’’ติ.
อถ ¶ โข ภควา อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย; เอวเมวํ – ภคฺเคสุ สุํสุมารคิเร เภสกฬาวเน มิคทาเย อนฺตรหิโต เจตีสุ ปาจีนวํสทาเย อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. อายสฺมาปิ โข อนุรุทฺโธ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ
¶ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ภควา เอตทโวจ –
‘‘สาธุ สาธุ, อนุรุทฺธ! สาธุ โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, (ยํ ตํ มหาปุริสวิตกฺกํ) [สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก (สี. ปี.) ที. นิ. ๓.๓๕๘] วิตกฺเกสิ – ‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺส; สนฺตุฏฺสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสนฺตุฏฺสฺส; ปวิวิตฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม สงฺคณิการามสฺส; อารทฺธวีริยสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม กุสีตสฺส; อุปฏฺิตสฺสติสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มุฏฺสฺสติสฺส; สมาหิตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสมาหิตสฺส; ปฺวโต อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺสา’ติ. เตน หิ ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิมมฺปิ อฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ วิตกฺเกหิ – ‘นิปฺปปฺจารามสฺสายํ ธมฺโม นิปฺปปฺจรติโน, นายํ ธมฺโม ปปฺจารามสฺส ปปฺจรติโน’’’ติ.
‘‘ยโต โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, อนุรุทฺธ, ยาวเทว [ยาวเท (สํ. นิ. ๒.๑๕๒)] อากงฺขิสฺสสิ, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ¶ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสสิ.
‘‘ยโต โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, อนุรุทฺธ, ยาวเทว อากงฺขิสฺสสิ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสสิ.
‘‘ยโต โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, อนุรุทฺธ ¶ , ยาวเทว อากงฺขิสฺสสิ, ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหริสฺสสิ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวทิสฺสสิ ¶ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก ¶ สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสสิ.
‘‘ยโต โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, ตโต ตฺวํ, อนุรุทฺธ, ยาวเทว อากงฺขิสฺสสิ, สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสสิ.
‘‘ยโต โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม จ อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, อิเมสฺจ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี ภวิสฺสสิ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, ตโต ตุยฺหํ, อนุรุทฺธ, เสยฺยถาปิ นาม คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก ปูโร; เอวเมวํ เต ปํสุกูลจีวรํ ขายิสฺสติ สนฺตุฏฺสฺส วิหรโต รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส.
‘‘ยโต ¶ โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม จ อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, อิเมสฺจ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี ภวิสฺสสิ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, ตโต ตุยฺหํ, อนุรุทฺธ, เสยฺยถาปิ นาม คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา สาลีนํ โอทโน วิจิตกาฬโก อเนกสูโป อเนกพฺยฺชโน; เอวเมวํ เต ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ ขายิสฺสติ สนฺตุฏฺสฺส วิหรโต รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส.
‘‘ยโต โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม จ อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, อิเมสฺจ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี ภวิสฺสสิ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, ตโต ตุยฺหํ, อนุรุทฺธ, เสยฺยถาปิ ¶ นาม คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา กูฏาคารํ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ นิวาตํ ผุสิตคฺคฬํ ปิหิตวาตปานํ; เอวเมวํ เต รุกฺขมูลเสนาสนํ ขายิสฺสติ สนฺตุฏฺสฺส วิหรโต รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส.
‘‘ยโต ¶ โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม จ อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, อิเมสฺจ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี ภวิสฺสสิ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, ตโต ตุยฺหํ, อนุรุทฺธ ¶ , เสยฺยถาปิ นาม คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา ปลฺลงฺโก โคนกตฺถโต ปฏิกตฺถโต ปฏลิกตฺถโต กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณ [กาทลิ… ปจฺจตฺถรโณ (สี.)] สอุตฺตรจฺฉโท อุภโตโลหิตกูปธาโน; เอวเมวํ เต ติณสนฺถารกสยนาสนํ ขายิสฺสติ สนฺตุฏฺสฺส วิหรโต รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส.
‘‘ยโต ¶ โข ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อิเม จ อฏฺ มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสฺสสิ, อิเมสฺจ จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี ภวิสฺสสิ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี, ตโต ตุยฺหํ, อนุรุทฺธ, เสยฺยถาปิ นาม คหปติสฺส วา คหปติปุตฺตสฺส วา นานาเภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ; เอวเมวํ เต ปูติมุตฺตเภสชฺชํ ขายิสฺสติ สนฺตุฏฺสฺส วิหรโต รติยา อปริตสฺสาย ผาสุวิหาราย โอกฺกมนาย นิพฺพานสฺส. เตน หิ ตฺวํ, อนุรุทฺธ, อายติกมฺปิ วสฺสาวาสํ อิเธว เจตีสุ ปาจีนวํสทาเย วิหเรยฺยาสี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา – เสยฺยถาปิ นาม พลวา ¶ ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมวํ – เจตีสุ ปาจีนวํสทาเย อนฺตรหิโต ภคฺเคสุ สุํสุมารคิเร เภสกฬาวเน มิคทาเย ปาตุรโหสีติ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อฏฺ โข, ภิกฺขเว, มหาปุริสวิตกฺเก เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ…เป… กตเม จ, ภิกฺขเว, อฏฺ มหาปุริสวิตกฺกา? อปฺปิจฺฉสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺส; สนฺตุฏฺสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสนฺตุฏฺสฺส; ปวิวิตฺตสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม สงฺคณิการามสฺส; อารทฺธวีริยสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม กุสีตสฺส; อุปฏฺิตสฺสติสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มุฏฺสฺสติสฺส; สมาหิตสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสมาหิตสฺส; ปฺวโต อยํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ¶ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺส; นิปฺปปฺจารามสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม นิปฺปปฺจรติโน, นายํ ธมฺโม ปปฺจารามสฺส ปปฺจรติโน’’.
‘‘‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺปิจฺโฉ สมาโน ‘อปฺปิจฺโฉติ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ, สนฺตุฏฺโ สมาโน ‘สนฺตุฏฺโติ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ, ปวิวิตฺโต สมาโน ‘ปวิวิตฺโตติ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ, อารทฺธวีริโย สมาโน ‘อารทฺธวีริโยติ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ, อุปฏฺิตสฺสติ สมาโน ‘อุปฏฺิตสฺสตีติ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ, สมาหิโต สมาโน ‘สมาหิโตติ ¶ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ, ปฺวา สมาโน ‘ปฺวาติ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ, นิปฺปปฺจาราโม สมาโน ‘นิปฺปปฺจาราโมติ มํ ชาเนยฺยุ’นฺติ น อิจฺฉติ. ‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘สนฺตุฏฺสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสนฺตุฏฺสฺสา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน. ‘สนฺตุฏฺสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสนฺตุฏฺสฺสา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘ปวิวิตฺตสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม สงฺคณิการามสฺสา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต ภวนฺติ อุปสงฺกมิตาโร ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย ราชาโน ราชมหามตฺตา ติตฺถิยา ติตฺถิยสาวกา. ตตฺร ภิกฺขุ วิเวกนินฺเนน จิตฺเตน วิเวกโปเณน วิเวกปพฺภาเรน วิเวกฏฺเน เนกฺขมฺมาภิรเตน อฺทตฺถุ อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตํเยว กถํ กตฺตา [ปวตฺตา (ก.)] โหติ. ‘ปวิวิตฺตสฺสายํ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม สงฺคณิการามสฺสา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘อารทฺธวีริยสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม กุสีตสฺสา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย ¶ ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘อารทฺธวีริยสฺสายํ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม กุสีตสฺสา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘อุปฏฺิตสฺสติสฺสายํ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มุฏฺสฺสติสฺสา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา. ‘อุปฏฺิตสฺสติสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม, มุฏฺสฺสติสฺสา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘สมาหิตสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสมาหิตสฺสา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ‘สมาหิตสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม อสมาหิตสฺสา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘ปฺวโต อยํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺสา’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. ‘ปฺวโต อยํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺสา’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘นิปฺปปฺจารามสฺสายํ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺโม นิปฺปปฺจรติโน, นายํ ธมฺโม ปปฺจารามสฺส ปปฺจรติโน’ติ, อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ. กิฺเจตํ ¶ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปปฺจนิโรเธ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ สนฺติฏฺติ วิมุจฺจติ. ‘นิปฺปปฺจารามสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นิปฺปปฺจรติโน, นายํ ธมฺโม ปปฺจารามสฺส ปปฺจรติโน’ติ, อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อายติกมฺปิ วสฺสาวาสํ ตตฺเถว เจตีสุ ปาจีนวํสทาเย วิหาสิ. อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา อนุรุทฺโธ อรหตํ ¶ อโหสีติ. อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อรหตฺตปฺปตฺโต ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
[เถรคา. ๙๐๑-๙๐๓] ‘‘มม ¶ สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ.
‘‘ยถา เม อหุ สงฺกปฺโป, ตโต อุตฺตริ เทสยิ;
นิปฺปปฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปฺจํ อเทสยิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. ทสมํ;
คหปติวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว ¶ อุคฺคา ทฺเว จ หตฺถกา, มหานาเมน ชีวโก;
ทฺเว พลา อกฺขณา วุตฺตา, อนุรุทฺเธน เต ทสาติ.