📜
(๖) ๑. โคตมีวคฺโค
๑. โคตมีสุตฺตํ
๕๑. เอกํ ¶ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิคฺโรธาราเม. อถ โข มหาปชาปตี [มหาปชาปติ (สฺยา.) จูฬว. ๔๐๒] โคตมี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข มหาปชาปตี โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ลเภยฺย มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ. ‘‘อลํ, โคตมิ! มา เต รุจฺจิ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชา’’ติ.
ทุติยมฺปิ โข มหาปชาปตี โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ลเภยฺย มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ. ‘‘อลํ, โคตมิ! มา เต รุจฺจิ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชา’’ติ. ‘‘ตติยมฺปิ โข มหาปชาปตี โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ ภนฺเต, ลเภยฺย มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ. ‘‘อลํ, โคตมิ! มา เต รุจฺจิ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชา’’ติ.
อถ โข มหาปชาปตี โคตมี ‘‘น ภควา อนุชานาติ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ¶ ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ ทุกฺขี ทุมฺมนา อสฺสุมุขี รุทมานา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
อถ โข ภควา กปิลวตฺถุสฺมึ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน เวสาลี เตน จาริกํ ปกฺกามิ ¶ . อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน เวสาลี ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ ¶ . อถ โข มหาปชาปตี โคตมี เกเส เฉทาเปตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา สมฺพหุลาหิ สากิยานีหิ สทฺธึ เยน เวสาลี ¶ เตน ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน เยน เวสาลี มหาวนํ กูฏาคารสาลา เตนุปสงฺกมิ. อถ โข มหาปชาปตี โคตมี สูเนหิ ปาเทหิ รโชกิณฺเณน คตฺเตน ทุกฺขี ทุมฺมนา อสฺสุมุขี รุทมานา พหิทฺวารโกฏฺเก อฏฺาสิ.
อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท มหาปชาปตึ โคตมึ สูเนหิ ปาเทหิ รโชกิณฺเณน คตฺเตน ทุกฺขึ ทุมฺมนํ อสฺสุมุขึ รุทมานํ พหิทฺวารโกฏฺเก ิตํ. ทิสฺวาน มหาปชาปตึ โคตมึ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ ตฺวํ, โคตมิ, สูเนหิ ปาเทหิ รโชกิณฺเณน คตฺเตน ทุกฺขี ทุมฺมนา อสฺสุมุขี รุทมานา พหิทฺวารโกฏฺเก ิตา’’ติ? ‘‘ตถา หิ ปน, ภนฺเต อานนฺท, น ภควา อนุชานาติ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ, โคตมิ, มุหุตฺตํ อิเธว ตาว โหหิ, ยาวาหํ ภควนฺตํ ยาจามิ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอสา, ภนฺเต, มหาปชาปตี โคตมี สูเนหิ ปาเทหิ รโชกิณฺเณน คตฺเตน ทุกฺขี ทุมฺมนา อสฺสุมุขี รุทมานา พหิทฺวารโกฏฺเก ิตา – ‘น ภควา อนุชานาติ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’นฺติ. สาธุ, ภนฺเต, ลเภยฺย มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ. ‘‘อลํ, อานนฺท! มา เต รุจฺจิ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชา’’ติ.
ทุติยมฺปิ โข…เป… ตติยมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ลเภยฺย มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ. ‘‘อลํ, อานนฺท! มา เต รุจฺจิ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชา’’ติ.
อถ ¶ ¶ ¶ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส เอตทโหสิ – ‘‘น ภควา อนุชานาติ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ. ยํนูนาหํ อฺเนปิ ปริยาเยน ภควนฺตํ ยาเจยฺยํ มาตุคามสฺส ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ภพฺโพ นุ โข, ภนฺเต, มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา โสตาปตฺติผลํ วา ¶ สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกาตุ’’นฺติ? ‘‘ภพฺโพ, อานนฺท, มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา โสตาปตฺติผลมฺปิ สกทาคามิผลมฺปิ อนาคามิผลมฺปิ อรหตฺตผลมฺปิ สจฺฉิกาตุ’’นฺติ. ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภพฺโพ มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา โสตาปตฺติผลมฺปิ…เป… อรหตฺตผลมฺปิ สจฺฉิกาตุํ, พหุการา, ภนฺเต, มหาปชาปตี โคตมี ภควโต มาตุจฺฉา อาปาทิกา โปสิกา ขีรสฺส ทายิกา; ภควนฺตํ ชเนตฺติยา กาลงฺกตาย ถฺํ ปาเยสิ. สาธุ, ภนฺเต, ลเภยฺย มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺช’’นฺติ.
‘‘สเจ, อานนฺท, มหาปชาปตี โคตมี อฏฺ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺหาติ, สาวสฺสา โหตุ อุปสมฺปทา –
[ปาจิ. ๑๔๙; จูฬว. ๔๐๓] ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ตทหูปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กตฺตพฺพํ. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา [ครุกตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘น ภิกฺขุนิยา อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ อุปคนฺตพฺพํ. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘อนฺวฑฺฒมาสํ ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสงฺฆโต ทฺเว ธมฺมา ปจฺจาสีสิตพฺพา [ปจฺจาสึสิตพฺพา (สี. สฺยา. ปี.)] – อุโปสถปุจฺฉกฺจ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ¶ . อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘วสฺสํวุฏฺาย ¶ ภิกฺขุนิยา อุภโตสงฺเฆ ตีหิ าเนหิ ปวาเรตพฺพํ – ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ¶ ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘ครุธมฺมํ ¶ อชฺฌาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา อุภโตสงฺเฆ ปกฺขมานตฺตํ จริตพฺพํ. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขาย สิกฺขมานาย อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปทา ปริเยสิตพฺพา. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘น เกนจิ ปริยาเยน ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุ อกฺโกสิตพฺโพ ปริภาสิตพฺโพ. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘อชฺชตคฺเค โอวโฏ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ วจนปโถ, อโนวโฏ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีสุ วจนปโถ. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย.
‘‘สเจ, อานนฺท, มหาปชาปตี โคตมี อิเม อฏฺ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺหาติ, สาวสฺสา โหตุ อุปสมฺปทา’’ติ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต สนฺติเก อิเม อฏฺ ครุธมฺเม อุคฺคเหตฺวา เยน มหาปชาปตี โคตมี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มหาปชาปตึ โคตมึ เอตทโวจ –
‘‘สเจ โข ตฺวํ, โคตมิ, อฏฺ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺเหยฺยาสิ, สาว เต ภวิสฺสติ อุปสมฺปทา –
‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ตทหูปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กตฺตพฺพํ. อยมฺปิ ธมฺโม สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย…เป….
‘‘อชฺชตคฺเค ¶ โอวโฏ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ วจนปโถ, อโนวโฏ ¶ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีสุ วจนปโถ. อยมฺปิ ธมฺโม ¶ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา มาเนตฺวา ปูเชตฺวา ยาวชีวํ อนติกฺกมนีโย. สเจ โข ตฺวํ, โคตมิ, อิเม อฏฺ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺเหยฺยาสิ, สาว เต ภวิสฺสติ อุปสมฺปทา’’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภนฺเต อานนฺท, อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนกชาติโก [มณฺฑนกชาติโย (สี. ปี.)] สีสํนฺหาโต [สีสํนหาโต (สี. ปี.), สีสนหาโต (สฺยา.)] อุปฺปลมาลํ วา วสฺสิกมาลํ วา อธิมุตฺตกมาลํ [อติมุตฺตกมาลํ (สี.)] วา ลภิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺาเปยฺย; เอวเมวํ โข อหํ, ภนฺเต อานนฺท, อิเม อฏฺ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺหามิ ยาวชีวํ อนติกฺกมนีเย’’ติ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปฏิคฺคหิตา, ภนฺเต, มหาปชาปติยา โคตมิยา อฏฺ ครุธมฺมา ยาวชีวํ อนติกฺกมนียา’’ติ.
‘‘สเจ, อานนฺท, นาลภิสฺส มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, จิรฏฺิติกํ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยํ อภวิสฺส, วสฺสสหสฺสเมว สทฺธมฺโม ติฏฺเยฺย. ยโต จ โข, อานนฺท, มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, น ทานิ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺิติกํ ภวิสฺสติ. ปฺเจว ทานิ, อานนฺท, วสฺสสตานิ สทฺธมฺโม สฺสติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, ยานิ กานิจิ กุลานิ พหุตฺถิกานิ [พหุกิตฺถิกานิ (สี. ปี.), พหุอิตฺถิกานิ (สฺยา.)] อปฺปปุริสกานิ, ตานิ สุปฺปธํสิยานิ โหนฺติ โจเรหิ กุมฺภตฺเถนเกหิ; เอวเมวํ โข, อานนฺท, ยสฺมึ ธมฺมวินเย ลภติ มาตุคาโม อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, น ตํ พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺิติกํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อานนฺท, สมฺปนฺเน สาลิกฺเขตฺเต เสตฏฺิกา ¶ นาม โรคชาติ นิปตติ, เอวํ ตํ สาลิกฺเขตฺตํ น จิรฏฺิติกํ โหติ; เอวเมวํ โข, อานนฺท, ยสฺมึ ธมฺมวินเย ลภติ มาตุคาโม อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, น ตํ พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺิติกํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อานนฺท, สมฺปนฺเน อุจฺฉุกฺเขตฺเต มฺชิฏฺิกา [มฺเชฏฺิกา (สี. สฺยา.)] นาม โรคชาติ นิปตติ, เอวํ ตํ อุจฺฉุกฺเขตฺตํ น จิรฏฺิติกํ โหติ; เอวเมวํ โข, อานนฺท, ยสฺมึ ธมฺมวินเย ลภติ มาตุคาโม อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, น ตํ พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺิติกํ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อานนฺท, ปุริโส มหโต ตฬากสฺส ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี. ปี.)] อาฬึ พนฺเธยฺย ยาวเทว อุทกสฺส อนติกฺกมนาย; เอวเมวํ โข, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขุนีนํ อฏฺ ครุธมฺมา ปฺตฺตา ยาวชีวํ อนติกฺกมนียา’’ติ. ปมํ.
๒. โอวาทสุตฺตํ
๕๒. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กติหิ นุ โข, ภนฺเต, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมนฺนิตพฺโพ’’ติ?
[ปาจิ. ๑๔๗] ‘‘อฏฺหิ โข, อานนฺท, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมนฺนิตพฺโพ. กตเมหิ อฏฺหิ? อิธานนฺท, ภิกฺขุ สีลวา โหติ…เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ; พหุสฺสุโต โหติ…เป… ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา; อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ ¶ โหนฺติ สุวิภตฺตานิ สุปฺปวตฺตีนิ สุวินิจฺฉิตานิ สุตฺตโส อนุพฺยฺชนโส; กลฺยาณวาโจ โหติ กลฺยาณวากฺกรโณ, โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย [วิสฏฺาย (ก.)] อเนลคฬาย [อเนฬคฬาย (สี. ก.)] อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; ปฏิพโล โหติ ¶ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตุํ สมาทเปตุํ สมุตฺเตเชตุํ สมฺปหํเสตุํ; เยภุยฺเยน ภิกฺขุนีนํ ปิโย โหติ มนาโป; น โข ปเนตํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตาย กาสายวตฺถนิวสนาย ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺนปุพฺโพ โหติ; วีสติวสฺโส วา โหติ อติเรกวีสติวสฺโส วา. อิเมหิ โข, อานนฺท, อฏฺหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมนฺนิตพฺโพ’’ติ. ทุติยํ.
๓. สํขิตฺตสุตฺตํ
๕๓. [จูฬว. ๔๐๖] เอกํ ¶ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข มหาปชาปตี โคตมี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข สา มหาปชาปตี โคตมี ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สาธุ ¶ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอกา วูปกฏฺา อปฺปมตฺตา อาตาปินี ปหิตตฺตา วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘เย โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิราคาย; สํโยคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิสํโยคาย; อาจยาย สํวตฺตนฺติ, โน อปจยาย; มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน อปฺปิจฺฉตาย; อสนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ, โน สนฺตุฏฺิยา; สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ, โน ปวิเวกาย; โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ, โน วีริยารมฺภาย; ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน สุภรตายา’ติ, เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ ¶ .
‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย; วิสํโยคาย สํวตฺตนฺติ, โน สํโยคาย; อปจยาย สํวตฺตนฺติ, โน อาจยาย; อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน มหิจฺฉตาย; สนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ, โน อสนฺตุฏฺิยา; ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ, โน สงฺคณิกาย ¶ ; วีริยารมฺภาย สํวตฺตนฺติ, โน โกสชฺชาย; สุภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน ทุพฺภรตายา’ติ, เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ. ตติยํ.
๔. ทีฆชาณุสุตฺตํ
๕๔. เอกํ สมยํ ภควา โกลิเยสุ วิหรติ กกฺกรปตฺตํ นาม โกลิยานํ นิคโม. อถ โข ทีฆชาณุ โกลิยปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ทีฆชาณุ โกลิยปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยํ, ภนฺเต, คิหี กามโภคิโน [กามโภคี (สี. สฺยา. ปี.)] ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสาม, กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภม ¶ , มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยาม, ชาตรูปรชตํ สาทยาม. เตสํ โน, ภนฺเต, ภควา อมฺหากํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุ เย อมฺหากํ อสฺสุ ธมฺมา ทิฏฺธมฺมหิตาย ทิฏฺธมฺมสุขาย, สมฺปรายหิตาย สมฺปรายสุขายา’’ติ.
‘‘จตฺตาโรเม, พฺยคฺฆปชฺช, ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ ทิฏฺธมฺมสุขาย. กตเม จตฺตาโร? อุฏฺานสมฺปทา, อารกฺขสมฺปทา, กลฺยาณมิตฺตตา, สมชีวิตา [สมชีวิกตา (สี.) อ. นิ. ๘.๗๕]. กตมา ¶ จ, พฺยคฺฆปชฺช, อุฏฺานสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต ¶ เยน กมฺมฏฺาเนน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ – ยทิ กสิยา, ยทิ วณิชฺชาย, ยทิ โครกฺเขน, ยทิ อิสฺสตฺเตน [อิสฺสตฺเถน (สี. สฺยา. ปี.)], ยทิ ราชโปริเสน, ยทิ สิปฺปฺตเรน – ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส, ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต, อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุํ. อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, อุฏฺานสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, อารกฺขสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺตสฺส โภคา โหนฺติ อุฏฺานวีริยาธิคตา ¶ พาหาพลปริจิตา, เสทาวกฺขิตฺตา, ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธา. เต อารกฺเขน คุตฺติยา สมฺปาเทติ – ‘กินฺติ เม อิเม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติ! อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, อารกฺขสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, กลฺยาณมิตฺตตา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต ยสฺมึ คาเม วา นิคเม วา ปฏิวสติ, ตตฺถ เย เต โหนฺติ – คหปตี วา คหปติปุตฺตา วา ทหรา วา วุทฺธสีลิโน, วุทฺธา วา วุทฺธสีลิโน, สทฺธาสมฺปนฺนา, สีลสมฺปนฺนา, จาคสมฺปนฺนา, ปฺาสมฺปนฺนา – เตหิ สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ; ยถารูปานํ สทฺธาสมฺปนฺนานํ สทฺธาสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ สีลสมฺปนฺนานํ สีลสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ จาคสมฺปนฺนานํ จาคสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ ปฺาสมฺปนฺนานํ ปฺาสมฺปทํ อนุสิกฺขติ. อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, กลฺยาณมิตฺตตา.
‘‘กตมา ¶ จ, พฺยคฺฆปชฺช, สมชีวิตา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อายฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, วยฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, สมํ ชีวิกํ [สมชีวิกํ (สฺยา.), สมชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย สฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ ¶ , พฺยคฺฆปชฺช, ตุลาธาโร วา ตุลาธารนฺเตวาสี วา ตุลํ ปคฺคเหตฺวา ชานาติ – ‘เอตฺตเกน วา โอนตํ [โอณตํ (ก.)], เอตฺตเกน วา อุนฺนต’นฺติ [อุณฺณตนฺติ (ก.)]; เอวเมวํ โข, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อายฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, วยฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย สฺสติ ¶ , น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. สจายํ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อปฺปาโย ¶ สมาโน อุฬารํ ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อุทุมฺพรขาทีวายํ [อุทุมฺพรขาทิกํ วายํ (สี. ปี.), อุทุมฺพรขาทกํ จายํ (สฺยา.)] กุลปุตฺโต โภเค ขาทตี’ติ. สเจ ปนายํ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต มหาโย สมาโน กสิรํ ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อเชฏฺมรณํวายํ [อชทฺธุมาริกํ วายํ (สี. ปี.), อทฺธมารกํ จายํ (สฺยา.), เอตฺถ ชทฺธูติ อสนํ = ภตฺตภฺุชนํ, ตสฺมา อชทฺธุมาริกนฺติ อนสนมรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ม. นิ. ๑.๓๗๙ อโธลิปิยา ‘‘อชทฺธุก’’นฺติ ปทํ ทสฺสิตํ] กุลปุตฺโต มริสฺสตี’ติ. ยโต จ โขยํ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต อายฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, วยฺจ โภคานํ วิทิตฺวา, สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย สฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, สมชีวิตา.
‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนานํ, พฺยคฺฆปชฺช, โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโก. เสยฺยถาปิ, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว ¶ อายมุขานิ, จตฺตาริ จ อปายมุขานิ. ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ ปิทเหยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย; เทโว จ น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. เอวฺหิ ตสฺส, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส ปริหานิเยว ปาฏิกงฺขา, โน วุทฺธิ; เอวเมวํ, พฺยคฺฆปชฺช, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโก.
‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนานํ, พฺยคฺฆปชฺช, โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต, น สุราธุตฺโต, น อกฺขธุตฺโต ¶ , กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก. เสยฺยถาปิ, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว อายมุขานิ, จตฺตาริ จ อปายมุขานิ. ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ตานิ ปิทเหยฺย; เทโว จ สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. เอวฺหิ ตสฺส, พฺยคฺฆปชฺช, มหโต ตฬากสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิ; เอวเมวํ โข, พฺยคฺฆปชฺช, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต ¶ , น สุราธุตฺโต, น อกฺขธุตฺโต, กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย ¶ กลฺยาณสมฺปวงฺโก. อิเม โข, พฺยคฺฆปชฺช, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ ทิฏฺธมฺมสุขาย.
‘‘จตฺตาโรเม, พฺยคฺฆปชฺช, ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขาย. กตเม จตฺตาโร? สทฺธาสมฺปทา, สีลสมฺปทา ¶ , จาคสมฺปทา, ปฺาสมฺปทา. กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, สทฺธาสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, สทฺธาสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, สีลสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, สีลสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, จาคสมฺปทา? อิธ, พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, จาคสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺยคฺฆปชฺช, ปฺาสมฺปทา? อิธ ¶ , พฺยคฺฆปชฺช, กุลปุตฺโต ปฺวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. อยํ วุจฺจติ, พฺยคฺฆปชฺช, ปฺาสมฺปทา. อิเม โข, พฺยคฺฆปชฺช, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขายา’’ติ.
‘‘อุฏฺาตา กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิธานวา;
สมํ กปฺเปติ ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)], สมฺภตํ อนุรกฺขติ.
‘‘สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, วทฺู วีตมจฺฉโร;
นิจฺจํ ¶ มคฺคํ วิโสเธติ, โสตฺถานํ สมฺปรายิกํ.
‘‘อิจฺเจเต ¶ อฏฺ ธมฺมา จ, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
อกฺขาตา สจฺจนาเมน, อุภยตฺถ สุขาวหา.
‘‘ทิฏฺธมฺมหิตตฺถาย, สมฺปรายสุขาย จ;
เอวเมตํ คหฏฺานํ, จาโค ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. อุชฺชยสุตฺตํ
๕๕. อถ ¶ โข อุชฺชโย พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อุชฺชโย พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มยํ, โภ โคตม, ปวาสํ คนฺตุกามา. เตสํ โน ภวํ โคตโม อมฺหากํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุ – เย อมฺหากํ อสฺสุ ธมฺมา ทิฏฺธมฺมหิตาย, ทิฏฺธมฺมสุขาย, สมฺปรายหิตาย, สมฺปรายสุขายา’’ติ.
‘‘จตฺตาโรเม, พฺราหฺมณ, ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ, ทิฏฺธมฺมสุขาย. กตเม จตฺตาโร? อุฏฺานสมฺปทา ¶ , อารกฺขสมฺปทา, กลฺยาณมิตฺตตา, สมชีวิตา. กตมา จ, พฺราหฺมณ, อุฏฺานสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต เยน กมฺมฏฺาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ – ยทิ กสิยา, ยทิ วณิชฺชาย, ยทิ โครกฺเขน, ยทิ อิสฺสตฺเตน, ยทิ ราชโปริเสน, ยทิ สิปฺปฺตเรน – ตตฺถ ทกฺโข โหติ อนลโส, ตตฺรุปายาย วีมํสาย สมนฺนาคโต, อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุํ. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อุฏฺานสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, อารกฺขสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺตสฺส ¶ โภคา โหนฺติ อุฏฺานวีริยาธิคตา, พาหาพลปริจิตา, เสทาวกฺขิตฺตา, ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธา. เต อารกฺเขน คุตฺติยา สมฺปาเทติ – ‘กินฺติ เม อิเม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติ. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, อารกฺขสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, กลฺยาณมิตฺตตา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต ยสฺมึ คาเม วา นิคเม ¶ วา ปฏิวสติ ตตฺร เย เต โหนฺติ – คหปตี วา คหปติปุตฺตา วา ทหรา วา วุทฺธสีลิโน, วุทฺธา วา วุทฺธสีลิโน, สทฺธาสมฺปนฺนา, สีลสมฺปนฺนา, จาคสมฺปนฺนา, ปฺาสมฺปนฺนา – เตหิ สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ; ยถารูปานํ สทฺธาสมฺปนฺนานํ สทฺธาสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ สีลสมฺปนฺนานํ สีลสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ จาคสมฺปนฺนานํ จาคสมฺปทํ อนุสิกฺขติ, ยถารูปานํ ปฺาสมฺปนฺนานํ ปฺาสมฺปทํ อนุสิกฺขติ. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, กลฺยาณมิตฺตตา.
‘‘กตมา ¶ จ, พฺราหฺมณ, สมชีวิตา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อายฺจ โภคานํ วิทิตฺวา วยฺจ โภคานํ วิทิตฺวา สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ ¶ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย สฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ตุลาธาโร วา ตุลาธารนฺเตวาสี วา ตุลํ ปคฺคเหตฺวา ชานาติ – ‘เอตฺตเกน วา โอนตํ, เอตฺตเกน วา อุนฺนต’นฺติ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อายฺจ ¶ โภคานํ วิทิตฺวา วยฺจ โภคานํ วิทิตฺวา สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย สฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ. สจายํ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อปฺปาโย สมาโน อุฬารํ ชีวิกํ กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อุทุมฺพรขาทีวายํ กุลปุตฺโต โภเค ขาทตี’ติ. สเจ ปนายํ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต มหาโย สมาโน กสิรํ ชีวิกํ กปฺเปติ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อเชฏฺมรณํวายํ กุลปุตฺโต มริสฺสตี’ติ. ยโต จ โขยํ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต อายฺจ โภคานํ วิทิตฺวา วยฺจ โภคานํ วิทิตฺวา สมํ ชีวิกํ กปฺเปติ นาจฺโจคาฬฺหํ นาติหีนํ – ‘เอวํ เม อาโย วยํ ปริยาทาย สฺสติ, น จ เม วโย อายํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ, อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, สมชีวิตา.
‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนานํ, พฺราหฺมณ, โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโก. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว อายมุขานิ, จตฺตาริ จ อปายมุขานิ. ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ ปิทเหยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย; เทโว จ น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. เอวฺหิ ตสฺส พฺราหฺมณ ¶ , มหโต ตฬากสฺส ปริหานิเยว ปาฏิกงฺขา, โน วุทฺธิ ¶ ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อปายมุขานิ โหนฺติ – อิตฺถิธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต, ปาปมิตฺโต ปาปสหาโย ปาปสมฺปวงฺโก.
‘‘เอวํ ¶ สมุปฺปนฺนานํ, พฺราหฺมณ, โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต, น สุราธุตฺโต, น อกฺขธุตฺโต, กลฺยาณมิตฺโต กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก. เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, มหโต ตฬากสฺส จตฺตาริ เจว อายมุขานิ จตฺตาริ จ อปายมุขานิ. ตสฺส ปุริโส ยานิ เจว อายมุขานิ ตานิ วิวเรยฺย, ยานิ จ อปายมุขานิ ¶ ตานิ ปิทเหยฺย; เทโว จ สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย. เอวฺหิ ตสฺส, พฺราหฺมณ, มหโต ตฬากสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิ; เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, เอวํ สมุปฺปนฺนานํ โภคานํ จตฺตาริ อายมุขานิ โหนฺติ – น อิตฺถิธุตฺโต…เป… กลฺยาณสมฺปวงฺโก. อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส ทิฏฺธมฺมหิตาย สํวตฺตนฺติ ทิฏฺธมฺมสุขาย.
‘‘จตฺตาโรเม, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺตสฺส ธมฺมา สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขาย. กตเม จตฺตาโร? สทฺธาสมฺปทา, สีลสมฺปทา, จาคสมฺปทา, ปฺาสมฺปทา. กตมา จ, พฺราหฺมณ, สทฺธาสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต สทฺโธ โหติ, สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ – ‘อิติปิ โส ภควา…เป… สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, สทฺธาสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, สีลสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, สีลสมฺปทา.
‘‘กตมา ¶ จ, พฺราหฺมณ, จาคสมฺปทา? อิธ ¶ , พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, จาคสมฺปทา.
‘‘กตมา จ, พฺราหฺมณ, ปฺาสมฺปทา? อิธ, พฺราหฺมณ, กุลปุตฺโต ปฺวา โหติ…เป… สมฺมา ¶ ทุกฺขกฺขยคามินิยา. อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, ปฺาสมฺปทา. อิเม โข, พฺราหฺมณ, จตฺตาโร ธมฺมา กุลปุตฺตสฺส สมฺปรายหิตาย สํวตฺตนฺติ สมฺปรายสุขายา’’ติ.
‘‘อุฏฺาตา กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิธานวา;
สมํ กปฺเปติ ชีวิกํ, สมฺภตํ อนุรกฺขติ.
‘‘สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, วทฺู วีตมจฺฉโร;
นิจฺจํ มคฺคํ วิโสเธติ, โสตฺถานํ สมฺปรายิกํ.
‘‘อิจฺเจเต อฏฺ ธมฺมา จ, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
อกฺขาตา สจฺจนาเมน, อุภยตฺถ สุขาวหา.
‘‘ทิฏฺธมฺมหิตตฺถาย, สมฺปรายสุขาย จ;
เอวเมตํ คหฏฺานํ, จาโค ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติ. ปฺจมํ;
๖. ภยสุตฺตํ
๕๖. ‘‘‘ภย’นฺติ ¶ [จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๓๗], ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘โรโค’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘คณฺโฑ’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘สลฺล’นฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘สงฺโค’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ‘ปงฺโก’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ ¶ . ‘คพฺโภ’ติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ‘ภย’นฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺธมฺมิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ ¶ ภยา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ‘ภย’นฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ‘ทุกฺข’นฺติ…เป… ‘โรโค’ติ… ‘คณฺโฑ’ติ… ‘สลฺล’นฺติ… ‘สงฺโค’ติ… ‘ปงฺโก’ติ… ‘คพฺโภ’ติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺธมฺมิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ‘คพฺโภ’ติ กามานเมตํ อธิวจนํ’’.
‘‘ภยํ ¶ ทุกฺขฺจ โรโค จ, คณฺโฑ สลฺลฺจ สงฺโค จ;
ปงฺโก คพฺโภ จ อุภยํ, เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ;
ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน.
‘‘โอติณฺโณ สาตรูเปน, ปุน คพฺภาย คจฺฉติ;
ยโต จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชฺํ [สมฺปชฺโ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๔.๒๕๑ ปสฺสิตพฺพํ] น ริจฺจติ.
‘‘โส อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, อติกฺกมฺม ตถาวิโธ;
ปชํ ชาติชรูเปตํ, ผนฺทมานํ อเวกฺขตี’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. ปมอาหุเนยฺยสุตฺตํ
๕๗. ‘‘อฏฺหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเมหิ อฏฺหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ ¶ …เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ; พหุสฺสุโต โหติ…เป… ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา; กลฺยาณมิตฺโต โหติ กลฺยาณสหาโย กลฺยาณสมฺปวงฺโก ¶ ; สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, สมฺมาทสฺสเนน ¶ สมนฺนาคโต; จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี; อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ; ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ; อาสวานํ ขยา…เป… สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, อฏฺหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ทุติยอาหุเนยฺยสุตฺตํ
๕๘. ‘‘อฏฺหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย โหติ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเมหิ อฏฺหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลวา โหติ ¶ …เป… สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ; พหุสฺสุโต โหติ…เป… ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา; อารทฺธวีริโย วิหรติ ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ; อารฺิโก โหติ ปนฺตเสนาสโน; อรติรติสโห โหติ, อุปฺปนฺนํ อรตึ อภิภุยฺย อภิภุยฺย วิหรติ; ภยเภรวสโห โหติ, อุปฺปนฺนํ ภยเภรวํ อภิภุยฺย อภิภุยฺย วิหรติ ¶ ; จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี; อาสวานํ ขยา…เป… สจฺฉิกตฺวา ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, อฏฺหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาหุเนยฺโย…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปมปุคฺคลสุตฺตํ
๕๙. ‘‘อฏฺิเม ภิกฺขเว, ปุคฺคลา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส? กตเม อฏฺ? โสตาปนฺโน, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน, สกทาคามี, สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน, อนาคามี, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน, อรหา, อรหตฺตาย ปฏิปนฺโน. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ปุคฺคลา อาหุเนยฺยา…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ.
‘‘จตฺตาโร ¶ จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต.
‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ;
กโรตํ โอปธิกํ ปฺุํ, สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ. นวมํ;
๑๐. ทุติยปุคฺคลสุตฺตํ
๖๐. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา อาหุเนยฺยา…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. กตเม อฏฺ? โสตาปนฺโน ¶ , โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน…เป… อรหา, อรหตฺตาย ¶ ปฏิปนฺโน. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ปุคฺคลา อาหุเนยฺยา…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ.
‘‘จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;
เอส ¶ สงฺโฆ สมุกฺกฏฺโ, สตฺตานํ อฏฺ ปุคฺคลา.
‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ;
กโรตํ โอปธิกํ ปฺุํ, เอตฺถ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ. ทสมํ;
โคตมีวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โคตมี โอวาทํ สํขิตฺตํ, ทีฆชาณุ จ อุชฺชโย;
ภยา ทฺเว อาหุเนยฺยา จ, ทฺเว จ อฏฺ ปุคฺคลาติ.