📜
(๑๐) ๕. อุปาลิวคฺโค
๑-๔. กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๑-๙๔. ปฺจมสฺส ปมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิ. จตุตฺเถ ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ตํ ตปสฺสึ. ยสฺมา ตถาภูโต ตปนิสฺสิโต, ตโป วา ตนฺนิสฺสิโต, ตสฺมา อาห ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติ. ลูขํ ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต น ปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวี, ตํ ลูขาชีวึ. อุปกฺโกสตีติ อุปฺปณฺเฑติ ¶ , อุปหสนวเสน ปริภาสติ. อุปวทตีติ อวฺาปุพฺพกํ อปวทติ. เตนาห ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติ.
กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา
๙๕. ปฺจเม ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํ. ปาการสฺส ถิรภาวํ อุทฺธมุทฺธํ ปาเปตีติ อุทฺธาปํ, ปาการมูลํ. อาทิ-สทฺเทน ปาการทฺวารพนฺธปริขาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปณฺฑิตโทวาริกฏฺานิยํ ¶ กตฺวา ภควา อตฺตานํ ทสฺเสสีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาหา’’ติ โจทนํ สมุฏฺาเปสิ. ยสฺสา ปฺาย วเสน ปุริโส ปณฺฑิโตติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติ. ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํ. เมธติ สมฺโมหํ หึสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวี. าเน าเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ านุปฺปตฺติกา, านโส อุปฺปชฺชนปฺา. อนุปริยายนฺติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โส เอว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุสํยายนมคฺโค. ปาการภาคา สนฺธาตพฺพา เอตฺถาติ ปาการสนฺธิ, ปาการสฺส ผุลฺลิตปฺปเทโส. โส ปน เหฏฺิมนฺเตน ทฺวินฺนมฺปิ อิฏฺกานํ วิคเมน เอวํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ อิฏฺกานํ อปคตฏฺาน’’นฺติ. ฉินฺนฏฺานนฺติ ฉินฺนภินฺนปฺปเทโส, ฉิทฺทฏฺานํ วา. ตฺหิ วิวรนฺติ วุจฺจติ.
อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖-๘. โกกนุทสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๖-๙๘. ฉฏฺเ ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ อารมฺมณฏฺเน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิวจนโต. อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานํ อุปนิสฺสยาทิภาเวน ปวตฺตนโต. ยถาห ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๐๐๗). ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ยถา ¶ จาห ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา (ที. นิ. ๑.๑๑๘-๑๓๐) ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวทิยนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๔๔) จ. สฺาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา (สุ. นิ. ๘๘๐; มหานิ. ๑๐๙), ปถวิโต สฺตฺวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒) จ อาทิ. วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. ๘๙๒; มหานิ. ๑๒๑), ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๔) จ อาทิ. อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานํ. เตนาห ภควา – ‘‘ตสฺเสวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺีนํ อฺตรา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, อตฺถิ เม อตฺตาติ ตสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๙).
ยา ทิฏฺีติ อิทานิ วุจฺจมานานํ อฏฺารสนฺนํ ปทานํ สาธารณํ มูลปทํ. ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ คูถคตํ วิย, ทิฏฺีสุ วา คตํ อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺีสุ อนฺโตคธตฺตาติปิ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิยา วา คตํ ทิฏฺิคตํ. อิทฺหิ ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติอาทิ ทิฏฺิยา คมนมตฺตเมว ¶ , นตฺเถตฺถ อตฺตา วา นิจฺโจ วา โกจีติ วุตฺตํ โหติ. สา จายํ ทิฏฺิ ทุนฺนิคฺคมนฏฺเน คหนํ. ทุรติกฺกมฏฺเน สปฺปฏิภยฏฺเน จ กนฺตาโร ทุพฺภิกฺขกนฺตารวาฬกนฺตาราทโย วิย. สมฺมาทิฏฺิยา วินิวิชฺฌนฏฺเน, วิโลมนฏฺเน วา วิสูกํ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส วา คหณโต วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ วิปฺผนฺทิตํ. พนฺธนฏฺเน สํโยชนํ. ทิฏฺิเยว อนฺโต ตุทนฏฺเน ทุนฺนีหรณียฏฺเน จ สลฺลนฺติ ทิฏฺิสลฺลํ. ทิฏฺิเยว ปีฬากรณฏฺเน สมฺพาโธติ ทิฏฺิสมฺพาโธ. ทิฏฺิเยว โมกฺขาวรณฏฺเน ปลิโพโธติ ทิฏฺิปลิโพโธ. ทิฏฺิเยว ทุมฺโมจนียฏฺเน พนฺธนนฺติ ทิฏฺิพนฺธนํ. ทิฏฺิเยว ทุรุตฺตรณฏฺเน ปปาโตติ ทิฏฺิปปาโต. ทิฏฺิเยว ถามคตฏฺเน อนุสโยติ ทิฏฺานุสโย. ทิฏฺิเยว อตฺตานํ สนฺตาเปตีติ ทิฏฺิสนฺตาโป. ทิฏฺิเยว อตฺตานํ อนุทหตีติ ทิฏฺิปริฬาโห. ทิฏฺิเยว กิเลสกายํ คนฺเถตีติ ทิฏฺิคนฺโถ. ทิฏฺิเยว ภุสํ อาทิยตีติ ทิฏฺุปาทานํ. ทิฏฺิเยว ‘‘สจฺจ’’นฺติอาทิวเสน อภินิวิสตีติ ทิฏฺาภินิเวโส. ทิฏฺิเยว ‘‘อิทํ ปร’’นฺติ อามสติ, ปรโต วา อามสตีติ ทิฏฺิปรามาโส, สมุฏฺาติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, การณํ. สมุฏฺานสฺส ภาโว สมุฏฺานฏฺโ, เตน สมุฏฺานฏฺเน, การณภาเวนาติ อตฺโถ. สตฺตมฏฺเมสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํ.
โกกนุทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙-๑๐. อุปาลิสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๙-๑๐๐. นวเม ¶ อชฺโฌคาเหตฺวา อธิปฺเปตมตฺถํ สมฺภวิตุํ สาเธตุํ ทุกฺขานิ ทุรภิสมฺภวานิ. อฏฺกถายํ ปน ตตฺถ นิวาโสเยว ทุกฺโขติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานี’’ติ วุตฺตํ. อรฺวนปตฺถานีติ อรฺลกฺขณปฺปตฺตานิ วนสณฺฑานิ. วนปตฺถสทฺโท หิ สณฺฑภูเต รุกฺขสมูเหปิ วตฺตตีติ อรฺคฺคหณํ. ปวิเวกนฺติ ปการโต, ปกาเรหิ วา วิเวจนํ, รูปาทิปุถุตฺตารมฺมเณ ปการโต คมนาทิอิริยาปถปฺปกาเรหิ อตฺตโน กายสฺส วิเวจนํ, คจฺฉโตปิ ติฏฺโตปิ นิสชฺชโตปิ นิปชฺชโตปิ เอกสฺเสว ปวตฺติ. เตเนว หิ วิเวเจตพฺพานํ วิเวจนาการสฺส จ เภทโต พหุวิธตฺตา เต เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘ปวิเวก’’นฺติ เอกวจเนน วุตฺตํ. ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ วา ปวิเวกํ กตฺตุํ น สุขนฺติ อตฺโถ. เอกีภาเวติ เอกตฺตภาเว. ทฺวยํทฺวยาราโมติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ภาวาภิรโต. หรนฺติ วิยาติ สํหรนฺติ วิย วิฆาตุปฺปาทเนน. เตนาห ‘‘ฆสนฺติ วิยา’’ติ. ภยสนฺตาสุปฺปาทเนน ขาทิตุํ อาคตา ยกฺขรกฺขสปิสาจาทโย วิยาติ อธิปฺปาโย. อีทิสสฺสาติ อลทฺธสมาธิโน. ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหีติ วาเตริตานํ ติณปณฺณาทีนํ มิคปกฺขิอาทีนฺจ ภีสนเกหิ เภรเวหิ สทฺเทหิ. วิวิเธหิ จ อฺเหิ ขาณุอาทีหิ ¶ ยกฺขาทิอากาเรหิ อุปฏฺิเตหิ ภีสนเกหิ. ฆเฏน กีฬา ฆฏิกาติ เอเก. ทสมํ อุตฺตานเมว.
อุปาลิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปาลิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๓. ตติยปณฺณาสกํ