📜
๒. สิกฺขาปทวณฺณนา
สิกฺขาปทปามาติกา
เอวํ ¶ สรณคมเนหิ สาสโนตารํ ทสฺเสตฺวา สาสนํ โอติณฺเณน อุปาสเกน วา ปพฺพชิเตน วา เยสุ สิกฺขาปเทสุ ปมํ สิกฺขิตพฺพํ, ตานิ ทสฺเสตุํ นิกฺขิตฺตสฺส สิกฺขาปทปาสฺส อิทานิ วณฺณนตฺถํ อยํ มาติกา –
‘‘เยน ¶ ยตฺถ ยทา ยสฺมา, วุตฺตาเนตานิ ตํ นยํ;
วตฺวา กตฺวา ววตฺถานํ, สาธารณวิเสสโต.
‘‘ปกติยา จ ยํ วชฺชํ, วชฺชํ ปณฺณตฺติยา จ ยํ;
ววตฺถเปตฺวา ตํ กตฺวา, ปทานํ พฺยฺชนตฺถโต.
‘‘สาธารณานํ สพฺเพสํ, สาธารณวิภาวนํ;
อถ ปฺจสุ ปุพฺเพสุ, วิเสสตฺถปฺปกาสโต.
‘‘ปาณาติปาตปภุติ-เหกตานานตาทิโต;
อารมฺมณาทานเภทา, มหาสาวชฺชโต ตถา.
‘‘ปโยคงฺคสมุฏฺานา, เวทนามูลกมฺมโต;
วิรมโต จ ผลโต, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
‘‘โยเชตพฺพํ ¶ ตโต ยุตฺตํ, ปจฺฉิเมสฺวปิ ปฺจสุ;
อาเวณิกฺจ วตฺตพฺพํ, เยฺยา หีนาทิตาปิ จา’’ติ.
ตตฺถ เอตานิ ปาณาติปาตาเวรมณีติอาทีนิ ทส สิกฺขาปทานิ ภควตา เอว วุตฺตานิ, น ¶ สาวกาทีหิ. ตานิ จ สาวตฺถิยํ วุตฺตานิ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม อายสฺมนฺตํ ราหุลํ ปพฺพาเชตฺวา กปิลวตฺถุโต สาวตฺถึ อนุปฺปตฺเตน สามเณรานํ สิกฺขาปทววตฺถาปนตฺถํ. วุตฺตํ เหตํ –
‘‘อถ โข ภควา กปิลวตฺถุสฺมึ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน สาวตฺถิ ตทวสริ. ตตฺร สุทํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน …เป… อถ โข สามเณรานํ เอตทโหสิ – ‘กติ นุ โข อมฺหากํ สิกฺขาปทานิ, กตฺถ จ อมฺเหหิ สิกฺขิตพฺพ’’’นฺติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สามเณรานํ ทส สิกฺขาปทานิ, เตสุ จ สามเณเรหิ สิกฺขิตุํ ¶ , ปาณาติปาตาเวรมณี…เป… ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา เวรมณี’’ติ (มหาว. ๑๐๕).
ตาเนตานิ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๙๓; ม. นิ. ๒.๒๔; วิภ. ๕๐๘) สุตฺตานุสาเรน สรณคมเนสุ จ ทสฺสิตปาานุสาเรน ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ เอวํ วาจนามคฺคํ อาโรปิตานีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ ตาว ‘‘เยน ยตฺถ ยทา ยสฺมา, วุตฺตาเนตานิ ตํ นยํ วตฺวา’’ติ โส นโย ทฏฺพฺโพ.
สาธารณวิเสสววตฺถานํ
เอตฺถ จ อาทิโต ทฺเว จตุตฺถปฺจมานิ อุปาสกานํ สามเณรานฺจ สาธารณานิ นิจฺจสีลวเสน. อุโปสถสีลวเสน ปน อุปาสกานํ สตฺตมฏฺมํ เจกํ องฺคํ กตฺวา สพฺพปจฺฉิมวชฺชานิ สพฺพานิปิ สามเณเรหิ สาธารณานิ, ปจฺฉิมํ ปน สามเณรานเมว วิเสสภูตนฺติ เอวํ สาธารณวิเสสโต ววตฺถานํ กาตพฺพํ. ปุริมานิ เจตฺถ ปฺจ เอกนฺตอกุสลจิตฺตสมุฏฺานตฺตา ปาณาติปาตาทีนํ ปกติวชฺชโต เวรมณิยา, เสสานิ ¶ ปณฺณตฺติวชฺชโตติ เอวํ ปกติยา จ ยํ วชฺชํ, วชฺชํ ปณฺณตฺติยา จ ยํ, ตํ ววตฺถเปตพฺพํ.
สาธารณวิภาวนา
ยสฺมา เจตฺถ ‘‘เวรมณิสิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ เอตานิ สพฺพสาธารณานิ ปทานิ, ตสฺมา เอเตสํ ปทานํ พฺยฺชนโต จ อตฺถโต จ อยํ สาธารณวิภาวนา เวทิตพฺพา –
ตตฺถ ¶ พฺยฺชนโต ตาว เวรํ มณตีติ เวรมณี, เวรํ ปชหติ, วิโนเทติ, พฺยนฺตีกโรติ, อนภาวํ คเมตีติ อตฺโถ. วิรมติ วา เอตาย กรณภูตาย เวรมฺหา ปุคฺคโลติ, วิการสฺส เวการํ กตฺวา เวรมณี. เตเนว เจตฺถ ‘‘เวรมณิสิกฺขาปทํ วิรมณิสิกฺขาปท’’นฺติ ทฺวิธา สชฺฌายํ กโรนฺติ. สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, ปชฺชเต อเนนาติ ปทํ. สิกฺขาย ปทํ สิกฺขาปทํ, สิกฺขาย อธิคมูปาโยติ อตฺโถ. อถ วา มูลํ นิสฺสโย ปติฏฺาติ วุตฺตํ โหติ. เวรมณี เอว สิกฺขาปทํ เวรมณิสิกฺขาปทํ, วิรมณิสิกฺขาปทํ วา ทุติเยน นเยน. สมฺมา อาทิยามิ สมาทิยามิ, อวีติกฺกมนาธิปฺปาเยน อขณฺฑการิตาย อจฺฉิทฺทการิตาย อสพลการิตาย จ อาทิยามีติ วุตฺตํ โหติ.
อตฺถโต ปน เวรมณีติ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติ, สา ¶ ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต’’ติ เอวมาทินา (วิภ. ๗๐๔) นเยน วิภงฺเค วุตฺตา. กามฺเจสา เวรมณี นาม โลกุตฺตราปิ อตฺถิ, อิธ ปน สมาทิยามีติ วุตฺตตฺตา สมาทานวเสน ปวตฺตารหา, ตสฺมา สา น โหตีติ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรตีติ วุตฺตา.
สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขาติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สมฺปตฺตวิรติสีลํ โลกิกา วิปสฺสนา รูปารูปฌานานิ อริยมคฺโค จ สิกฺขาติ อธิปฺเปตา. ยถาห –
‘‘กตเม ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ…เป… ตสฺมึ สมเย ¶ ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา สิกฺขา.
‘‘กตเม ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา สิกฺขา.
‘‘กตเม ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย อรูปปตฺติยา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสหคตํ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา สิกฺขา.
‘‘กตเม ¶ ธมฺมา สิกฺขา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา สิกฺขา’’ติ (วิภ. ๗๑๒-๗๑๓).
เอตาสุ สิกฺขาสุ ยาย กายจิ สิกฺขาย ปทํ อธิคมูปาโย, อถ วา มูลํ นิสฺสโย ปติฏฺาติ สิกฺขาปทํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต’’ติ เอวมาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๘๒). เอวเมตฺถ สาธารณานํ ปทานํ สาธารณา พฺยฺชนโต อตฺถโต จ วิภาวนา กาตพฺพา.
ปุริมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
อิทานิ ยํ วุตฺตํ – ‘‘อถ ปฺจสุ ปุพฺเพสุ, วิเสสตฺถปฺปกาสโต…เป… วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย’’ติ ¶ , ตตฺเถตํ วุจฺจติ – ปาณาติปาโตติ เอตฺถ ตาว ปาโณติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปฏิพทฺธา ขนฺธสนฺตติ, ตํ วา อุปาทาย ปฺตฺโต สตฺโต. ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสฺิโน ตสฺส ปาณสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อฺตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. อทินฺนาทานนฺติ เอตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อฺตรทฺวารปฺปวตฺตา เอว เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺจริยํ, ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติเมถุนปฺปฏิเสวนา กายทฺวารปฺปวตฺตา อสทฺธมฺมปฺปฏิเสวนฏฺานวีติกฺกมเจตนา อพฺรหฺมจริยํ ¶ . มุสาวาโทติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภฺชนโก วจีปโยโค กายปโยโค วา, วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานเมว อฺตรทฺวารปฺปวตฺตา มิจฺฉาเจตนา มุสาวาโท. สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานนฺติ เอตฺถ ปน สุราติ ปฺจ สุรา – ปิฏฺสุรา, ปูวสุรา, โอทนสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตา จาติ. เมรยมฺปิ ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, คุฬาสโว, มธฺวาสโว, สมฺภารสํยุตฺโต จาติ ปฺจวิธํ. มชฺชนฺติ ตทุภยเมว มทนิยฏฺเน มชฺชํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อตฺถิ มทนิยํ, เยน ปีเตน มตฺโต โหติ ปมตฺโต, อิทํ วุจฺจติ มชฺชํ. ปมาทฏฺานนฺติ ยาย เจตนาย ตํ ปิวติ อชฺโฌหรติ, สา เจตนา มทปฺปมาทเหตุโต ปมาทฏฺานนฺติ วุจฺจติ, ยโต อชฺโฌหรณาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา สุราเมรยมชฺชานํ อชฺโฌหรณเจตนา ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺาน’’นฺติ ¶ เวทิตพฺพา. เอวํ ตาเวตฺถ ปาณาติปาตปฺปภุตีหิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เอกตานานตาทิวินิจฺฉยํ
เอกตานานตาทิโตติ ¶ เอตฺถ อาห – กึ ปน วชฺฌวธกปฺปโยคเจตนาทีนํ เอกตาย ปาณาติปาตสฺส อฺสฺส วา อทินฺนาทานาทิโน เอกตฺตํ, นานตาย นานตฺตํ โหติ, อุทาหุ โนติ. กสฺมา ปเนตํ วุจฺจติ? ยทิ ตาว เอกตาย เอกตฺตํ, อถ ยทา เอกํ วชฺฌํ พหู วธกา วเธนฺติ, เอโก วา วธโก พหุเก วชฺเฌ วเธติ, เอเกน วา สาหตฺถิกาทินา ปโยเคน พหู วชฺฌา วธียนฺติ, เอกา วา เจตนา พหูนํ วชฺฌานํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคํ สมุฏฺาเปติ, ตทา เอเกน ปาณาติปาเตน ภวิตพฺพํ. ยทิ ปน นานตาย นานตฺตํ. อถ ยทา เอโก วธโก เอกสฺสตฺถาย เอกํ ปโยคํ กโรนฺโต พหู วชฺเฌ วเธติ, พหู วา วธกา เทวทตฺตยฺทตฺตโสมทตฺตาทีนํ พหูนมตฺถาย พหู ปโยเค กโรนฺตา เอกเมว เทวทตฺตํ ยฺทตฺตํ โสมทตฺตํ วา วเธนฺติ, พหูหิ วา สาหตฺถิกาทีหิ ปโยเคหิ เอโก วชฺโฌ วธียติ. พหู วา เจตนา เอกสฺเสว วชฺฌสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคํ สมุฏฺาเปนฺติ, ตทา พหูหิ ปาณาติปาเตหิ ภวิตพฺพํ. อุภยมฺปิ เจตมยุตฺตํ. อถ เนว เอเตสํ วชฺฌาทีนํ เอกตาย เอกตฺตํ, นานตาย นานตฺตํ, อฺเถว ตุ เอกตฺตํ นานตฺตฺจ โหติ, ตํ วตฺตพฺพํ ปาณาติปาตสฺส, เอวํ เสสานมฺปีติ.
วุจฺจเต ¶ – ตตฺถ ตาว ปาณาติปาตสฺส น วชฺฌวธกาทีนํ ปจฺเจกเมกตาย เอกตา, นานตาย นานตา, กินฺตุ วชฺฌวธกาทีนํ ยุคนนฺธเมกตาย เอกตา, ทฺวินฺนมฺปิ ตุ เตสํ, ตโต อฺตรสฺส วา นานตาย นานตา. ตถา หิ พหูสุ วธเกสุ พหูหิ สรกฺเขปาทีหิ เอเกน วา โอปาตขณนาทินา ปโยเคน พหู วชฺเฌ วเธนฺเตสุปิ พหู ปาณาติปาตา โหนฺติ. เอกสฺมึ วธเก เอเกน, พหูหิ วา ปโยเคหิ ตปฺปโยคสมุฏฺาปิกาย จ เอกาย, พหูหิ วา เจตนาหิ พหู วชฺเฌ วเธนฺเตปิ พหู ปาณาติปาตา โหนฺติ, พหูสุ จ วธเกสุ ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ พหูหิ, เอเกน วา ปโยเคน เอกํ วชฺฌํ วเธนฺเตสุปิ พหู ปาณาติปาตา โหนฺติ. เอส นโย อทินฺนาทานาทีสุปีติ. เอวเมตฺถ เอกตานานตาทิโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อารมฺมณโตติ ¶ ปาณาติปาโต เจตฺถ ชีวิตินฺทฺริยารมฺมโณ. อทินฺนาทานอพฺรหฺมจริยสุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานานิ รูปธมฺเมสุ รูปายตนาทิอฺตรสงฺขารารมฺมณานิ. มุสาวาโท ยสฺส มุสา ภณติ, ตมารภิตฺวา ปวตฺตนโต สตฺตารมฺมโณ. อพฺรหฺมจริยมฺปิ สตฺตารมฺมณนฺติ เอเก. อทินฺนาทานฺจ ยทา สตฺโต หริตพฺโพ โหติ, ตทา สตฺตารมฺมณนฺติ. อปิ เจตฺถ สงฺขารวเสเนว สตฺตารมฺมณํ, น ปณฺณตฺติวเสนาติ. เอวเมตฺถ อารมฺมณโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อาทานโตติ ¶ ปาณาติปาตาเวรมณิสิกฺขาปทาทีนิ เจตานิ สามเณเรน ภิกฺขุสนฺติเก สมาทินฺนาเนว สมาทินฺนานิ โหนฺติ, อุปาสเกน ปน อตฺตนา สมาทิยนฺเตนาปิ สมาทินฺนานิ โหนฺติ, ปรสฺส สนฺติเก สมาทิยนฺเตนาปิ. เอกชฺฌํ สมาทินฺนานิปิ สมาทินฺนานิ โหนฺติ, ปจฺเจกํ สมาทินฺนานิปิ. กินฺตุ นานํ เอกชฺฌํ สมาทิยโต เอกาเยว วิรติ, เอกาว เจตนา โหติ, กิจฺจวเสน ปเนตาสํ ปฺจวิธตฺตํ วิฺายติ. ปจฺเจกํ สมาทิยโต ปน ปฺเจว วิรติโย, ปฺจ จ เจตนา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. เอวเมตฺถ อาทานโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เภทโตติ สามเณรานฺเจตฺถ เอกสฺมึ ภินฺเน สพฺพานิปิ ภินฺนานิ โหนฺติ. ปาราชิกฏฺานิยานิ หิ ตานิ เตสํ, ยํ ตํ วีติกฺกนฺตํ โหติ, เตเนว กมฺมพทฺโธ. คหฏฺานํ ปน เอกสฺมึ ภินฺเน เอกเมว ภินฺนํ โหติ, ยโต ¶ เตสํ ตํสมาทาเนเนว ปุน ปฺจงฺคิกตฺตํ สีลสฺส สมฺปชฺชติ. อปเร ปนาหุ – ‘‘วิสุํ วิสุํ สมาทินฺเนสุ เอกสฺมึ ภินฺเน เอกเมว ภินฺนํ โหติ, ‘ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ สีลํ สมาทิยามี’ติ เอวํ ปน เอกโต สมาทินฺเนสุ เอกสฺมึ ภินฺเน เสสานิปิ สพฺพานิ ภินฺนานิ โหนฺติ. กสฺมา? สมาทินฺนสฺส อภินฺนตฺตา, ยํ ตํ วีติกฺกนฺตํ, เตเนว กมฺมพทฺโธ’’ติ. เอวเมตฺถ เภทโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
มหาสาวชฺชโตติ คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ ปาณาติปาโต อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ ปน มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาณาติปาโต อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช ¶ . สรีรคุณานนฺตุ สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺชตา, ติพฺพตาย มหาสาวชฺชตา จ เวทิตพฺพา. เอส นโย เสเสสุปิ. อปิ เจตฺถ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานเมว มหาสาวชฺชํ, น ตถา ปาณาติปาตาทโย. กสฺมา? มนุสฺสภูตสฺสาปิ อุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตเนน อริยธมฺมนฺตรายกรณโตติ. เอวเมตฺถ มหาสาวชฺชโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปโยคโตติ เอตฺถ จ ปาณาติปาตสฺส สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสฺสคฺคิโย, ถาวโร, วิชฺชามโย, อิทฺธิมโยติ ฉปฺปโยคา. ตตฺถ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํ สาหตฺถิโก ปโยโค, โส อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อุทฺทิสฺสเก ยํ อุทฺทิสฺส ปหรติ, ตสฺเสว มรเณน กมฺมุนา พชฺฌติ. ‘‘โย โกจิ มรตู’’ติ เอวํ อนุทฺทิสฺสเก ปหารปจฺจยา ยสฺส กสฺสจิ มรเณน. อุภยถาปิ จ ปหริตมตฺเต วา มรตุ, ปจฺฉา วา เตเนว ¶ โรเคน, ปหริตกฺขเณ เอว กมฺมุนา พชฺฌติ. มรณาธิปฺปาเยน จ ปหารํ ทตฺวา เตน อมตสฺส ปุน อฺเน จิตฺเตน ปหาเร ทินฺเน ปจฺฉาปิ ยทิ ปมปหาเรเนว มรติ, ตทา เอว กมฺมุนา พทฺโธ โหติ. อถ ทุติยปหาเรน, นตฺถิ ปาณาติปาโต. อุภเยหิ มเตปิ ปมปหาเรเนว กมฺมุนา พทฺโธ, อุภเยหิปิ อมเต เนวตฺถิ ปาณาติปาโต. เอส นโย พหุเกหิปิ ¶ เอกสฺส ปหาเร ทินฺเน. ตตฺราปิ หิ ยสฺส ปหาเรน มรติ, ตสฺเสว กมฺมพทฺโธ โหติ.
อธิฏฺหิตฺวา ปน อาณาปนํ อาณตฺติโก ปโยโค. ตตฺถปิ สาหตฺถิเก ปโยเค วุตฺตนเยเนว กมฺมพทฺโธ อนุสฺสริตพฺโพ. ฉพฺพิโธ เจตฺถ นิยโม เวทิตพฺโพ –
‘‘วตฺถุ กาโล จ โอกาโส, อาวุธํ อิริยาปโถ;
กิริยาวิเสโสติ อิเม, ฉ อาณตฺตินิยามกา’’ติ. (ปาจิ. อฏฺ. ๒.๑๗๔);
ตตฺถ ¶ วตฺถูติ มาเรตพฺโพ ปาโณ. กาโลติ ปุพฺพณฺหสายนฺหาทิกาโล จ, โยพฺพนถาวริยาทิกาโล จ. โอกาโสติ คาโม วา นิคโม วา วนํ วา รจฺฉา วา สิงฺฆาฏกํ วาติ เอวมาทิ. อาวุธนฺติ อสิ วา อุสุ วา สตฺติ วาติ เอวมาทิ. อิริยาปโถติ มาเรตพฺพสฺส มารกสฺส จ านํ วา นิสชฺชา วาติ เอวมาทิ.
กิริยาวิเสโสติ วิชฺฌนํ วา เฉทนํ วา เภทนํ วา สงฺขมุณฺฑิกํ วาติ เอวมาทิ. ยทิ หิ วตฺถุํ วิสํวาเทตฺวา ‘‘ยํ มาเรหี’’ติ อาณตฺโต, ตโต อฺํ มาเรติ, อาณาปกสฺส นตฺถิ กมฺมพทฺโธ. อถ วตฺถุํ อวิสํวาเทตฺวา มาเรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณ อาณตฺตสฺส มารณกฺขเณติ อุภเยสมฺปิ กมฺมพทฺโธ. เอส นโย กาลาทีสุปิ.
มารณตฺถนฺตุ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณนิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺคิโย ปโยโค. โสปิ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธ เอว, กมฺมพทฺโธ เจตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
มารณตฺถเมว โอปาตขณนํ, อปสฺเสนอุปนิกฺขิปนํ, เภสชฺชวิสยนฺตาทิปฺปโยชนํ วา ถาวโร ปโยโค. โสปิ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธ, ยโต ตตฺถปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว กมฺมพทฺโธ เวทิตพฺโพ. อยนฺตุ วิเสโส – มูลฏฺเน โอปาตาทีสุ ปเรสํ มูเลน วา มุธา วา ทินฺเนสุปิ ยทิ ตปฺปจฺจยา โกจิ มรติ, มูลฏฺสฺเสว กมฺมพทฺโธ. ยทิปิ จ เตน อฺเน วา ¶ ตตฺถ โอปาเต วินาเสตฺวา ภูมิสเม กเตปิ ปํสุโธวกา วา ปํสุํ คณฺหนฺตา, มูลขณกา วา มูลานิ ขณนฺตา อาวาฏํ กโรนฺติ ¶ , เทเว วา วสฺสนฺเต กทฺทโม ชายติ, ตตฺถ จ โกจิ โอตริตฺวา วา ลคฺคิตฺวา วา มรติ, มูลฏฺสฺเสว กมฺมพทฺโธ. ยทิ ปน เยน ลทฺธํ, โส อฺโ วา ตํ วิตฺถฏตรํ คมฺภีรตรํ วา กโรติ, ตปฺปจฺจยาว โกจิ มรติ, อุภเยสมฺปิ กมฺมพทฺโธ. ยถา ตุ มูลานิ มูเลหิ สํสนฺทนฺติ, ตถา ตตฺร ถเล กเต มุจฺจติ. เอวํ อปสฺเสนาทีสุปิ ยาว เตสํ ปวตฺติ, ตาว ยถาสมฺภวํ กมฺมพทฺโธ เวทิตพฺโพ.
มารณตฺถํ ปน วิชฺชาปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโค. ทาาวุธาทีนํ ทาาโกฏนาทิมิว มารณตฺถํ กมฺมวิปากชิทฺธิวิการกรณํ อิทฺธิมโย ปโยโคติ. อทินฺนาทานสฺส ตุ เถยฺยปสยฺหปฏิจฺฉนฺนปริกปฺปกุสาวหารวสปฺปวตฺตา ¶ สาหตฺถิกาณตฺติกาทโย ปโยคา, เตสมฺปิ วุตฺตานุสาเรเนว ปเภโท เวทิตพฺโพ. อพฺรหฺมจริยาทีนํ ติณฺณมฺปิ สาหตฺถิโก เอว ปโยโค ลพฺภตีติ. เอวเมตฺถ ปโยคโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
องฺคโตติ เอตฺถ จ ปาณาติปาตสฺส ปฺจ องฺคานิ ภวนฺติ – ปาโณ จ โหติ, ปาณสฺี จ, วธกจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, วายมติ, เตน จ มรตีติ. อทินฺนาทานสฺสาปิ ปฺเจว – ปรปริคฺคหิตฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสฺี จ, เถยฺยจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, วายมติ, เตน จ อาทาตพฺพํ อาทานํ คจฺฉตีติ. อพฺรหฺมจริยสฺส ปน จตฺตาริ องฺคานิ ภวนฺติ – อชฺฌาจริยวตฺถุ จ โหติ, ตตฺถ จ เสวนจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, เสวนปจฺจยา ปโยคฺจ สมาปชฺชติ, สาทิยติ จาติ, ตถา ปเรสํ ทฺวินฺนมฺปิ. ตตฺถ มุสาวาทสฺส ตาว มุสา จ โหติ ตํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, ตชฺโช จ วายาโม, ปรวิสํวาทนฺจ วิฺาปยมานา วิฺตฺติ ปวตฺตตีติ จตฺตาริ องฺคานิ เวทิตพฺพานิ. สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานสฺส ปน สุราทีนฺจ อฺตรํ โหติ มทนียปาตุกมฺยตาจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, ตชฺชฺจ วายามํ อาปชฺชติ, ปีเต จ ปวิสตีติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานีติ. เอวเมตฺถ องฺคโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
สมุฏฺานโตติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมุสาวาทา เจตฺถ กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติ ติสมุฏฺานา โหนฺติ. อพฺรหฺมจริยํ กายจิตฺตวเสน เอกสมุฏฺานเมว. สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ กายโต จ, กายจิตฺตโต จาติ ทฺวิสมุฏฺานนฺติ. เอวเมตฺถ สมุฏฺานโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
เวทนาโตติ ¶ ¶ เอตฺถ จ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺโตว. อทินฺนาทานํ ตีสุ เวทนาสุ อฺตรเวทนาสมฺปยุตฺตํ, ตถา มุสาวาโท. อิตรานิ ทฺเว สุขาย วา อทุกฺขมสุขาย วา เวทนาย สมฺปยุตฺตานีติ. เอวเมตฺถ เวทนาโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
มูลโตติ ปาณาติปาโต เจตฺถ โทสโมหมูโล. อทินฺนาทานมุสาวาทา ¶ โลภโมหมูลา วา โทสโมหมูลา วา. อิตรานิ ทฺเว โลภโมหมูลานีติ. เอวเมตฺถ มูลโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
กมฺมโตติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานอพฺรหฺมจริยานิ เจตฺถ กายกมฺมเมว กมฺมปถปฺปตฺตาเนว จ, มุสาวาโท วจีกมฺมเมว. โย ปน อตฺถภฺชโก, โส กมฺมปถปฺปตฺโต. อิตโร กมฺมเมว. สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ กายกมฺมเมวาติ. เอวเมตฺถ กมฺมโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
วิรมโตติ เอตฺถ อาห ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺโต กุโต วิรมตี’’ติ? วุจฺจเต – สมาทานวเสน ตาว วิรมนฺโต อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปาณาติปาตาทิอกุสลโต วิรมติ. กิมารภิตฺวา? ยโต วิรมติ, ตเทว. สมฺปตฺตวเสนาปิ วิรมนฺโต วุตฺตปฺปการากุสลโตว. กิมารภิตฺวา? ปาณาติปาตาทีนํ วุตฺตารมฺมณาเนว. เกจิ ปน ภณนฺติ ‘‘สุราเมรยมชฺชสงฺขาเต สงฺขาเร อารภิตฺวา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา วิรมติ, สตฺตสงฺขาเรสุ ยํ ปน อวหริตพฺพํ ภฺชิตพฺพฺจ, ตํ อารภิตฺวา อทินฺนาทานา มุสาวาทา จ, สตฺเตเยวารภิตฺวา ปาณาติปาตา อพฺรหฺมจริยา จา’’ติ. ตทฺเ ‘‘เอวํ สนฺเต ‘อฺํ จินฺเตนฺโต อฺํ กเรยฺย, ยฺจ ปชหติ, ตํ น ชาเนยฺยา’ติ เอวํทิฏฺิกา หุตฺวา อนิจฺฉมานา ยเทว ปชหติ, ตํ อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลเมวารภิตฺวา วิรมตี’’ติ วทนฺติ. ตทยุตฺตํ. กสฺมา? ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโต พหิทฺธาภาวโต จ. สิกฺขาปทานฺหิ วิภงฺคปาเ ‘‘ปฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุสลาเยว, สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. ๗๑๖) เอวํ ปวตฺตมาเน วิสฺสชฺชเน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ ‘‘พหิทฺธารมฺมณา’’ติ จ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณตฺตํ วุตฺตํ, ตํ อตฺตโน ปาณาติปาตาทิอกุสลํ อารภิตฺวา วิรมนฺตสฺส น ยุชฺชติ. ยํ ปน วุตฺตํ – ‘‘อฺํ ¶ จินฺเตนฺโต อฺํ กเรยฺย, ยฺจ ปชหติ, ตํ น ชาเนยฺยา’’ติ. ตตฺถ วุจฺจเต – น กิจฺจสาธนวเสน ปวตฺเตนฺโต อฺํ จินฺเตนฺโต ¶ อฺํ กโรตีติ วา, ยฺจ ปชหติ, ตํ น ชานาตีติ วา วุจฺจติ.
‘‘อารภิตฺวาน ¶ อมตํ, ชหนฺโต สพฺพปาปเก;
นิทสฺสนฺเจตฺถ ภเว, มคฺคฏฺโริยปุคฺคโล’’ติ.
เอวเมตฺถ วิรมโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ผลโตติ สพฺเพ เอว เจเต ปาณาติปาตาทโย ทุคฺคติผลนิพฺพตฺตกา โหนฺติ, สุคติยฺจ อนิฏฺากนฺตามนาปวิปากนิพฺพตฺตกา โหนฺติ, สมฺปราเย ทิฏฺธมฺเม เอว จ อเวสารชฺชาทิผลนิพฺพตฺตกา. อปิจ ‘‘โย สพฺพลหุโส ปาณาติปาตสฺส วิปาโก มนุสฺสภูตสฺส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหตี’’ติ (อ. นิ. ๘.๔๐) เอวมาทินา นเยเนตฺถ ผลโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อปิ เจตฺถ ปาณาติปาตาทิเวรมณีนมฺปิ สมุฏฺานเวทนามูลกมฺมผลโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตตฺถายํ วิฺาปนา – สพฺพา เอว เจตา เวรมณิโย จตูหิ สมุฏฺหนฺติ กายโต, กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติ. สพฺพา เอว จ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา, อทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา, อโลภาโทสมูลา วา อโลภาโทสาโมหมูลา วา. จตสฺโสปิ เจตฺถ กายกมฺมํ, มุสาวาทาเวรมณี วจีกมฺมํ, มคฺคกฺขเณ จ จิตฺตโตว สมุฏฺหนฺติ, สพฺพาปิ มโนกมฺมํ.
ปาณาติปาตา เวรมณิยา เจตฺถ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนตา อาโรหปริณาหสมฺปตฺติตา ชวสมฺปตฺติตา สุปฺปติฏฺิตปาทตา จารุตา มุทุตา สุจิตา สูรตา มหพฺพลตา วิสฺสตฺถวจนตา โลกปิยตา เนลตา อเภชฺชปริสตา อจฺฉมฺภิตา ทุปฺปธํสิตา ปรูปกฺกเมน อมรณตา อนนฺตปริวารตา สุรูปตา สุสณฺานตา อปฺปาพาธตา อโสกิตา ปิเยหิ มนาเปหิ สทฺธึ อวิปฺปโยคตา ทีฆายุกตาติ เอวมาทีนิ ผลานิ.
อทินฺนาทานา เวรมณิยา มหทฺธนตา ปหูตธนธฺตา อนนฺตโภคตา อนุปฺปนฺนโภคุปฺปตฺติตา อุปฺปนฺนโภคถาวรตา อิจฺฉิตานํ โภคานํ ขิปฺปปฺปฏิลาภิตา ราชโจรุทกคฺคิอปฺปิยทายาเทหิ อสาธารณโภคตา ¶ ¶ อสาธารณธนปฺปฏิลาภิตา โลกุตฺตมตา นตฺถิกภาวสฺส อชานนตา สุขวิหาริตาติ เอวมาทีนิ.
อพฺรหฺมจริยา เวรมณิยา วิคตปจฺจตฺถิกตา สพฺพชนปิยตา อนฺนปานวตฺถสยนาทีนํ ลาภิตา ¶ สุขสยนตา สุขปฺปฏิพุชฺฌนตา อปายภยวินิมุตฺตตา อิตฺถิภาวปฺปฏิลาภสฺส วา นปุํสกภาวปฺปฏิลาภสฺส วา อภพฺพตา อกฺโกธนตา ปจฺจกฺขการิตา อปติตกฺขนฺธตา อนโธมุขตา อิตฺถิปุริสานํ อฺมฺปิยตา ปริปุณฺณินฺทฺริยตา ปริปุณฺณลกฺขณตา นิราสงฺกตา อปฺโปสฺสุกฺกตา สุขวิหาริตา อกุโตภยตา ปิยวิปฺปโยคาภาวตาติ เอวมาทีนิ.
มุสาวาทา เวรมณิยา วิปฺปสนฺนินฺทฺริยตา วิสฺสฏฺมธุรภาณิตา สมสิตสุทฺธทนฺตตา นาติถูลตา นาติกิสตา นาติรสฺสตา นาติทีฆตา สุขสมฺผสฺสตา อุปฺปลคนฺธมุขตา สุสฺสูสกปริชนตา อาเทยฺยวจนตา กมลุปฺปลสทิสมุทุโลหิตตนุชิวฺหตา อนุทฺธตตา อจปลตาติ เอวมาทีนิ.
สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณิยา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ สพฺพกิจฺจกรณีเยสุ ขิปฺปํ ปฏิชานนตา สทา อุปฏฺิตสติตา อนุมฺมตฺตกตา าณวนฺตตา อนลสตา อชฬตา อเนลมูคตา อมตฺตตา อปฺปมตฺตตา อสมฺโมหตา อจฺฉมฺภิตา อสารมฺภิตา อนุสฺสงฺกิตา สจฺจวาทิตา อปิสุณาผรุสาสมฺผปลาปวาทิตา รตฺตินฺทิวมตนฺทิตตา กตฺุตา กตเวทิตา อมจฺฉริตา จาควนฺตตา สีลวนฺตตา อุชุตา อกฺโกธนตา หิริมนตา โอตฺตปฺปิตา อุชุทิฏฺิกตา มหาปฺตา เมธาวิตา ปณฺฑิตตา อตฺถานตฺถกุสลตาติ เอวมาทีนิ ผลานิ. เอวเมตฺถ ปาณาติปาตาทิเวรมณีนํ สมุฏฺานเวทนามูลกมฺมผลโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ปจฺฉิมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
อิทานิ ยํ วุตฺตํ –
‘‘โยเชตพฺพํ ตโต ยุตฺตํ, ปจฺฉิเมสฺวปิ ปฺจสุ;
อาเวณิกฺจ วตฺตพฺพํ, เยฺยา หีนาทิตาปิ จา’’ติ.
ตสฺสายํ ¶ อตฺถวณฺณนา – เอติสฺสา ปุริมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนาย ¶ ยํ ยุชฺชติ, ตํ ตโต คเหตฺวา ปจฺฉิเมสฺวปิ ปฺจสุ สิกฺขาปเทสุ โยเชตพฺพํ. ตตฺถายํ โยชนา – ยเถว หิ ปุริมสิกฺขาปเทสุ อารมฺมณโต จ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ รูปายตนาทิอฺตรสงฺขารารมฺมณํ, ตถา อิธ วิกาลโภชนํ. เอเตน นเยน สพฺเพสํ อารมฺมณเภโท เวทิตพฺโพ. อาทานโต จ ยถา ปุริมานิ สามเณเรน วา อุปาสเกน วา สมาทิยนฺเตน สมาทินฺนานิ โหนฺติ, ตถา เอตานิปิ. องฺคโตปิ ¶ ยถา ตตฺถ ปาณาติปาตาทีนํ องฺคเภโท วุตฺโต, เอวมิธาปิ วิกาลโภชนสฺส จตฺตาริ องฺคานิ – วิกาโล, ยาวกาลิกํ, อชฺโฌหรณํ, อนุมฺมตฺตกตาติ. เอเตนานุสาเรน เสสานมฺปิ องฺควิภาโค เวทิตพฺโพ. ยถา จ ตตฺถ สมุฏฺานโต สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ กายโต จ กายจิตฺตโต จาติ ทฺวิสมุฏฺานํ, เอวมิธ วิกาลโภชนํ. เอเตน นเยน สพฺเพสํ สมุฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ยถา จ ตตฺถ เวทนาโต อทินฺนาทานํ ตีสุ เวทนาสุ อฺตรเวทนาสมฺปยุตฺตํ, ตถา อิธ วิกาลโภชนํ. เอเตน นเยน สพฺเพสํ เวทนาสมฺปโยโค เวทิตพฺโพ. ยถา จ ตตฺถ อพฺรหฺมจริยํ โลภโมหมูลํ, เอวมิธ วิกาลโภชนํ. อปรานิ จ ทฺเว เอเตน นเยน สพฺเพสํ มูลเภโท เวทิตพฺโพ. ยถา จ ตตฺถ ปาณาติปาตาทโย กายกมฺมํ, เอวมิธาปิ วิกาลโภชนาทีนิ. ชาตรูปรชตปฺปฏิคฺคหณํ ปน กายกมฺมํ วา สิยา วจีกมฺมํ วา กายทฺวาราทีหิ ปวตฺติสพฺภาวปริยาเยน, น กมฺมปถวเสน. วิรมโตติ ยถา จ ตตฺถ วิรมนฺโต อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปาณาติปาตาทิอกุสลโต วิรมติ, เอวมิธาปิ วิกาลโภชนาทิอกุสลโต, กุสลโตปิ วา เอกโต. ยถา จ ปุริมา ปฺจ เวรมณิโย จตุสมุฏฺานา กายโต, กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติ, สพฺพา สุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา อทุกฺขมสุขเวทนาสมฺปยุตฺตา วา, อโลภาโทสมูลา วา อโลภาโทสาโมหมูลา วา, สพฺพา จ นานปฺปการอิฏฺผลนิพฺพตฺตกา, ตถา อิธาปีติ.
‘‘โยเชตพฺพํ ตโต ยุตฺตํ, ปจฺฉิเมสฺวปิ ปฺจสุ;
อาเวณิกฺจ วตฺตพฺพํ, เยฺยา หีนาทิตาปิ จา’’ติ. –
เอตฺถ ปน ¶ วิกาลโภชนนฺติ มชฺฌนฺหิกวีติกฺกเม โภชนํ. เอตฺหิ อนฺุาตกาเล วีติกฺกนฺเต โภชนํ, ตสฺมา ‘‘วิกาลโภชน’’นฺติ วุจฺจติ ¶ , ตโต วิกาลโภชนา. นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนนฺติ เอตฺถ นจฺจํ นาม ยํกิฺจิ นจฺจํ, คีตนฺติ ยํกิฺจิ คีตํ, วาทิตนฺติ ยํกิฺจิ วาทิตํ. วิสูกทสฺสนนฺติ กิเลสุปฺปตฺติปจฺจยโต กุสลปกฺขภินฺทเนน วิสูกานํ ทสฺสนํ, วิสูกภูตํ วา ทสฺสนํ วิสูกทสฺสนํ. นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ วิสูกทสฺสนา จ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. วิสูกทสฺสนฺเจตฺถ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ, นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาลํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ ¶ มหึสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา, อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๒).
อถ วา ยถาวุตฺเตนตฺเถน นจฺจคีตวาทิตานิ เอว วิสูกานิ นจฺจคีตวาทิตวิสูกานิ, เตสํ ทสฺสนํ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนํ, ตสฺมา นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. ‘‘ทสฺสนสวนา’’ติ วตฺตพฺเพ ยถา ‘‘โส จ โหติ มิจฺฉาทิฏฺิโก วิปรีตทสฺสโน’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. ๑.๓๐๘) อจกฺขุทฺวารปฺปวตฺตมฺปิ วิสยคฺคหณํ ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สวนมฺปิ ‘‘ทสฺสน’’นฺตฺเวว วุตฺตํ. ทสฺสนกมฺยตาย อุปสงฺกมิตฺวา ปสฺสโต เอว เจตฺถ วีติกฺกโม โหติ. ิตนิสินฺนสยโนกาเส ปน อาคตํ คจฺฉนฺตสฺส วา อาปาถคตํ ปสฺสโต สิยา สํกิเลโส, น วีติกฺกโม. ธมฺมูปสํหิตมฺปิ เจตฺถ คีตํ น วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ปน ธมฺโม ¶ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺโพ.
มาลาทีนิ ธารณาทีหิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพานิ. ตตฺถ มาลาติ ยํกิฺจิ ปุปฺผชาตํ. วิเลปนนฺติ ยํกิฺจิ วิเลปนตฺถํ ปิสิตฺวา ปฏิยตฺตํ. อวเสสํ สพฺพมฺปิ วาสจุณฺณธูปนาทิกํ คนฺธชาตํ คนฺโธ. ตํ สพฺพมฺปิ มณฺฑนวิภูสนตฺถํ น วฏฺฏติ, เภสชฺชตฺถนฺตุ วฏฺฏติ, ปูชนตฺถฺจ อภิหฏํ สาทิยโต น เกนจิ ปริยาเยน น วฏฺฏติ. อุจฺจาสยนนฺติ ปมาณาติกฺกนฺตํ วุจฺจติ. มหาสยนนฺติ อกปฺปิยสยนํ อกปฺปิยตฺถรณฺจ. ตทุภยมฺปิ สาทิยโต ¶ น เกนจิ ปริยาเยน วฏฺฏติ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ, โลหมาสกทารุมาสกชตุมาสกาทิ ยํ ยํ ตตฺถ ตตฺถ โวหารํ คจฺฉติ, ตทุภยมฺปิ ชาตรูปรชตํ. ตสฺส เยน เกนจิ ปกาเรน สาทิยนํ ปฏิคฺคโห นาม, โส น เยน เกนจิ ปริยาเยน วฏฺฏตีติ เอวํ อาเวณิกํ วตฺตพฺพํ.
ทสปิ เจตานิ สิกฺขาปทานิ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺตวีริยวีมํสาหิ วา สมาทินฺนานิ หีนานิ, มชฺฌิเมหิ มชฺฌิมานิ, ปณีเตหิ ปณีตานิ. ตณฺหาทิฏฺิมาเนหิ วา อุปกฺกิลิฏฺานิ หีนานิ, อนุปกฺกิลิฏฺานิ มชฺฌิมานิ, ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคหิตานิ ปณีตานิ. าณวิปฺปยุตฺเตน วา กุสลจิตฺเตน สมาทินฺนานิ หีนานิ, สสงฺขาริกาณสมฺปยุตฺเตน มชฺฌิมานิ, อสงฺขาริเกน ปณีตานีติ เอวํ เยฺยา หีนาทิตาปิ จาติ.
เอตฺตาวตา ¶ จ ยา ปุพฺเพ ‘‘เยน ยตฺถ ยทา ยสฺมา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ สิกฺขาปทปาสฺส วณฺณนตฺถํ มาติกา นิกฺขิตฺตา, สา อตฺถโต ปกาสิตา โหตีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปา-อฏฺกถาย
สิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.