📜
(๗) ๒. ภูมิจาลวคฺโค
๑. อิจฺฉาสุตฺตํ
๖๑. [อ. นิ. ๘.๗๗] ‘‘อฏฺิเม ¶ , ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม อฏฺ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส อุฏฺหติ ฆฏติ วายมติ ลาภาย. ตสฺส อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต ลาภาย ลาโภ นุปฺปชฺชติ. โส เตน อลาเภน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย ¶ , อุฏฺหติ ¶ ฆฏติ วายมติ ลาภาย, น จ ลาภี, โสจี จ ปริเทวี จ, จุโต จ สทฺธมฺมา’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส อุฏฺหติ ฆฏติ วายมติ ลาภาย. ตสฺส อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต ลาภาย ลาโภ อุปฺปชฺชติ. โส เตน ลาเภน มชฺชติ ปมชฺชติ ปมาทมาปชฺชติ. อยํ ¶ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย, อุฏฺหติ ฆฏติ วายมติ ลาภาย, ลาภี จ มที จ ปมาที จ, จุโต จ สทฺธมฺมา’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส น อุฏฺหติ น ฆฏติ น วายมติ ลาภาย. ตสฺส อนุฏฺหโต อฆฏโต ¶ อวายมโต ลาภาย ลาโภ นุปฺปชฺชติ. โส เตน อลาเภน โสจติ, กิลมติ, ปริเทวติ, อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย, น อุฏฺหติ น ฆฏติ น วายมติ ลาภาย, น จ ลาภี, โสจี จ ปริเทวี จ, จุโต จ สทฺธมฺมา’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส น อุฏฺหติ, น ฆฏติ, น วายมติ ลาภาย. ตสฺส อนุฏฺหโต, อฆฏโต, อวายมโต ลาภาย ลาโภ อุปฺปชฺชติ. โส เตน ลาเภน มชฺชติ, ปมชฺชติ, ปมาทมาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย, น อุฏฺหติ น ฆฏติ น วายมติ ลาภาย, ลาภี จ มที จ, ปมาที จ, จุโต จ สทฺธมฺมา’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส อุฏฺหติ ฆฏติ วายมติ ลาภาย. ตสฺส อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต ¶ ลาภาย ลาโภ นุปฺปชฺชติ. โส เตน อลาเภน น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย, อุฏฺหติ ฆฏติ วายมติ ลาภาย, น ¶ จ ลาภี, น จ โสจี น จ ปริเทวี, อจฺจุโต จ สทฺธมฺมา’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส อุฏฺหติ ฆฏติ วายมติ ลาภาย. ตสฺส ¶ อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต ลาภาย ลาโภ อุปฺปชฺชติ. โส เตน ลาเภน น มชฺชติ, น ปมชฺชติ, น ปมาทมาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย, อุฏฺหติ ฆฏติ วายมติ ลาภาย, ลาภี จ, น จ มที น จ ปมาที, อจฺจุโต จ สทฺธมฺมา’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส น อุฏฺหติ, น ฆฏติ, น วายมติ ลาภาย. ตสฺส อนุฏฺหโต, อฆฏโต, อวายมโต ลาภาย ลาโภ นุปฺปชฺชติ. โส เตน อลาเภน น โสจติ, น กิลมติ, น ปริเทวติ, น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย, น อุฏฺหติ, น ฆฏติ, น วายมติ ลาภาย ¶ , น จ ลาภี, น จ โสจี น จ ปริเทวี, อจฺจุโต จ สทฺธมฺมา’’’.
‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต นิรายตฺตวุตฺติโน อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ลาภาย. โส น อุฏฺหติ, น ฆฏติ, น วายมติ ลาภาย. ตสฺส อนุฏฺหโต อฆฏโต อวายมโต ลาภาย ลาโภ อุปฺปชฺชติ. โส เตน ลาเภน น มชฺชติ, น ปมชฺชติ, น ปมาทมาปชฺชติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว – ‘ภิกฺขุ อิจฺโฉ วิหรติ ลาภาย, น อุฏฺหติ, น ฆฏติ, น วายมติ ลาภาย, ลาภี จ, น จ มที น จ ปมาที, อจฺจุโต จ สทฺธมฺมา ¶ ’. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ. ปมํ.
๒. อลํสุตฺตํ
๖๒. ‘‘ฉหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน อลํ ปเรสํ. กตเมหิ ฉหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; สุตานฺจ ธมฺมานํ ธารณชาติโก [ธารกชาติโก (สี. สฺยา. ปี.) อ. นิ. ๘.๗๘] โหติ; ธาตานฺจ [ธตานฺจ (สี. สฺยา. ปี.)] ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา [อตฺถูปวริกฺขี (สี. สฺยา. ปี.)] โหติ; อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน จ โหติ; กลฺยาณวาโจ จ โหติ กลฺยาณวากฺกรโณ, โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; สนฺทสฺสโก จ โหติ สมาทปโก [สมาทาปโก (?)] สมุตฺเตชโก ¶ สมฺปหํสโก สพฺรหฺมจารีนํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน อลํ ปเรสํ.
‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน อลํ ปเรสํ. กตเมหิ ปฺจหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เหว โข ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; สุตานฺจ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ; ธาตานฺจ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ; อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน จ โหติ; กลฺยาณวาโจ จ โหติ…เป… อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; สนฺทสฺสโก จ โหติ สมาทปโก สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก สพฺรหฺมจารีนํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน อลํ ปเรสํ.
‘‘จตูหิ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน นาลํ ปเรสํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; สุตานฺจ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ ¶ ; ธาตานฺจ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ; อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน จ โหติ; โน จ กลฺยาณวาโจ โหติ กลฺยาณวากฺกรโณ, โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; โน จ สนฺทสฺสโก โหติ สมาทปโก ¶ สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก สพฺรหฺมจารีนํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน นาลํ ปเรสํ.
‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ ปเรสํ นาลํ อตฺตโน. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; สุตานฺจ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ; โน จ ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ; น จ อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ; กลฺยาณวาโจ จ โหติ กลฺยาณวากฺกรโณ…เป… อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; สนฺทสฺสโก จ โหติ…เป… สพฺรหฺมจารีนํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ ปเรสํ, นาลํ อตฺตโน.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน นาลํ ปเรสํ. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เหว โข ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; สุตานฺจ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ; ธาตานฺจ ¶ ¶ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ; อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน จ โหติ; โน จ กลฺยาณวาโจ โหติ กลฺยาณวากฺกรโณ, โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย อเนลคฬาย ¶ อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; โน จ สนฺทสฺสโก โหติ สมาทปโก สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก สพฺรหฺมจารีนํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน, นาลํ ปเรสํ.
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ ปเรสํ, นาลํ อตฺตโน. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เหว โข ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; สุตานฺจ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ; โน จ ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ; โน จ อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ; กลฺยาณวาโจ จ โหติ…เป… อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; สนฺทสฺสโก จ โหติ สมาทปโก สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก สพฺรหฺมจารีนํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ ปเรสํ, นาลํ อตฺตโน.
‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน, นาลํ ปเรสํ. กตเมหิ ทฺวีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เหว โข ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; โน จ ¶ สุตานํ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ; ธาตานฺจ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา โหติ; อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน จ โหติ; โน จ กลฺยาณวาโจ โหติ…เป… อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; โน จ สนฺทสฺสโก โหติ…เป… สพฺรหฺมจารีนํ ¶ . อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ทฺวีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ อตฺตโน, นาลํ ปเรสํ.
‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ ปเรสํ, นาลํ อตฺตโน. กตเมหิ ทฺวีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น เหว โข ขิปฺปนิสนฺติ จ โหติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ; โน จ สุตานํ ธมฺมานํ ธารณชาติโก โหติ; โน จ ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขิตา ¶ โหติ; โน จ อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ; กลฺยาณวาโจ จ โหติ กลฺยาณวากฺกรโณ, โปริยา วาจาย สมนฺนาคโต วิสฺสฏฺาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา; สนฺทสฺสโก จ โหติ สมาทปโก สมุตฺเตชโก สมฺปหํสโก สพฺรหฺมจารีนํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว ¶ , ทฺวีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อลํ ปเรสํ, นาลํ อตฺตโน’’ติ. ทุติยํ.
๓. สํขิตฺตสุตฺตํ
๖๓. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. ‘‘เอวเมวํ ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา มมฺเว อชฺเฌสนฺติ. ธมฺเม จ ภาสิเต มมฺเว อนุพนฺธิตพฺพํ มฺนฺตี’’ติ. ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต สํขิตฺเตน ธมฺมํ. อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชาเนยฺยํ, อปฺเปว นามาหํ ภควโต ภาสิตสฺส ทายาโท อสฺส’’นฺติ. ‘‘ตสฺมาติห ¶ เต, ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘อชฺฌตฺตํ เม จิตฺตํ ิตํ ภวิสฺสติ สุสณฺิตํ, น จ อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสนฺตี’ติ. เอวฺหิ เต, ภิกฺขุ, สิกฺขิตพฺพํ’’.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ ิตํ โหติ สุสณฺิตํ, น จ อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ, ตโต เต, ภิกฺขุ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เมตฺตา ¶ ¶ เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ เต, ภิกฺขุ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโต, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ สมาธึ สวิตกฺกมฺปิ สวิจารํ [สวิตกฺกสวิจารมฺปิ (ก.)] ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกมฺปิ วิจารมตฺตํ [อวิตกฺกวิจารมตฺตมฺปิ (ก.) วิสุทฺธิ. ๑.๒๗๑ ปสฺสิตพฺพํ] ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกมฺปิ อวิจารํ [อวิตกฺกอวิจารมฺปิ (ก.)] ภาเวยฺยาสิ, สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ.
‘‘ยโต โข, เต ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต เต, ภิกฺขุ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กรุณา เม เจโตวิมุตฺติ… มุทิตา เม เจโตวิมุตฺติ… อุเปกฺขา เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา ภวิสฺสติ ¶ พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา’ติ. เอวฺหิ เต, ภิกฺขุ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ สมาธึ สวิตกฺกสวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกอวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต เต, ภิกฺขุ, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘กาเย กายานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’นฺติ. เอวฺหิ เต, ภิกฺขุ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโต, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ สมาธึ สวิตกฺกสวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตมฺปิ ¶ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกอวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ ¶ , อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต เต, ภิกฺขุ ¶ , เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’นฺติ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’นฺติ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหริสฺสามิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’นฺติ. เอวฺหิ เต, ภิกฺขุ, สิกฺขิตพฺพํ.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโต, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ สมาธึ สวิตกฺกสวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกอวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ.
‘‘ยโต โข เต, ภิกฺขุ, อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, ตโต ตฺวํ, ภิกฺขุ, เยน เยเนว คคฺฆสิ ผาสุํเยว คคฺฆสิ, ยตฺถ ยตฺถ สฺสสิ ผาสุํเยว สฺสสิ, ยตฺถ ยตฺถ นิสีทิสฺสสิ ผาสุํเยว นิสีทิสฺสสิ, ยตฺถ ยตฺถ เสยฺยํ กปฺเปสฺสสิ ¶ ผาสุํเยว เสยฺยํ กปฺเปสฺสสี’’ติ.
อถ ¶ โข โส ภิกฺขุ ภควตา อิมินา โอวาเทน โอวทิโต อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ¶ ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ. ตติยํ.
๔. คยาสีสสุตฺตํ
๖๔. เอกํ สมยํ ภควา คยายํ วิหรติ คยาสีเส. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป… ‘‘ปุพฺพาหํ, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺโธ โพธิสตฺโตว สมาโน โอภาสฺเว โข สฺชานามิ, โน จ รูปานิ ปสฺสามิ’’.
‘‘ตสฺส ¶ มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘สเจ โข อหํ โอภาสฺเจว สฺชาเนยฺยํ รูปานิ จ ปสฺเสยฺยํ; เอวํ เม อิทํ าณทสฺสนํ ปริสุทฺธตรํ อสฺสา’’’ติ.
‘‘โส โข อหํ, ภิกฺขเว, อปเรน สมเยน อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสฺเจว สฺชานามิ, รูปานิ จ ปสฺสามิ; โน จ โข ตาหิ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺติฏฺามิ สลฺลปามิ สากจฺฉํ สมาปชฺชามิ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘สเจ โข อหํ โอภาสฺเจว สฺชาเนยฺยํ, รูปานิ จ ปสฺเสยฺยํ, ตาหิ จ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺติฏฺเยฺยํ สลฺลเปยฺยํ ¶ สากจฺฉํ สมาปชฺเชยฺยํ; เอวํ เม อิทํ าณทสฺสนํ ปริสุทฺธตรํ อสฺสา’’’ติ.
‘‘โส โข อหํ, ภิกฺขเว, อปเรน สมเยน อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสฺเจว สฺชานามิ, รูปานิ จ ปสฺสามิ, ตาหิ จ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺติฏฺามิ สลฺลปามิ สากจฺฉํ สมาปชฺชามิ; โน จ โข ตา เทวตา ชานามิ – อิมา เทวตา อมุกมฺหา วา อมุกมฺหา วา เทวนิกายาติ.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘สเจ โข อหํ โอภาสฺเจว สฺชาเนยฺยํ, รูปานิ จ ปสฺเสยฺยํ, ตาหิ จ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺติฏฺเยฺยํ สลฺลเปยฺยํ สากจฺฉํ สมาปชฺเชยฺยํ, ตา จ เทวตา ชาเนยฺยํ – อิมา เทวตา อมุกมฺหา วา อมุกมฺหา วา เทวนิกายา’ติ; เอวํ เม อิทํ าณทสฺสนํ ปริสุทฺธตรํ อสฺสา’’’ติ.
‘‘โส โข อหํ, ภิกฺขเว, อปเรน สมเยน อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสฺเจว สฺชานามิ, รูปานิ จ ปสฺสามิ, ตาหิ จ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺติฏฺามิ สลฺลปามิ สากจฺฉํ สมาปชฺชามิ, ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา อมุกมฺหา วา อมุกมฺหา วา เทวนิกายา’ติ; โน จ โข ตา เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา อิมสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา’ติ…เป… ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา อิมสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา’ติ; โน จ โข ตา เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา อิมสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน เอวมาหารา เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทินิโย’ติ ¶ …เป… ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา อิมสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน เอวมาหารา เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทินิโย’ติ; โน จ โข ตา เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา เอวํทีฆายุกา ¶ เอวํจิรฏฺิติกา’ติ…เป… ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา เอวํทีฆายุกา เอวํจิรฏฺิติกา’ติ; โน จ โข ตา เทวตา ชานามิ ยทิ วา เม อิมาหิ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺนิวุตฺถปุพฺพํ ยทิ วา น สนฺนิวุตฺถปุพฺพนฺติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘สเจ โข อหํ โอภาสฺเจว สฺชาเนยฺยํ, รูปานิ จ ปสฺเสยฺยํ, ตาหิ จ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺติฏฺเยฺยํ สลฺลเปยฺยํ สากจฺฉํ สมาปชฺเชยฺยํ ¶ , ตา จ เทวตา ชาเนยฺยํ – ‘อิมา เทวตา อมุกมฺหา วา อมุกมฺหา วา เทวนิกายา’ติ, ตา จ เทวตา ชาเนยฺยํ – ‘อิมา เทวตา อิมสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา’ติ, ตา จ เทวตา ชาเนยฺยํ – ‘อิมา เทวตา เอวมาหารา เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทินิโย’ติ, ตา จ เทวตา ชาเนยฺยํ – ‘อิมา เทวตา เอวํทีฆายุกา เอวํจิรฏฺิติกา’ติ, ตา จ เทวตา ชาเนยฺยํ ยทิ วา เม อิมาหิ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺนิวุตฺถปุพฺพํ ยทิ วา น สนฺนิวุตฺถปุพฺพนฺติ; เอวํ เม อิทํ าณทสฺสนํ ปริสุทฺธตรํ อสฺสา’’’ติ.
‘‘โส ¶ โข อหํ, ภิกฺขเว, อปเรน สมเยน อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสฺเจว สฺชานามิ, รูปานิ จ ปสฺสามิ, ตาหิ จ เทวตาหิ สทฺธึ สนฺติฏฺามิ สลฺลปามิ สากจฺฉํ สมาปชฺชามิ, ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา อมุกมฺหา วา อมุกมฺหา วา เทวนิกายา’ติ, ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา อิมสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา’ติ, ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา เอวมาหารา เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทินิโย’ติ ¶ , ตา จ เทวตา ชานามิ – ‘อิมา เทวตา เอวํทีฆายุกา เอวํจิรฏฺิติกา’ติ, ตา จ เทวตา ชานามิ ยทิ วา เม เทวตาหิ สทฺธึ สนฺนิวุตฺถปุพฺพํ ยทิ วา น สนฺนิวุตฺถปุพฺพนฺติ.
‘‘ยาวกีวฺจ เม, ภิกฺขเว, เอวํ อฏฺปริวฏฺฏํ อธิเทวาณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, ‘สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ [อภิสมฺพุทฺโธ (สี. สฺยา. ปี.)] ปจฺจฺาสึ. ยโต จ โข เม ¶ , ภิกฺขเว, เอวํ อฏฺปริวฏฺฏํ อธิเทวาณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ, อถาหํ, ภิกฺขเว, ‘สเทวเก ¶ โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ; าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ; อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ [วิมุตฺติ (ก. สี. ก.)]; อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อภิภายตนสุตฺตํ
๖๕. [ที. นิ. ๓.๓๓๘, ๓๕๘; อ. นิ. ๑๐.๒๙] ‘‘อฏฺิมานิ, ภิกฺขเว, อภิภายตนานิ. กตมานิ อฏฺ? อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ ปมํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ ทุติยํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ ¶ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ ตติยํ ¶ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ จตุตฺถํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ ปฺจมํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ ฉฏฺํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ ¶ ¶ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โลหิตกานิ โลหิตกวณฺณานิ โลหิตกนิทสฺสนานิ โลหิตกนิภาสานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ สตฺตมํ อภิภายตนํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ. ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ, เอวํสฺี โหติ. อิทํ อฏฺมํ อภิภายตนํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, อฏฺ อภิภายตนานี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. วิโมกฺขสุตฺตํ
๖๖. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, วิโมกฺขา. กตเม อฏฺ? รูปี รูปานิ ปสฺสติ. อยํ ปโม วิโมกฺโข.
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี, พหิทฺธา [อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา (สฺยา. ปี. ก.) ที. นิ. ๒.๑๒๙; ที. นิ. ๓.๓๓๘, ๓๕๘; อ. นิ. ๘.๑๑๙; ม. นิ. ๒.๒๔๘ ปสฺสิตพฺพํ] รูปานิ ปสฺสติ. อยํ ทุติโย วิโมกฺโข.
‘‘สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหติ. อยํ ตติโย วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส ¶ รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต ¶ อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ ปฺจโม วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ ฉฏฺโ วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส ¶ อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ สตฺตโม วิโมกฺโข.
‘‘สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ อฏฺโม วิโมกฺโข. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ วิโมกฺขา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. อนริยโวหารสุตฺตํ
๖๗. ‘‘อฏฺิเม ¶ , ภิกฺขเว, อนริยโวหารา. กตเม อฏฺ? อทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, อสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิฺาเต วิฺาตวาทิตา, ทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, สุเต อสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิฺาเต อวิฺาตวาทิตา. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ อนริยโวหารา’’ติ. สตฺตมํ.
๘. อริยโวหารสุตฺตํ
๖๘. ‘‘อฏฺิเม, ภิกฺขเว, อริยโวหารา. กตเม อฏฺ? อทิฏฺเ อทิฏฺวาทิตา, อสุเต อสุตวาทิตา, อมุเต อมุตวาทิตา, อวิฺาเต อวิฺาตวาทิตา, ทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, สุเต สุตวาทิตา, มุเต มุตวาทิตา, วิฺาเต วิฺาตวาทิตา. อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺ อริยโวหารา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ปริสาสุตฺตํ
๖๙. ‘‘อฏฺิมา, ภิกฺขเว, ปริสา. กตมา อฏฺ? ขตฺติยปริสา ¶ , พฺราหฺมณปริสา, คหปติปริสา, สมณปริสา, จาตุมหาราชิกปริสา, ตาวตึสปริสา, มารปริสา, พฺรหฺมปริสา. อภิชานามิ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, อเนกสตํ ¶ ขตฺติยปริสํ อุปสงฺกมิตา. ตตฺรปิ มยา สนฺนิสินฺนปุพฺพฺเจว สลฺลปิตปุพฺพฺจ สากจฺฉา จ สมาปนฺนปุพฺพา. ตตฺถ ยาทิสโก เตสํ วณฺโณ โหติ ตาทิสโก มยฺหํ วณฺโณ โหติ, ยาทิสโก เตสํ สโร โหติ ตาทิสโก มยฺหํ สโร โหติ. ธมฺมิยา จ กถาย สนฺทสฺเสมิ สมาทเปมิ สมุตฺเตเชมิ สมฺปหํเสมิ ¶ . ภาสมานฺจ มํ น ชานนฺติ – ‘โก นุ โข อยํ ภาสติ เทโว วา มนุสฺโส วา’ติ. ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อนฺตรธายามิ. อนฺตรหิตฺจ มํ น ชานนฺติ – ‘โก นุ โข อยํ อนฺตรหิโต เทโว วา มนุสฺโส วา’’’ติ.
‘‘อภิชานามิ ¶ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, อเนกสตํ พฺราหฺมณปริสํ…เป… คหปติปริสํ… สมณปริสํ… จาตุมหาราชิกปริสํ… ตาวตึสปริสํ… มารปริสํ… พฺรหฺมปริสํ อุปสงฺกมิตา. ตตฺรปิ มยา สนฺนิสินฺนปุพฺพฺเจว สลฺลปิตปุพฺพฺจ สากจฺฉา จ สมาปนฺนปุพฺพา. ตตฺถ ยาทิสโก เตสํ วณฺโณ โหติ ตาทิสโก มยฺหํ วณฺโณ โหติ, ยาทิสโก เตสํ สโร โหติ ตาทิสโก มยฺหํ สโร โหติ. ธมฺมิยา จ กถาย สนฺทสฺเสมิ สมาทเปมิ สมุตฺเตเชมิ สมฺปหํเสมิ. ภาสมานฺจ มํ น ชานนฺติ – ‘โก นุ โข อยํ ภาสติ เทโว วา มนุสฺโส วา’ติ. ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อนฺตรธายามิ. อนฺตรหิตฺจ มํ น ชานนฺติ – ‘โก นุ ¶ โข อยํ อนฺตรหิโต เทโว วา มนุสฺโส วา’ติ. อิมา โข, ภิกฺขเว, อฏฺ ปริสา’’ติ. นวมํ.
๑๐. ภูมิจาลสุตฺตํ
๗๐. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คณฺหาหิ, อานนฺท, นิสีทนํ. เยน จาปาลํ เจติยํ [ปาวาลเจติยํ (สฺยา.), จาปาลเจติยํ (ปี. ก.)] เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นิสีทนํ อาทาย ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ.
อถ ¶ โข ภควา เยน จาปาลํ เจติยํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘รมณียา ¶ , อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนํ เจติยํ, รมณียํ โคตมกํ เจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ, รมณียํ พหุปุตฺตกํ เจติยํ; รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ, รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ ¶ , อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, อากงฺขมาโน โส, อานนฺท, กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ. เอวมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน โอฬาริเก ¶ โอภาเส กยิรมาเน นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ, ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต.
ทุติยมฺปิ โข ภควา…เป… ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนํ เจติยํ, รมณียํ โคตมกํ เจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ, รมณียํ พหุปุตฺตกํ เจติยํ, รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ, รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, อากงฺขมาโน โส, อานนฺท, กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา…เป… อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ. เอวมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา ¶ โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ, ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ, ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต.
อถ ¶ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คจฺฉ ตฺวํ [คจฺฉ โข ตฺวํ (สํ. นิ. ๕.๘๒๒) อุทา. ๕๑ ปสฺสิตพฺพํ], อานนฺท, ยสฺส ทานิ กาลํ มฺสี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ภควโต อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. อถ โข มาโร ปาปิมา อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต อานนฺเท ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ –
‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต. ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต ¶ , ภควโต. ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม ภิกฺขู น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา ปตฺตโยคกฺเขมา [อิทํ ปทํ ที. นิ. ๒.๑๖๘ จ สํ. นิ. ๕.๘๒๒ จ น ทิสฺสติ] พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’ติ. เอตรหิ, ภนฺเต, ภิกฺขู ภควโต สาวกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา ปตฺตโยคกฺเขมา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ.
‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต. ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต. ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม ภิกฺขุนิโย น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ…เป… ยาว เม อุปาสกา น สาวกา ¶ ภวิสฺสนฺติ…เป… ยาว เม อุปาสิกา น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา ปตฺตโยคกฺเขมา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา ¶ อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’ติ. เอตรหิ, ภนฺเต, อุปาสิกา ภควโต สาวิกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา ปตฺตโยคกฺเขมา พหุสฺสุตา ¶ ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ, อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ.
‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต. ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต. ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อิทํ พฺรหฺมจริยํ น อิทฺธฺเจว ภวิสฺสติ ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ¶ ปุถุภูตํ, ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’นฺติ. เอตรหิ, ภนฺเต, ภควโต พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ, ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตํ.
‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต. ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต’’ติ. ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ, ปาปิม, โหหิ. นจิรํ ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ. อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ตถาคโต ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ.
อถ โข ภควา จาปาเล เจติเย สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ. โอสฺสฏฺเ จ ภควตา อายุสงฺขาเร ¶ มหาภูมิจาโล อโหสิ ภึสนโก สโลมหํโส, เทวทุนฺทุภิโย จ ผลึสุ. อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ตุลมตุลฺจ ¶ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหา วตายํ ภูมิจาโล; สุมหา วตายํ ภูมิจาโล ภึสนโก สโลมหํโส, เทวทุนฺทุภิโย จ ผลึสุ. โก นุ โข เหตุ, โก ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวายา’’ติ?
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วตายํ, ภนฺเต, ภูมิจาโล ¶ ; สุมหา วตายํ, ภนฺเต, ภูมิจาโล ภึสนโก สโลมหํโส, เทวทุนฺทุภิโย จ ผลึสุ. โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวายา’’ติ?
‘‘อฏฺิเม, อานนฺท, เหตู, อฏฺ ปจฺจยา มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย. กตเม อฏฺ? อยํ, อานนฺท, มหาปถวี อุทเก ปติฏฺิตา; อุทกํ วาเต ปติฏฺิตํ; วาโต อากาสฏฺโ โหติ. โส, อานนฺท, สมโย ยํ มหาวาตา วายนฺติ; มหาวาตา วายนฺตา อุทกํ กมฺเปนฺติ; อุทกํ ¶ กมฺปิตํ ปถวึ กมฺเปติ. อยํ, อานนฺท, ปโม เหตุ, ปโม ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, สมโณ วา พฺราหฺมโณ ¶ วา อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต เทวตา วา มหิทฺธิกา มหานุภาวา. ตสฺส ปริตฺตา ปถวีสฺา ภาวิตา โหติ, อปฺปมาณา อาโปสฺา. โส อิมํ ปถวึ กมฺเปติ สงฺกมฺเปติ สมฺปกมฺเปติ สมฺปเวเธติ. อยํ, อานนฺท, ทุติโย เหตุ, ทุติโย ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ยทา โพธิสตฺโต ตุสิตา กายา จวิตฺวา สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ, ตทายํ ปถวี ¶ กมฺปติ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ. อยํ, อานนฺท, ตติโย เหตุ; ตติโย ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ยทา โพธิสตฺโต สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมา นิกฺขมติ, ตทายํ ปถวี กมฺปติ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ. อยํ, อานนฺท, จตุตฺโถ เหตุ, จตุตฺโถ ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ยทา ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ตทายํ ปถวี กมฺปติ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ. อยํ, อานนฺท, ปฺจโม เหตุ, ปฺจโม ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย.
‘‘ปุน จปรํ, อานนฺท, ยทา ตถาคโต อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ, ตทายํ ปถวี กมฺปติ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ. อยํ, อานนฺท, ฉฏฺโ เหตุ, ฉฏฺโ ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อานนฺท, ยทา ตถาคโต สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชติ, ตทายํ ปถวี กมฺปติ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ. อยํ, อานนฺท, สตฺตโม เหตุ, สตฺตโม ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, อานนฺท, ยทา ตถาคโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ¶ ปรินิพฺพายติ, ตทายํ ปถวี กมฺปติ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธติ. อยํ, อานนฺท, อฏฺโม เหตุ, อฏฺโม ปจฺจโย มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวาย. อิเม โข, อานนฺท, อฏฺ เหตู, อฏฺ ปจฺจยา มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวายา’’ติ. ทสมํ.
ภูมิจาลวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
อิจฺฉา ¶ อลฺจ สํขิตฺตํ, คยา อภิภุนา สห;
วิโมกฺโข ทฺเว จ โวหารา, ปริสา ภูมิจาเลนาติ.